CELAL BAYAR ÜNİVERSİTESİ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü MÜKELLEFLERİN VERGİ KARŞISINDAKİ TUTUM VE DAVRANIŞLARI ARAŞTIRMASI Manisa - 1993 MANİSA İLİ VERGİ MÜKELLEFLERİ ÜZERİNE BİR ANKET ÇALIŞMASI Prof. Dr. Naci B. MUTER Yrd. Doç. Dr. Süreyya SAKINÇ Yrd. Doç. Dr. A. Kemal ÇELEBİ TEŞEKKÜR Manisa İli örnek seçilen denek mükelleflerinin vergiye karşı tutum ve davranışlarını konu alan anket çalışmamızda, yakın ilgileri ve desteklerinden dolayı, Manisa Serbest Muhasebeci ve Mali Müşavirler Odası Başkanı Sayın Ahmet Sırrı Ergöz’e ve değerli Oda mensuplarına; anketi yüz yüze görüşmeler yoluyla uygulayan ve Fakültemizden anketör olarak görev alan öğrencilerimize; anketlerin bilgisayar ortamında değerlendirilmesinde katkıda bulunan Tukaş A.Ş Bilgi İşlem Merkezi uzmanlarına ve çalışmanın yazılmasında emeği geçen sayın Ekrem Yılmaz’a en içten teşekkürlerimizi sunarız. 2 İÇİNDEKİLER I- GİRİŞ 5 II- ARAŞTIRMA YÖNTEMİ 7 A- ALAN VE KİTLE 7 1- Alan 7 2- Kitle 8 B- BİLGİ TOPLAMA YÖNTEMİ VE SORULARIN DİZİMİ 12 1- Bilgi Toplama Yöntemi 12 2- Soruların Dizini 12 a) Verginin Tanımlanması 13 b) Vergi Uygulamalarının Algılanması ve Değerlendirilmesi 14 c) Vergi Ahlakı ve Diğer Mükelleflere Bakış 18 d) Vergilerin Mikro Ekonomik Etkileri ve Mükelleflerin Tepkileri 19 e) Vergi Yükünün Takdiri ve Vergi Tazyiki 23 f) Vergi Sistemine İlişkin Düşünce ve Öneriler 25 g) İdarenin Denetim Etkinliği 27 h) İdare-Mükellef İlişkileri 28 C- DEĞERLENDİRME TEKNİĞİ 29 III- VERGİYE KARŞI DAVRANIŞI BELİRLEYEN ETKENLER 29 A- MÜKELLEFİN VERGİ HAKKINDAKİ DÜŞÜNCELERİ 29 B- VERGİ SİSTEMİ VE TEKNİĞİ 31 3 C- VERGİ İDARESİ VE MÜKELLEFE YAKLAŞIMI 32 IV- ANKET DEĞERLENDİRİLMESİ 33 A- MÜKELLEF İLE İLGİLİ NEDENLER 33 1- Verginin Tanımlanması 33 2- Vergi Uygulamalarının Algılanması ve Değerlendirilmesi 36 3- Vergi Ahlakı ve Diğer Mükelleflere Bakış 42 B- VERGİ SİSTEMİ VE TEKNİĞİ İLE İLGİLİ NEDENLER 47 1- Vergilerin Mikro Ekonomik Etkileri ve Mükellef Davranışları 47 2- Vergi Yükünün Ölçülmesi (Takdiri) ve Vergi Tazyiki 54 3- Vergi Sistemine İlişkin Düşünce ve Öneriler 58 C- VERGİ İDARESİ İLE İLGİLİ NEDENLER 60 1- İdarenin Denetim Etkinliği 60 2- İdare-Mükellef İlişkileri 62 V- SONUÇ VE ÖNERİLER 63 FAYDALANILAN KAYNAKLAR 67 TABLOLAR 68 EKLER 70 4 I-GİRİŞ Devletin, ekonomik ve sosyal alanda yerine getirmek durumunda olduğu görev ve sorumlulukların gerektirdiği kamu harcamalarının finansmanı konusunda en sağlam yöntem vergilemedir. Oysa II. Dünya Savaşı sonrası dönemde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki vergi gelirleri artışının kamu harcamaları artışının gerisinde kaldığı gözlenmektedir. Ortaya çıkan bütçe açıkları, enflasyon ve işsizlik gibi sorunların başlıca nedenlerinden birisi olmuştur. Bütçe açıklarının boyutu ve neden olduğu sorunların ağırlığı özellikle Türkiye gibi gelişmiş ülkelerde daha büyüktür. Ülkemizde kamu harcamalarının kısılması önündeki güçlükler, vergi gelirlerinin arttırılması yönündeki vergi sistemi reformunu zorunlu hale getirmiştir. Belli aralıklarla yapılan yasal, teknik ve idari düzenlemelerle vergi sistemimiz reforme edilmeye çalışılmıştır. Ancak tüm bu değişikliklere rağmen Türk Vergi sisteminin hâlâ etkinlikten uzak olduğu ve sorunların devam ettiği bilinen bir gerçektir. Vergilemede egemenlik yetkisini kullanan devlet, vergi reformunu da tek taraflı egemenlik hakkına dayanarak yapmaya çalışmaktadır. Oysa toplumsal yaşamın en önemli gerçeklerinden birisi olan vergi olayının iki tarafı vardır. Bunlardan birincisi, egemenlikten kaynaklanan vergileme yetkisini kullanan devlet ve/veya yetki devrettiği kamu tüzel kişileri , (verginin aktif öznesi); ikinci taraf ise, konumları vergi kanunlarınca tanımlanan vergi mükellefidir (verginin pasif öznesi). Vergi sisteminin tasarlanmasında ve oluşturulmasında verginin aktif süjesi olan devlet tek taraflı olarak değil, diğer taraf olan mükellefin sisteme ilişkin değerlendirmelerini göz önüne almak zorundadır. Temel nitelikleri verimli, adil ve kalkınmayı destekleyici olarak özetlenebilecek etkin bir vergi sistemi ve uygulamasını gerçekleştirmede, mükelleflerin vergi karşısındaki tutum ve davranışlarının bilinmesi ve değerlendirilmesi büyük önem taşımaktadır. Bilindiği gibi vergi sistemi, bir toplumun tarihinin, kompozisyonunun (bileşiminin), özlemlerinin, gücünün ve sosyal grupların birlikteliklerinin veya rekabetlerinin bir göstergesidir. Ayrıca, zaman ve mekân içinde dinamik bir karakter gösteren “adalet” kavramının da, demokrasi mücadelesinin başlıca sembolünü oluşturan “vergileme” konusunda taşıdığı anlamı da değişik açılardan sorgulamak 5 gerekmektedir. Modern bir toplumun en önemli göstergelerinden birisi, belki de en önemlisi (dolaysız) vergi mükellefi olan kitlenin toplam nüfus içindeki oranıdır. Bu oranın düşük olması geniş kitleleri en önemli politik karar olan vergiler konusunda duyarsız olmaya yöneltmektedir. Bu durumun, şayet söz konusu ise, sağlıksız bir demokrasinin en önemli nedenini oluşturduğunu ileri sürmek her halde fazla abartılı olmayacaktır. Aşağıda ele alacağımız anket değerlendirmeleri de, deneklerin mensup oldukları değişik gruplar itibariyle verdikleri yanıtlarda, verginin “demokrasinin en önemli sinir ucu” olduğunu göstermektedir. Bu çalışmanın amacı, mükelleflerin vergileme olayı karşısındaki tutum ve davranışlarının yönü ve biçimi hakkında doğru bilgi sahibi olmaktır. Etkin bir vergi sisteminin kurulabilmesi için gerek duyulan vergi reformu önerilerinin başarılı sonuçlar verebilmesi, mükelleflerin vergiler karşısındaki düşünce ve davranışların bilinmesi ve değerlendirilmesi ile mümkündür. Vergiler karşısında mükelleflerin söz konusu olumsuz davranışlarının tespit edilerek, eğitim ve diğer idari ve teknik düzenlemelerle giderilmesi gerekmektedir. Vergi idaresinin mükelleflere yaklaşımını gözden geçirmesi ve daha sağlıklı ilişkiler kurması, mükelleflerin idareye bakış biçimlerinin bilinmesi sayesinde mümkündür. Mükelleflerin vergileme ile ilgili olası tepki ve uyum davranışlarının önceden kestirilmesi, vergi düzenlemelerinin ve uygulamalarının başarısı bakımından yol gösterici olacaktır. Önemini ve amacını kısaca bu şekilde özetlemeye çalıştığımız bu araştırma dört kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda araştırma yöntemi hakkında ayrıntılı açıklamalar yapılmaktadır. İkinci kısımda mükelleflerin vergi karşısındaki tutum ve davranışlarını belirleyen etkenlerin neler olduğu incelenecektir. Bu kısım anket sorularının hazırlanmasında ve değerlendirilmesinde dayanak noktasını oluşturan teorik esasları ortaya koymaktadır. Buna göre mükellefin tutum ve davranışına yön veren etkenler içsel ve dışsal olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. İçsel etkenler, mükellefin vergi hakkındaki düşünce ve algılamalarıdır. Dışsal etkenler ise, vergi sistemi ve tekniği ile vergi idaresinin mükellefe yaklaşımıdır. 6 Anket Değerlendirilmesi başlığını taşıyan bir sonraki kısımda ise denek ve mükelleflerin anket sorularına verdikleri cevaplar teorik kısımda sınıflandırmaya uygun olarak değerlendirilmeye çalışılmaktadır. Son kısımda ise anketin değerlendirilmesine bağlı olarak ulaşılan sonuçlar sıralanmakta ve öneriler sunulmaktadır. II- ARAŞTIRMA YÖNTEMİ Vergi mükelleflerinin tutum ve davranışlarını biçimlendiren etkenlerin ve bunlara hâkim olan eğilimlerin belirlenmesinde ve ölçülmesinde en geçerli ve sağlıklı yöntemlerden birisi davranış anketidir. Bu nedenle araştırmada anket yöntemi benimsenmiştir. A- ALAN VE KİTLE 1- Alan Anketimiz, Fakültemizin konumu bakımından, Manisa İli Merkez İlçe’de gerçekleştirilmiştir. Ayrıca, İl’in sosyo-ekonomik yapısının tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinin oldukça dengeli dağılımını temsil etmesi nedeni ile, böyle bir çalışma için uygun bir alan olduğu görülmüştür. Manisa İli’nin toplam arazisinin %39’u tarım alanı olup, bunun da %26.3’ü sulu tarıma uygundur. Ege Bölgesi’nin en geniş tarım alanına sahip olan Manisa, Türkiye’nin toplam tarım üretiminin de %5’ini gerçekleştirmektedir. İl’de hızla gelişmekte olan sanayiiler; toprak, tekstil, elektrik ve elektronik, deri ve konfeksiyon, gıda, yem, oto yan ve tarım araçları ve gerekleri, sanayileriidir. Özellikle, 1971 yılında hizmete giren Organize Sanayi Bölgesi sayesinde Manisa, yeni yatırımlar için cazibe merkezlerinden biri konumuna gelmiştir. İl’de tarım ve sanayi sektörlerindeki gelişmelere paralel olarak, ticaret ve hizmet sektöründe de önemli gelişmeler kaydedilerek, dinamik bir ekonomik ortam oluşmuştur. Manisa, bu yapısal özellikleri ile, Türkiye genelinde anket için temsil yeteneğine sahip bir İl görünümündedir. 7 Alan seçimimde, gerek deneklere kolayca ulaşılabilmesi ve gerekse örnek kitlenin yoğunlaştığı yer olması nedeniyle, Merkez İlçe ile sınırlı kalmıştır. 2- Kitle Denek olarak seçilen kitle, gerçek usulde Gelir Vergisine tabi (beyannameli) mükelleflerden oluşmaktadır. Denek kitle, kazanç ve iratların kaynağını oluşturan mesleki faaliyet gruplarına ayrılmış ve rastgele örnekleme yöntemiyle seçim yapılmıştır. Manisa Merkez İlçe’de gerçek usulde gelir vergisine tabi mükelleflerin meslek gruplarına göre dağılımı incelendiğinde (Tablo 2), ankete katılanların ana kitleyi temsil yeteneğine sahip yeteneğine sahip oldukları görülmektedir. Örneğin, gerçek usulde gelir vergisine tabi mükelleflerin %55.8’ini 2. sınıf tacir sıfatıyla esnaf sınıfına dâhil olduğu Merkez İlçe’de, deneklerin %53.5’i esnaflardan oluşmaktadır. Tablo 1 Ankete Katılan Mükelleflerin Meslek Gruplarına Göre Dağılımı Meslek Grubu Yükümlü Sayısı Yüzde (%) Tüccar 51 10.1 Sanayici 22 4.4 Esnaf 270 53.5 Sanatkâr 71 14.1 Çiftçi 38 7.5 Serbest Meslek Erbabı 49 9.7 G.Menkul Sermaye İrade Sahibi 4 0.7 505 100.0 Toplam 8 Denek Mükelleflerin Meslek Gruplarına Göre Dağılımı Ser. Mes.Er. 10% G.M.S.İ.Sah. Tüccar 1% 10% Çiftçi 8% Sanayici 4% Sanatkâr 14% Esnaf 53% Tablo 2 Manisa Merkez İlçe'de Gerçek Usulde Gelir Vergisi Mükelleflerinin Meslek Gruplarına Göre Dağılımı (Şubat 1992 sonu itibariyle) Ticari Kazanç 1. Sınıf Zirai Kazanç Serbest Diğer Toplam Meslek 2. Sınıf Kazancı Mükellef 371 5214 959 406 2397 9347 4.0 55.8 10.2 4.3 25.7 100.0 Sayısı Yüzde Kaynak: Manisa Defterdarlığı Denek kitleyi öğrenim durumları bakımından incelediğimizde, %40’nın ilköğrenim, %37.5’inin orta öğrenim ve %22.2’sinin de yüksek öğrenim gördükleri anlaşılmaktadır. İlk öğrenim düzeyinde eğitim görmüş olanların en yaygın oldukları meslek grupları sanatkârlar (%73.2) ve çiftçilerdir (%63.2). Orta öğrenimde en yaygın meslek grupları sanayiciler (%50) ve esnaflardır (%47.7). Yüksek öğrenim görenler, serbest meslek erbabı (%77.5) ve tüccar (%49.1), kesimlerinde yoğunlaşmaktadır (Tablo 3). 9 Ankete katılanların çoğunluğu (%41.9) 30-40 yaş grubunda bulunmaktadır. Mesleklerin yaş gruplarına göre dağılımı ise şöyledir: 40-60 yaşları arası (%47.4) çiftçiler ve (%40.9) sanayicilerden oluşmaktadır. 20-30 yaş grubunda ise esnaf (%34), serbest meslek erbabı (%28.6) ve tüccar (%27.5) oranlarında temsil edilmektedir (Tablo 4). Tablo 3 Mükelleflerin Meslek Gruplarına Göre Öğrenim Durumları Öğrenim Durumları Meslek Grubu Okur Yazar İlkokul Orta Öğrenim Yüksek Öğrenim Mükellef Yüzde Mükellef Yüzde Mükellef Yüzde Mükellef Yüzde Sayısı (%) Sayısı (%) Sayısı (%) Sayısı (%) Tüccar - - 11 21.5 15 29.4 25 49.1 Sanayici 1 0.5 7 31.8 11 50.0 3 13.7 Esnaf 1 0.4 102 37.8 128 47.4 39 14.4 Sanatkâr - - 52 73.2 15 21.2 4 5.6 Çiftçi - - 24 63.2 12 31.6 2 5.2 Serbest - - 4 8.2 7 14.3 38 77.5 - - 2 50.0 1 25.0 1 25.0 2 0.3 202 40.0 189 37.5 112 22.2 Mes. Er. G.M.S.İ. Sahibi Toplam Tablo 4 Mükelleflerin Mesleklerine Göre Yaş Gruplamaları Yaş Grupları Meslekler 20-30 Yaş 30-40 Yaş 40-60 Yaş 60 ve Yuk. Yaş Mükellef Yüzde Mükellef Yüzde Mükellef Yüzde Mükellef Yüzde Sayısı (%) Sayısı (%) Sayısı (%) Sayısı (%) Tüccar 14 27.5 24 47.0 12 23.5 1 2.0 Sanayici 4 18.2 9 40.9 9 40.9 - - Esnaf 93 34.5 114 42.2 60 22.2 3 1.1 Sanatkâr 20 28.2 29 40.8 22 31.0 - - Çiftçi 3 7.9 16 42.1 18 47.4 1 2.6 Serbest 14 28.6 19 38.8 13 26.5 3 6.1 - - 1 25.0 2 50.0 1 25.0 148 29.4 212 41.9 136 27.0 9 1.7 Mes. Er. G.M.S.İ. Sahibi Toplam 10 Beyan edilen matrahlar bakımından, kitlenin %38.8’i düşük (0-8 milyon TL); %28.4’ü orta-düşük (8-16 milyon TL) gelir diliminde bulundukları saptanmıştır. Düşük gelir diliminde yoğunlaşan mükelleflerin meslek gruplarına göre dağılımına baktığımızda, %64’ünün esnaf, %19.9’unun sanatkâr ve %6.6’sının serbest meslek erbabı olduğu görülmektedir. Düşük-orta gelir dilimindeki mükelleflerin %58.7’si esnaf; %13.3’ü sanatkâr, %10.5’i serbest meslek erbabı ve %7.7’si çiftçidir. Çiftçilerin %28.9’u düşük-orta ve orta; tüccarların %29.4’ünün, sanayicilerin %22.7’sinin ve serbest meslek erbabının %30.6’sının orta gelir diliminde (16-32 milyon YL) ve sanayicilerin %30.8’inin ve tüccarların %30.8’inin yüksek gelir diliminde yoğunlaştığı görülmektedir (Tablo 5ve Tablo 6). Tablo 5 1990 Yılına Ait Beyan Edilen Gelir Vergisi Matrahlarının Meslek Grupları Bakımından Yüzde Dağılımı Meslek Grupları Gelir Ver. Tüccar Sanayici Esnaf Sanatkâr Çitçi Matrah Ser. Mes. G.M.S.İ. Erbabı Sahibi Dilimleri 0-8 Milyon 9.8 18.2 46.7 55.0 15.8 6.2 75.0 19.6 13.6 31.1 26.8 28.9 26.5 25.0 29.4 22.7 12.2 5.6 28.9 30.6 - 27.4 13.6 3.7 5.6 21.1 26.5 - 7.8 18.2 1.1 - 5.3 10.2 - 3.9 9.1 1.1 1.4 - - - Matrahsızlar 0.1 4.6 4.1 5.6 - - - Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 (Düşük) 8-16 Milyon (Düşük-Orta) 16-32 Milyon (Orta) 32-64 Milyon (Yüksek) 64-128 Milyon (Yüksek) 128 Milyon liradan fazla (En Üst) 11 Tablo 6 1990 Yılana Ait Beyan Edilen Gelir Vergisi Matrahlarının Meslek Grupları Bakımından Dağılımı (Mükellef Sayısı) Meslek Grupları Gelir Vergisi Tüccar Sanayici Esnaf Sanatkâr Çiftçi Matrah Serbest G.M.S.I. Mes.Er. Sahibi Dilimleri 0-8 milyon 5 4 126 39 6 3 3 10 3 84 19 11 13 1 15 5 33 4 11 15 - 14 3 10 4 8 13 - 4 4 3 _ 2 5 - 2 2 3 1 _ _ _ Matrahsızlar 1 1 11 4 - - - Toplam 51 22 270 71 38 49 4 (Düşük) 8-16 milyon (Düşük-Orta) 16-32 milyon (Orta) 32-64 milyon (Orta- Yüksek) 64-128 milyon. (Yüksek) 128 milyondan fazla (En üst) B- BİLGİ TOPLAMA YÖNTEMİ VE SORULARIN DİZİMİ l- Bilgi Toplama Yöntemi Anketörler deneklerle yüz yüze görüşme yapmışlar ve çok amaçlı soruların deneklerce anlaşılmasına özen göstermişlerdir. Sorular sade ve anlaşılır bir dille hazırlanmış ve anketörler tarafından her soru ve sorulma amacı açıklanarak, doğrudan ve sağlıklı cevaplar alınmasına çalışılmıştır. 2- Soruların Dizimi Sorular, anket formuna, amaçlarına göre gruplandırılmış olarak yerleştirilmiş ve yönlendirici olmamalarına özellikle dikkat gösterilmiştir. Toplanı 24 sorudan sadece 2’si açık uçlu hazırlanmıştır. Ankete katılanların büyük çoğunluğu açık uçlu sorulara cevap vermekten kaçınmıştır. 12 Örneğin, vergi kaçakçılığının önlenmesi amacıyla hangi tedbirlerin alınması gerektiğine ilişkin 21. soruya deneklerin % 56’sı cevap verememiştir. Yine, vergi sisteminde en çok şikayetçi olunan hususlara ilişkin 24. soruya, deneklerin % 39.2’si cevap vermemiştir. Anket soruları, denek mükellef kitlesinin aşağıda sıralanmış hususlardaki davranışlarını ve/veya sorunlarını ölçecek biçimde hazırlanmıştır. a) Verginin Tanımlanması Soru: Verginin bir tanımını yapmanız istendiğinde, aşağıdakilerden hangisini daha uygun buluyorsunuz? 7,5 37,2 52,9 2,4 0 50 100 150 200 250 300 1. Vergi, kâr marjını azaltan bir tür maliyet unsurudur (% 7.5). 2. Vergi vermek, askerlik gibi bir vatandaşlık görevidir (% 37.2). 3. Vergi, karşılığı “daha fazla devlet hizmeti demek” olan bedeldir (% 52.9). 4. Cevapsız (% 2.4). 13 b) Vergi Uygulamalarının Algılanması ve Değerlendirilmesi Soru: Ödediğiniz vergi ile devletten sağladığınız hizmet arasında bir bağ kuruyor musunuz? 27,2 28,3 43,6 0,9 0 50 100 150 200 250 1. Evet (% 27.2). 2. Hayır (% 28.3). 3. Zaman zaman (% 43,6). 4. Cevapsız (% 0.9). Soru: Vergi kaçakçılığının önlenmesinde vergi cezalarının yeterince caydırıcı olduğuna inanıyor musunuz? 46,0 52,6 1,4 0 50 100 150 200 250 300 1. Evet (% 46.0). 2. Hayır (% 52.6). 3. Cevapsız (% 1.4). 14 Soru: Mükellef olarak, devlet harcamalarının yöneldiği alanları ve yapılma şeklini izliyor ve bunları ödediğiniz vergilerle ilişkilendirerek değerlendirmede bulunuyor musunuz? 32,3 46,4 9,5 11,5 0,3 0 50 100 150 200 250 1. Yalnızca izliyorum (% 32.3). 2. İzliyorum ve kendimce değerlendirmeler yapıyorum (% 46.4). 3. İzlemiyorum (% 9.5). 4. Bu konuda bilgi sahibi değilim (% 11.5). 5. Cevapsız (% 0.3). 15 Soru: Devletin, daha fazla vergi alması veya bunun yerine borçlanması arasında nasıl bir tercihte bulunmasını istersiniz? 28,5 29,2 39,6 2,7 0 50 100 150 200 1- Devlet, bir kısım harcamalarını borçlanmayla karşılasın (% 28.5). 2- Tüm harcamalarını vergi ile karşılasın (% 29.2). 3- İkisi arasında fark görmüyorum (% 39.6). 4- Cevapsız (% 2.7). 16 Soru: Vergi kanunlarındaki değişmeleri ve vergi uygulamalarını nasıl izliyorsunuz? Öncelik sırasına göre numaralayınız. 60,2 29,4 5,6 4,0 0,7 0,1 0 50 100 150 200 250 300 350 1. Muhasebecim vasıtasıyla (% 60.2). 2. Gazete, dergi veya diğer resmi yayınlardan (% 29.4). 3. Vergi dairesine danışarak (% 5.6). 4. İş arkadaşlarım ve çevremden duyduklarım (% 4.0). 5. Televizyon (% 0.7). 6. Cevapsız (% 0.1). 17 c- Vergi Ahlakı ve Diğer Mükelleflere Bakış Soru: Vergi kaçıran bir meslektaşınızı nasıl değerlendirirsiniz? 19,0 50,0 19,2 4,4 4,4 3,0 0 50 100 150 200 250 300 350 1. Şiddetli tepki gösteririm (% 19.0). 2. Hoş karşılamam (% 50.0). 3. Zorunlu olduğu için yapmıştır (% 19.2). 4. Kurnaz bir tacir (% 4.4). 5. Normal bir davranıştır (% 4.4). 6. Cevapsız (% 3.0). 18 Soru: Vergi affı uygulamaları karşısındaki tutumunuz nedir? 24,8 62,8 8,2 0,3 0,7 3,2 0 50 100 150 200 250 300 350 1. Vergi affı uygulamasına karsıyım (% 24.8). 2. Bir defaya mahsus olmak üzere vergi affı uygulanabilir (% 62.8). 3. Vergi affı uygulaması süreklilik kazanmalı (% 8.2). 4. Küçük esnafa yönelik olmalı (% 0.3). 5. İyi niyetli mükellefler için olmak (% 0.7). 6. Cevapsız (% 3.2). 7. d- Vergilerin Mikro Ekonomik Etkileri ve Mükelleflerin Tepkileri Soru: Sizce vergilemenin iktisadi faaliyetleri olumsuz etkilememesi bakımından, vergi daha çok hangi kaynak üzerinden alınmalıdır? 38,4 42,2 16,7 2,7 0 50 100 150 200 250 1. Ticari, zirai veya mesleki kazanç üzerinden (% 38.4). 2. Kişinin sahip olduğu toplam servet üzerinden (% 42.2). 3. Tüketim harcamaları üzerinden (% 16.7). 4. Cevapsız (% 2.7). 19 Soru: Gelir vergisi oranlarının arttırılması ile ilgili veya genelde vergi yükünüzü arttıracak bir kanunun çıkması halinde nasıl bir tepki gösterirsiniz? 37,9 19,8 33,2 4,0 0,1 5,0 0 50 100 150 200 250 1. Daha fazla vergi ödemektense, işimi yavaşlatır veya bırakırım (% 37.9). 2. Eski vergi seviyemi aşmamak için vergiden kaçınmanın yollarını ararım (% 19.8). 3. Daha fazla vergi ödeyecek olmam, beni eskisinden daha fazla çalışmaya teşvik eder (% 33.2). 4. Aynı çalışma tempomu mecburen korurum (% 4.0). 5. Tüketim harcamalarını kısarım (% 0.1). 6. Cevapsız (% 5.0). 20 Soru: Gelir vergisi tarifesindeki vergi oranlanman seviyesini uygun buluyor musunuz? 22,0 77,7 26,8 19,6 31,3 0 50 100 150 200 250 300 350 400 1. Uygun buluyorum (% 22.0). 2. Uygun bulmuyorum (% 77.7). a)Başlangıç ve nihai vergi oranlan düşürülmeli (% 26.8). b)En düşük vergi oranının uygulandığı ilk dilim genişletilmeli (% 19.6). c)Vergi oranlarının sayısı azaltılmalı (% 31.3). 21 Soru: Aşağıda sıralanmış olan ve yeni bir iş kurma veya iş hacmini genişletme konusundaki kararlarımızda etkili olabilecek faktörler arasında en önemli bulduğunuz üçünü belirtiniz?. 54,7 23,2 9,5 7,3 3,6 1,7 0 50 100 150 200 250 300 1. Piyasalarda istikrarın olması (% 54.7). 2. İş sahasına giren mal veya hizmetlere olan talebin canlı olması (% 23.2). 3. Siyasi (politik) istikrarın olması (% 9.5). 4. Yeni iş kurmada kredi şartlarının elverişliliği (% 7.3). 5. Vergi avantajlarının (muafiyet ve istisnalar) olması (% 3.6). 6. Cevapsız (% 1.7). 22 e) Vergi Yükünün Takdiri ve Vergi Tazyiki Soru: Toplam olarak katlanmak zorunda olduğunuz vergi yükünü (gelir vergisi + diğer vergiler) nasıl değerlendiriyorsunuz? 22,6 49,0 26,6 0,3 0,6 1,9 0 50 100 150 200 250 1. Çok ağır (% 22.6). 2. Ağır (% 49.0). 3. Normal (% 26.6). 4. Hafif (% 0.3). 5. Çok hafif (% 0.6). 6. Cevapsız (% 1.9). 23 Soru: Aşağıdaki vergilerden hangisinin ağırlığını öderken daha çok hissediyorsunuz? 67,0 1,7 2,4 21,9 0,3 0,6 0,7 0 50 100 150 200 250 300 350 1. Gelir vergisi (% 67.0). 2. Emlâk vergisi (% 1.7). 3. Motorlu Taşıtlar Vergisi (% 2.4). 4. Katma Değer Vergisi (% 21.9). 5. Belediye Resim ve Harçları (% 0.3). 6. Hiçbirinin (% 0.6). 7. Cevapsız (% 0.7). 24 f) Vergi Sistemine İlişkin Düşünce ve Öneriler Soru: Vergi kaçakçığının önlenmesi için öncelikle hangi tedbirler alınabilir? 1. Denetim sıklığı ve eğitim (%26.5). 2. Adil Vergi Sistemi (%6.5). 3.Vergi cezalarının yükseltilmesi (%5.3). 4. Gönüllü vergilemenin kaldırılması (%1.7). 5.Ticaretten süreli men (%1.3). 6. Gönüllü usulün yaygınlaştırılması (%0.9) 7. Vergi mükelleflerinin, ödediği verginin yerinde harcanıldığına inandırılması (%0.6). 8. Teşhir (%0.6). 9.Vergi oranlarının düşürülmesi (%0.6). 10. Cevapsız (%56). 25 Soru: Vergi sistemindeki uygulamalarda en çok şikâyetçi olduğunuz hususlar. 1.Adaletsiz vergi sistemi (%19.6). 2.Peşin vergi (%18.5). 3.Vergi kanunlarının sık değişmesi (%7.1). 4. Bürokrasi (%5.5) 5.Vergi oranlarının yüksek olması (%3.6). 6.Götürü vergilendirme (%2.8). 7. Hayat standardı esası (%2.0). 8.Mükellefe ön yargılı bakılması (%1.6). 9.Ortalama kar haddinin yüksek olması (%0.1) 10. Cevapsız (%39.2). 26 g) İdarenin Denetim Etkinliği Soru: İşletmeniz hangi sıklıkta denetim geçirdi? 1.Sadece 1 inceleme geçirdim (%25.0). 2. 1-5 arasında (%33.9). 3. 5 defadan fazla (%14.5). 4.Şimdiye kadar hiç inceleme geçirmedim (%26.0). 5.Cevapsız (%0.6). Soru: Son beş yıl içinde gördüğünüz denetimler sonucunda herhangi bir cezaya muhatap oldunuz mu? 1.Hayır (%63.2). 2.Evet (%35.6). Kaçakçılık (%1.4). Kusur (% 9.7). Usulsüzlük (% 24.5) 3.Cevapsız (%1.2). 27 h) İdare Mükellef İlişkileri Soru: Vergi uyuşmazlıklarının çözümünde, her iki yolunda açık olması halinde, hangi yolu tercih ediyorsunuz? 1.İdari yolla çözüm tercih ederim (%82.6). 2.Doğrudan vergi mahkemesine müracaat ederim (%14.2). 3.Cevapsız (%3.2) Soru: Vergi denetim ve inceleme elemanlarının denetleme ve incelmeleri esnasındaki davranışları aşağıdakilerden hangisine uyuyor? 1.İncelemenin ciddiyetine uygun olarak tarafsız davranıyorlar (% 41.4). 2.Hatalarımızı gösterip, uyarak cezaya muhatap olmamızı önlüyorlar (%38.6). 3.Denetim esnasında işimi aksatarak müşterilerimin ve çalışmalarımın yanında beni küçük düşürüyorlar (%13.1). 4. Zaman zaman anlayışlı, zaman zaman ters davranıyorlar (%3.1). 5. Cevapsız. (%3.8). 28 C- DEĞERLENDİRME TEKNİĞİ Ankette yer alan sorular ve bunlara ilişkin her bir seçenek ayrı ayrı kodlanarak, bilgisayar çözümlemesine uygun hale getirilmiştir. Açık uçlu sorulara verilen cevaplar, kodlamada kolaylık sağlaması amacıyla en çok 9 başlık altında toplanmıştır. Benzer düşünce ve önerilerin aynı başlık altında değerlendirilmesine özen gösterilmiştir. Soru değişkenlerinin her birinin; önce bağımsız olarak, sonra da 2’li soru grupları halinde (çapraz tablolar oluşturularak) birbirleriyle ilişkilendirilerek çözümlenmesi yapılmıştır. Anket sonuçları; a) Mükellef ile ilgili nedenler; a) Vergi sistemi ile ilgili nedenler ve c)Vergi idaresi ile ilgili nedenler olmak üzere üç başlık altında değerlendirmiştir. III- VERGİYE KARŞI DAVRANIŞI BELİRLEYEN ETKENLER A- MÜKELLEFİN VERGİ HAKKINDAKİ DÜŞÜNCELERİ Mükellefin vergiye karşı davranışını belirleyen etkenlerden vergi ahlakı, dar anlamda vergi kaçakçılığı ve vergi cezaları karşısında alınan tavır olarak tanımlanabilir. Diğeri, vergi zihniyeti ise, vergi ahlakını da içeren geniş bir kavramdır. Vergi ahlakı, mükelleflerin vergilerini tem olarak ödemeleri anlamında kullanılmaktadır. Vergi ahlakı, mükellefin vergilerini tam olarak ödemeleri anlamında kullanılmaktadır. Vergi ahlakı, mükellefin sosyo-kültürel düzeyi ile yakından ilişkilidir. Toplumun ahlak ve din yapısı, sosyal düzeyi üzerinde etkili iki önemli faktördür. Kültür düzeyi ise, gelirin bir fonksiyonudur. Gelişmiş ekonomilerde vergi kaçakçılığını az gelişmiş ekonomilere oranla daha az yaygın olması, kültür düzeyi ile vergi ahlakı arasında doğrusal bir ilişki kurularak açıklanmak istemektedir1. Sosyal sınıflar ve devletin vergi hakkındaki düşünceleri ve buna bağlı olarak geliştirilen vergi teorileri, daha çok, siyasi ve ahlaki düşüncelerin ürünü olarak ortaya 1 Herekman, Aykut; Kamu Maliyesi (Genel Vergi Kuramı), Cilt II, Sevinç Matbaası, Ankara, 1991,s.156. 29 çıkmışlardır. Bu nedenle devlet, adil bir vergi düzeni kurmadıkça ve yükümlüleri aşırı vergi yükü altında bıraktığı sürece, vergiye karşı direniş veya vergi isyanı olasılığı yüksek olacaktır. Üstelik bu direniş, sınıfsal bir isyan haline de dönüşebilecektir. Vergiye karşı toplumsal direnişin tipik örneği, Fransa’da 1954 yılında verginin reddi biçiminde ortaya çıkan Poujade hareketidir. Poujade adında küçük bir kasaba esnafının önderliğini yaptığı verginin kolektif reddi hareketi, Poujade’in Parlamentoya seçilmesi sonucunu vermiştir. Vergiyi tanımlamaya çalışan iki hakim teoriden biri “ gönüllü değişim” yaklaşımıdır. Bu yaklaşıma göre, marjinal fayda esnasından hareketle, vergiler devlet hizmetleri karşılığında ödenen fiyatlar olarak görülür. Mükellef ile devlet arasındaki ilişkinin de değişim esasına dayalı, bir bedel ilişkisi olduğu savunulur. “Organik devlet” teorisinde ise, ödeme gücü esasından hareketle, vergi devletin egemenlik hakkına dayanarak toplumu oluşturan bireylere zorunlu ve karşılıksız olarak yüklediği mali bir yükümlülük olarak tanımlanır. Gerçekte, verginin mükellefler tarafından bir görev olarak değil, fakat mali bir yük olarak algılanması nedeniyle, mükelleflerin vergi karşısındaki tutum ve davranışlarını olumsuz yönde etkileyen faktörlerin başında, toplanan verginin harcama biçimi gelir. Ödenen vergilerle, yararlanılan kamu hizmetlerinin mükellef bakımından eşdeğerli olmayışı, vergiden kaçınmanın psikolojik etkenlerinden birini oluşturmaktadır2. Vergi ahlakının oluşmasına katkıda bulunan iki esaslı olgu böylece ortaya çıkmış olmaktadır. Bunlardan birincisi, vergiler ile finanse edilen devlet harcamalarının verimli olup, olmaması sorunudur. Diğeri ise, belirli vergiler ile belirli devlet harcamaları arasında doğrudan bir ilişki aranması gerektiğidir. 2 Kalyoncu, Rüştü; Vergi Sloganları, Vergi , Vergiden Kaçınma Konuları Üzerine Düşünceler, Vergi Dünyası, Temmuz 1984, Sayı 35, s.13. 30 B- VERGİ SİSTEMİ VE TEKNİĞİ Bir ülkede, belirli bir zamanda uygulanan vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin bütününde oluşan organik dokuya vergi sistemi denilmektedir. 3 Vergi sistemi geni ve dar anlamda ele alınabilir. Geniş anlamda vergi sistemi, bir ülkede devlete ve öteki kamu tüzel kişilerine yasalardan doğan yetki sonucu yapılan transferler olarak tanımlanabilir. Dar anlamda vergi sistemi denildiğinde, yaygın şekilde uygulanan vergilerin oluşturduğu sistem kastedilmektedir. 4Örneğin Gelir Vergisi Sistemi, Kurumlar Vergisi Sistemi, Katma Değer Vergisi Sistemi gibi. Vergi sistemi kavramı içinde; vergi yasarlı, vergi yönetimi, vergi denetimi ve vergi yargısı yer almaktadır. Bir vergi sistemini oluşturan vergilerin topluca, önceden belirlenmiş mali ve sosyal ekonomik hedeflere ulaşmada uyumlu bit bütünü oluşturmaları gerekir. Böylece, vergileme ile güdülen amaçların vergi sisteminin temel karakterini belirleyici olduğu söylenebilir. Vergi tekniği ise, vergilemede öngörülen amaçların gerçekleştirilmesinde, verginin matrahı, denetimi ve tahsili biçimlerini belirlemeye yönelik hususları kapsamaktadır. Vergi tahsilatı ile ilgili yasal, idari ve düzenleyici tedbirler vergi tekniğinin konusunu oluşturur. Vergi tekniğinin başarısı, adil bir hukuk düzeni ve gelişmiş bir ekonomik yapı içinde daha yüksek olacaktır. Vergi sistemleri tarihsel, sosyal ve ekonomik nedenlere bağlı olarak ülkeden ülkeye değişiklik gösterir. Dolayısıyla, her ülkenin vergi sistemi, o ülkenin ekonomik, sosyal siyasal yapısal özelliklerini yansıtır. Etkin bir vergi sistemi, kaynak dağılımında etkinlik; gelir dağılımında etkinlik; gelir ve servet dağılımında adalet, ekonomik istikrar ve büyüme gibi temel ekonomik hedeflere ulaşılmasına yardımcı olacak şekilde oluşturulmalıdır. Bu bakımından iyi bir vergi sistemi, öncelikle devletin zorunlu harcamalarına yeterli kaynak sağlamanın yanı sıra, ekonomik gelişmeyi engellememeli; kalkınma için yeterli finansmanı sağlamalı; üretim faktörlerinin verimliliklerini arttırmalı; vergi yüklerinin toplumu oluşturan bireyler arasında adil dağılımını ve gelir ve servetin yeniden dağıtımını sağlayarak, yeniden düzenlemelidir. 3 Tuncer, Selahattin; Vergi Uygulamaları, Güryay Matbaası, İstanbul, 1983,s.31. Akdoğan, Abdurrahman-Kızılot, Şükrü –Eyüpgiller, Saygın; Türk Vergi Sistemi, A.Ü Basımevi, Ankara,1987,s.14. 4 31 Etkin bir vergi sistemi, normatif ilkeler niteliğinde uygulanması gereken bazı vergileme prensiplerine dayandırılmalıdır. Vergileme prensipleri, sosyal bazı görüşlerin ifadesi olduklarından, her çağa ve ülkeye göre değişiklik gösterirler. Bugün önemini koruyan ve modern vergi sistemlerinde uygulanan vergileme ilkeleri mali, ekonomik, ahlaki ve teknik olmak üzere sınıflandırılabilir. Bundan başka, vergi mevzuatının basit ve mükellefler tarafından kolaylıkla anlaşılır olması, bir vergi sisteminin başarısındaki en önemli faktörlerdendir. Mükelleflerin, anlaşılması güç ve belirsiz vergi yasaları karşısında düşeceği zor durum ve buna ek olarak göstereceği tepkiler, vergiden kaçınma ya da vergi kaçırma biçiminde girişimlerde bulunmaları sonucunu yaratabilmektedir. 5 Etkin bir vergi sisteminin oluşturulmasında bir başka etken iyi organize olmuş ve eğitimli bir idaredir. Vergi idaresinin tahsilat ve denetiminde başarılı olabilmesi için vergi yönetim ve denetim elemanlarının ileri düzeyde teknik bilgi ve yeterli motivasyona sahip olmaları gerekmektedir. Vergi tekniği, öngörülen mali ve ekonomik amaçların gereklerine uygun bir şekilde düzenlenirken, toplumda egemen davranış biçimleri ve değer yargıları dikkate alınmalıdır. C-VERGİ İDARESİ VE MÜKELLEFE YAKLAŞIMI Vergi sistemi ve tekniklerindeki gelişmelere paralel olarak vergicilik hizmetleri alanında da önemli ilerlemeler kaydedilmiş ve vergi yönetimi yapılanmasının da bunlara ayak uydurması zorunlu hale gelmiştir. Vergi idaresinin yapılanmasındaki temel amaç, devletin vergi yasalarının gereği gibi uygulama temel işlevini gerçekleştirecek etkinliğe kavuşturulmasıdır. İşlevsel olarak yukarıda belirtilmiş olan vergicilik hizmetlerinin verginin niteliğinden ortaya çıkan özelliğinin, bu alandaki yapılacak organizasyondaki yansımaları her şeyden önce vergi idaresinin vatandaştan vergi alırken karşılaştığı güçlükleri en aza indirmek; vergicilik hizmetlerini hizmet yerinde yapmak ve sonuçlandırmak, vergi ahlakının yerleşmesi için gerekli şartları ve ortamı hazırlamak, 5 Akdoğan, Abdurrahman; Gelir Vergisi Açısından Vergi Adaletine Teknik Bir Yaklaşım, Ankara,İ.T.İ.A,Yayın No:137,Ankara,1980,s.13. 32 vatandaş ve vergi idaresi arasındaki ilişkilerde karşılıklı anlayış ve iyi niyeti hakim kılmak şeklinde özendirilebilir. 6 Vergi idaresini vergicilik hizmetleri içindeki en önemli faaliyet alanlarından birisi, vergi denetimidir. Vergi denetim mekanizmalarının geliştirilmesi, vergi idaresinin işlevsel olarak etkinliğinin arttırılmasında ve vergi güvenliğinin sağlanmasında son derece önemlidir. Dolayısıyla, vergi denetiminin yaygınlaştırılması ve sıklaştırılması, uygulamada başarının en önemli koşulu olmaktadır. Vergi idaresi, işlevlerine uygun bir biçimde yapılırken, personelin teknik bilgi ve çalışma koşulları önemli bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Vergi zihniyetine ters düşen ve vergi ahlakını olumsuz etkileyen bir vergi uygulaması karşısında, üstelik vergi elemanları tarafından incitici bir davranışla karşılanan dürüst bir vergi mükellefinin bundan böyle vergiye karşı olumlu bir tavır içinde olması beklenmez. Mükelleflerin vergileme ile ilgili olumsuz düşüncelerini değiştiren en önemli unsurlardan birisi, kendilerine gösterilen tarafsızlık, güven verici bir karşılama ve vergi kanunlarının tanıdığı olanaklar içerisinde yardım yapmaya hazır, bilgili ve görgülü elemanların ciddi çalışmasıdır. 7 IV. ANKETİN DEĞERLENDİRİLMESİ A- MÜKELLEF İLE İLGİLİ NEDENLER Vergi mükelleflerinin vergileme olayına karşı gösterdikleri tepkilerin benimseme veya reddetme biçimlerinden hangisi için söz konusu olabileceği, vergiyi tanımlama biçimlerine; vergi uygulamalarını nasıl algıladıklarını ve değerlendirdiklerine; vergi ahlakına bağlı olarak açıklanabilir. 1. Verginin Tanımlanması Mükelleflerin vergiyi tanımlama ve algılama farklılıkları, vergiye karşı davranışların sübjektif nedenlerini açıklamaya yardımcı olur. 6 Doğan, Aykon, 1980 Sonrası Türk Vergi Politikası, 1983’de Türk İktisat Politikası Sempozyumu ve 1980 Sonrası Türk Vergi Politikası Semineri, Marmara Üniversitesi, İ.İ.B.F. Yayın No.413/364, İstanbul, 1984, s.117. 7 Erel, Ergin; Maliye-Mükellef İlişkileri, Maliye Bakanlığı Maliye Tektik Kurulu Ellinci Yıl Yayınları, Güneş Matbaacılık T.A.Ş. Ankara, 1973,s.16. 33 Mükelleflerin çoğunluğunun (%53) vergiyi faydacı bir yaklaşımla tanımlamaları, devleti sözleşmeye dayanan bir kurum olarak gördüklerinin kanıtı olarak kabul edilir. Bununla birlikte, azımsanmayacak bir mükellef grubunun (%37,2) vergiyi askerlik gibi bir vatandaşlık görevi olarak kabul etmeleri, organik devlet anlayışına sahip olduklarını göstermektedir. Tablo 7 Öğrenim Düzeyine Göre Verginin Tanımındaki Farklılıklar Vergiyi Tanımlama Öğrenim Bir Tür Vatandaşlık Karşılığı Düzeyleri Maliyet Görevidir Hizmet Olan Unsurudur Okur-Yazar Cevapsız Toplam Bir Bedeldir - 50.0 50.0 - 0.4 İlkokul 5.5 50.5 40.5 3.5 40.0 Orta Öğrenim 7.9 30.7 60.3 1.1 37.4 Yüksek 10.7 24.1 62.5 2.7 22.2 7.5 37.3 52.9 2.3 100.0 Öğrenim Toplam X2 test: 31.7500 Öğrenim düzeyindeki Sd:9 farklılıklara göre, :0.05 verginin tanımında da farklılıklar söz konusudur. Öğrenim düzeyi yükseldikçe, verginin tanımlanması daha çok karşılık ve sosyal fayda esasına dayandırılmaktadır. Bu oranlar, orta öğrenim düzeyinde %60.3; yüksek öğrenim düzeyinde ise, %62,5’tir. İlk öğrenim düzeyindeki yükümlülerin %50.5’i ise, vergiyi askerlik gibi ibir vatandaşlık görevi olarak tanımlanabilir. 34 Tablo 8 Ödenen Vergi İle Kamusal Hizmet Arasında Bağ Kurulmasına Göre Verginin Tanımlanması Verginin Tanımlanması Ödediğim Bir Tür Maliyet Vatandaşlık Karşılığı Vergi İle Kamu Unsurudur Görevidir Hizmet Olan Hizmeti Cevapsız Toplam Bir Bedeldir Arasında Bağ Kuruyorum 2.2 40.9 56.9 - 27.1 Bağ Kurmuyorum 19.6 37.8 39.8 2.8 28.3 Zaman zaman 3.2 34.1 60.0 2.7 43.6 Cevapsız - 60.0 - 40.0 1.0 Toplam 7.5 37.3 52.9 2.3 100.0 X2 test: 83.4977 Sd: 9 α=0.05 Ödenen vergi ile sağlanan kamusal hizmet arasında bağ kurulmasındaki farklı algılamalar, verginin tanımındaki farklılıkları açıklamaktadır Devletin vergi gelirlerini nasıl harcadığını izleyen mükelleflerin çoğunluğu (% 56.9), vergiyi, karşılığı sosyal fayda olan bir bedel olarak tanımlamaktadır. Ödediği vergi ile sağlanan kamusal hizmet arasında bağ kurmadıklarını söyleyen mükelleflerin % 39.8’i vergiyi bir bedel olarak tanımlarken; % 37.8’i ise, vergi ödemeyi askerlik görevi gibi görmektedirler. 35 2- Vergi Uygulamalarının Algılanması ve Değerlendirilmesi Tablo 9 Öğrenim Düzeyine Göre, Vergi Uygulamalarını İzlemede Yararlanılan Kaynaklar Bilgi Kaynakları Öğrenim Gazete, Düzeyleri Dergi, resim Muhasebeci Vergi İş Dairesi Arkadaşları, yayınlar Okur- Televizyon Cevapsız Toplam Çevre 50.0 50.0 - - - - 0.4 İlkokul 25.2 63.3 3.5 4.0 1.5 0.5 40.0 Orta 27.6 60.8 7.9 3.7 - - 37.4 39.3 50.0 5.4 4.5 0.8 - 22.2 29.1 60.2 5.5 4.0 0.7 0.5 100.0 Yazar Öğrenim Yüksek Öğrenim Toplam X2 test: 16.3500 Sd: 12 α=0.05 Mükelleflerin öğrenim düzeyleri ile, vergi ile ilgili bilgi kaynaklarına ulaşmada yararlandıkları araçların seçimi arasında ilişki vardır. Mükellefler, vergilerin harcama biçimini değerlendirirken, vergi kanunlarındaki uygulamalardaki değişiklikleri de yakından izlemek durumundadırlar. Mükelleflerin vergi ile ilgili bilgi kaynaklarına ulaşmada yararlandıkları araçların seçiminde eğitim durumları belirleyici rol oynamaktadır. Yüksek öğrenim görenlerin gazete, dergi veya resmi yayınları izleme oranı (% 39.3), aynı tercihte bulunan diğer yükümlülere göre daha yüksektir. Her öğrenim düzeyinde, vergi dairesine danışarak bilgi sağlama yoluna çok az başvurulmuştur (Toplam mükelleflerin % 5.6’sı). 36 Tablo 10 Kamu Harcamalarını İzleme Durumuna Göre Vergi Uygulamalarını İzlemede Yararlanılan Kaynaklar Bilgi Kaynakları Vergi Gazete, Harcamalarını Dergi, Muhasebeci Vergi İş Dairesi Arkadaşları, Resmi Yay. Yalnızca Televizyon Cevapsız Toplam Çevre 30.0 63.2 4.3 2.5 - - 32.2 35.5 54.3 5.1 4.3 0.8 - 46.3 İzlemiyor 8.3 77.1 8.3 2.1 2.1 2.1 10.0 Bilgisi 20.7 60.3 8.6 8.6 1.8 - 11.5 Cevapsız - 100.0 - - - - - Toplam 29.4 60.2 5.6 4.0 0.7 0.1 100.0 İzliyor İzliyor ve Değer Yapıyor Yok 2 X test: 49.6129 Sd: 20 α=0.05 Vergi harcamalarını izlemedeki farklılıklar, vergi uygulamalarının izlendiği kaynaklardaki tercihleri açıklamaktadır. Vergi gelirlerinin nasıl ve hangi alanlara harcandığını yakından izleyen ve değerlendirme yapan mükelleflerin % 54.3’ü, vergi kanunlarını, muhasebecilerine danışarak izlemektedir. Devlet harcamalarının tahsisi ile ilgilenmeyen mükelleflerin ise, % 77.1’i muhasebecisine danışmaktadır. Devlet harcamaları ile yakından ilgilenenler, vergi uygulamalarını, ilgilenmeyenlere göre daha çok gazete ve dergilerden izlemektedirler. Böylece, devlet harcamalarını izleyen ve kendince değerlendirmeler yapanların vergi sistemindeki değişikliklere daha ilgili ve duyarlı oldukları söylenebilir. 37 Tablo 11 Ödenen Vergi İle Kamusal Hizmet Arasında Bağ Kurulmasına Göre Devlet Harcamalarının Tahsisi İle İlgilenme Devlet Harcamalarının Tahsisi İle İlgilenme Ödediğim Yalnızca İzliyorum Vergi İle İzliyorum Ve Değer Kamu Hizmeti İzlemiyorum Bilgim Cevapsız Toplam Yok Yapıyorum Arasında Bağ 28.5 51.8 10.2 9.5 - 27.1 32.8 40.6 11.9 14.7 - 28.3 35.0 46.8 7.7 10.0 0.5 43.6 - 40.0 - 40.0 20.0 1.0 32.2 46.3 10 11.5 - 100.0 Kuruyorum Bağ Kurmuyorum Zaman Zaman Cevapsız Toplam 2 X test: 62.2206 Sd: 12 α=0.05 Ödenen vergi ile devletten sağlanan hizmet arasında bağ kurma davranışı, devlet harcamalarının tahsisi ile ilgili değerlendirmeler yapmak bakımından önemli ve belirleyici bir etkendir. Ödediği vergi ile devletten sağladığı hizmet arasında bağ kuranların % 51.8’i, devlet harcamalarının tahsisi ile ilgilenmektedir. Devlet harcamalarının tahsisi ile ilgilenmeyenler, çoğunlukla, vergi ile hizmet arasında bağ kurmayanlar arasındadır (% 11.9). 38 Tablo 12 Ödenen Vergi İle Kamusal Hizmet Arasında Bağ Kurulmasına Göre Vergi Yüklerini Algılama Toplam Vergi Yükü (Gelir V. + Diğer V.) Ödediğim Çok Ağır Ağır Normal Hafif Çok Hafif Cevapsız Toplam 14.6 45.2 37.9 1.6 - 0.7 27.1 35.7 46.1 16.8 - 0.7 0.7 28.3 19.1 53.2 25.9 - 0.9 0.9 43.6 Cevapsız 20.0 40.0 20.0 - - 20.0 1.0 Toplam 22.6 49.0 26.5 0.3 0.6 1.0 100.0 Vergi İle Kamu Hizmeti Arasında Bağ Kuruyorum Bağ Kurmuyorum Zaman Zaman 2 X test: 53.2352 Sd: 15 α=0.05 Bireysel vergi yüklerini algılama düzeyi, ödenen vergi ile sağlanan kamu hizmeti arasında bağ kurma derecesine ve bu ilişkinin izlenmesine bağlı olarak değişmektedir. Mükellefler ödedikleri vergi ile karşılığındaki kamu hizmeti arasında bağ kurma derecelerine göre, vergi yüklerini de farklı algılamaktadır. Vergi-fayda ilişkisini izlemeyen mükelleflerin % 81.8’i vergi yükünü ağır ve çok ağır algılamaktadır. Oysa, bu ilişkiyi izleyen mükelleflerin ancak % 59.8’i vergi yükünü çok ağır algılamaktadır. Vergi yükünü normal bulanlar, vergi-fayda ilişkisini arayanlarda (% 37.9) ve zaman zaman arayanlarda (% 25.9), hiç bağ kurmayanlara göre (% 16.8) daha yüksek düzeydedir. Bu durumda, devlet hizmetinden fayda sağlandığının hissedilmesi, bireysel vergi yükünün daha az algılanmasına neden olmaktadır. 39 Tablo 13 Öğrenim Düzeyine Göre Kamu Harcamalarının İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Kamu Harcamalarını Öğrenim Yalnızca İzliyorum ve Düzeyleri İzliyorum Değ. Yap. İzlemiyorum Bilgim Yok Cevapsız Toplam Okur-Yazar 50.0 50.0 - - - 0.4 İlkokul 35.6 32.7 12.4 18.8 0.5 40.4 Orta Öğrenim 35.5 47.1 9.0 7.9 0.5 37.4 Yüksek 20.6 69.6 5.3 4.5 - 22.2 32.2 46.3 10.0 11.5 - 100.0 Öğrenim Toplam X2 test: 48.1000 Sd: 12 α=0.05 Yükümlülerin öğrenim düzeyleri yükseldikçe, kamu harcamalarını izleme ve değerlendirme duyarlılığı da artmaktadır. Vergi uygulamalarını, izleme ve değerlendirme uğraşı, tüm eğitim düzeylerinde önemli oranda görülmüştür. Bu sonuç yükümlülerin hangi eğitim düzeyinde olursa olsun, ödediği verginin devletçe hangi alanlara harcandığı konusunda duyarlı olduğunu ve bu tahsisi sürekli izlediğini göstermektedir. Öğrenim düzeyi yükseldikçe, genel tablonun gösterdiği oranlardan farklı olarak, izleme ve değerlendirmeye ilişkin oranların yüksek olduğu görülmüştür. 40 Tablo 14 Ödenen Vergi İle Kamusal Hizmet Arasında Bağ Kurulmasına Göre Vergi ve Borçlanma Arasında Tercihte Bulunma Vergi/Borçlanma Tercihi Ödediğim Devlet Harc. Bir Devlet Tüm Vergi İle Kamu Kısmını Harc. Vergi İle Hizmeti Borçlanma İle Karşılasın Arasında Karşılasın Bağ Fark Yoktur Cevapsız Toplam 29.9 36.6 29.9 3.6 27.1 28.0 25.2 45.4 1.4 28.3 28.6 27.3 41.8 2.3 43.6 Cevapsız - 20.0 40.0 40.0 1.0 Toplam 28.5 29.2 39.6 2.7 100.0 Kuruyorum Bağ Kurmuyorum Zaman zaman 2 X test: 36.5590 Sd: 9 α:0.05 Ödenen vergi ile kamu hizmeti arasında bağ kurulmasına bağlı olarak, kamu harcamalarının vergileme veya borçlanmayla karşılanmasına yönelik tercihler değişmektedir. Ödediği vergilerle, devletten sağladığı hizmet arasında bağ kuranların % 36.6’sı, harcamaların finansmanında, vergilere ağırlık verilmesini tercih etmişlerdir. Bağ kurmayanların ise % 45.4’ü, finansman yöntemi olarak vergi ve borçlanma arasında fark görmemekte, ancak % 25.2’si vergilemeyi tercih etmektedirler. Bu durumda, mükelleflerin ödedikleri vergi karşılığında fayda sağlamaları halinde vergi ödeme konusunda daha istekli ve bilinçli oldukları; ödedikleri verginin karşılığında daha az veya hiç fayda sağlayamayanların ise, vergi yerine borçlanmayı daha çok tercih ettikleri söylenebilir. Vergi ödeme bilinci ile devlet hizmetlerinden doğrudan faydalanma arasında bir ilişki olduğu ileri sürülebilir. 41 3-Vergi Ahlakı ve Diğer Mükelleflere Bakış Mükelleflerin vergi ahlakı ile ilgili düşüncelerini açıklamaya yardımcı sorulardan birisi de, vergi kaçıran bir başka mükellefi nasıl değerlendirdikleridir. Mükellef, kendisi için hoş görebileceği bir davranışı, meslektaşı için aynı hoşgörü ile karşılamayabilir. Ancak, mükelleflerin birbirleri ile ilgili düşüncelerinin genel olarak vergi kaçakçılığı olayına nasıl baktıkları konusunda açıklayıcı olabileceğini kabul edebiliriz. Vergi kaçıran mükelleflerin davranışlarını değerlendiren diğer mükelleflerin gelir düzeyleri önemli bir davranış etkenidir. Ayrıca, vergi yükünü algılama biçimi, vergi harcamalarını izleme davranışı ve vergi cezalarının yüksekliği vergi kaçakçılığı hakkındaki düşünce ve davranışları da etkilemektedir. Tablo 15 Gelir Düzeylerine Göre Vergi Kaçırma Davranışını Değerlendirme Vergi Kaçıran Meslekdaşını Değerlendirme Gelir Şiddetli Hoş Zorunlu Kurnaz Düzeyleri Tepki Karşılamam Kalmıştır Bir Göst. Normal Cevapsız Toplam Tacir Düşük 16.8 49.5 19.4 6.1 4.6 3.6 38.8 Düşük- 17.5 50.3 22.4 2.8 2.8 4.2 28.3 Orta 18.5 60.5 12.3 2.5 3.7 2.5 16.0 Orta- 27.3 45.5 22.8 2.2 2.2 - 8.7 Yüksek 38.4 30.8 - - 30.8 - 2.6 En Üst 25.0 12.5 37.5 25.0 - - 1.5 Cevapsız 20.5 50.0 20.0 5.0 5.0 - 4.0 Toplam 19.0 50.0 19.2 4.3 4.3 3.2 100.0 Orta Yüksek 2 X test: 50.01 Sd: 30 α:0.05 42 Mükelleflerin gelir düzeyindeki farklılıklar vergi kaçıran meslekdaşlarının davranışlarını değerlendirmelerinde ayırt edici bir etkendir. Gelir düzeyleri yükseldikçe, mükellefler vergi kaçıranlara karşı giderek daha şiddetli tepki göstermektedirler. Vergi kaçakçılığına en yüksek oranda tepki ise, orta gelir sınıfından gelmektedir. En üst gelir düzeyinde ise, genel tablonun aksine, vergi kaçakçılığı daha hoş görüyle karşılanmaktadır. Tablo 16 Vergi Yükünü Algılama Biçimine Göre Vergi Kaçırma Davranışını Değerlendirme Vergi Kaçıran Meslekdaşını Değerlendirme Toplam Şiddetli Hoş Zorunlu Kurnaz Bir Normal Cevapsız Toplam Vergi Yükü Tepki Göst. Karşılamam Kalmıştır Tacir Çok ağır 23.7 34.2 26.3 7.9 4.4 3.5 22.6 Ağır 18.2 49.0 21.5 3.2 4.9 3.2 49.0 Normal 14.2 68.6 10.5 2.2 3.8 0.7 26.5 Hafif 100.0 - - - - - 0.3 Çok Hafif 33.3 - - 66.7 - - 0.6 Cevapsız 40.0 20.0 - - - 40.0 1.0 Toplam 19.0 50.0 19.2 4.3 4.3 3.2 100.0 (Gelir V. + Diğer V.) 2 X test: 103.0781 Sd: 25 α:0.05 Vergi yükü ağırlaştıkça, mükellefler vergi kaçakçılığı davranışına daha hoş görülü yaklaşmaktadırlar. Vergi yükünü normal bulanlardan, çok ağır bulanlara doğru, vergi kaçakçılığını hoş görme davranışı giderek artma eğilimi göstermektedir. Vergi yükünü çok ağır bulanlarda vergi kaçıran bir meslekdaşına “şiddetli tepki” göstereceğini söyleyenlerin oranı % 23.7’dir. Bu oran, vergi yükünü ağır ve normal bulanlarda derece derece düşmektedir. Vergi kaçıran meslektaşım “hoş karşılamam” diyenlerin oranı, % 68.6 ile en yüksek vergi yükünü normal kabul edenler içindedir. 43 “Zorunlu olduğu için vergi kaçırmıştır” diyenlerin oranı en yüksek, vergi yükünü çok ağır bulanların içindedir (% 26.3). Bu oran, normal bulanlarda % 10.5’e düşmektedir. Tablo 17 Ödenen Vergi İle Kamusal Hizmet Arasında Bağ Kurulmasına Göre Vergi Kaçırma Davranışını Değerlendirme Vergi Kaçıran Meslekdaşını Değerlendirme Ödediğim Şiddetli Hoş Zorunlu Kurnaz Vergi İle Tepki Karşılamam Kalmıştır Bir Kamu Göst. Normal Cevapsız Toplam Tacir Hizmeti Arasında Bağ 15.3 63.5 10.2 3.6 2.3 5.1 27.1 22.4 30.8 28.0 8.4 7.6 2.8 28.3 19.1 54.5 19.1 2.3 3.6 1.4 43.6 Cevapsız 20.0 40.0 20.0 - - 20.0 1.0 Toplam 19.0 50.0 19.2 4.3 4.3 3.2 100.0 Kuruyorum Bağ KurmuYorum Zaman Zaman 2 X test: 46.6976 Sd: 15 α:0.05 Ödedikleri vergi ile kamu hizmeti arasında bağ kuran mükelleflerin, vergi kaçakçılığı davranışına tepkileri daha olumsuzdur. Ödenen vergi ile kamu hizmeti arasında bağ kuranların % 78.8 gibi bir çoğunluğu, vergi kaçıranları onaylamamaktadır. Zaman zaman bağ kuranların içinde vergi kaçakçılığına şiddetli tepki gösteren ve hoş karşılamayanların oranı ise % 73.6’dır. Vergi kaçıranları normal karşılama oranı bağ kurmayanlar arasında % 28 ile yüksek bir düzeyde bulunmuştur. 44 Tablo 18 Muhatap Olunan Cezaya Bağlı Olarak Vergi Kaçırma Davranışını Değerlendirmr Vergi Kaçıran Meslekdaşını Değerlendirme Muhatap Şiddetli Hoş Zorunlu Kurnaz Bir Normal Cevapsız Toplam Olunan Tepki Göst. Karşılamam Kalmıştır Tacir 19.7 50.8 17.9 5.0 3.8 2.8 63.2 - 57.1 28.6 14.3 - - 1.4 Kusur 20.4 42.8 28.6 - 4.1 4.1 9.7 Usulsüzlük 16.9 51.6 18.5 4.0 6.6 2.4 24.5 Cevapsız 33.3 33.3 16.7 - - 16.7 1.2 Toplam 19.0 50.0 19.2 4.3 4.3 3.2 100.0 Ceza Yok Kaçakçılık 2 X test: 64.0309 Sd: 20 α:0.05 Mükellefler muhatap oldukları cezaların derecesi yükseldikçe vergi kaçakçılığı davranışını daha hoşgörü ile karşılamaktadırlar. Gördüğü denetimler sonucu cezaya muhatap olmayanların, vergi kaçıranlara hoş görmeyle bakmadıkları anlaşılmaktadır. Ceza görmeyenler içinde şiddetli tepki gösterimin ve hoş karşılamam diyenlerin oranı % 70.5’dir. Kaçakçılık cezasına uğramış olanlardan, sırasıyla kusur ve usulsüzlük cezalarına muhatap olanlara doğru, vergi kaçakçılığını hoş görmeyenlerin oranı yükselmektedir. Zorunlu olduğu için vergi kaçırmıştır diyenlerin oranı en düşük, hiç vergi cezasına muhatap olmayanlar (% 17.9) içindedir. 45 Tablo 19 Vergi Kaçırma Davranışının Değerlendirilmesine Göre Vergi Affına Karşı Tutum Vergi Affına Karşı Tutum Vergi Kaçıran Karşıyım Meslektaşını Bir Defalık Süreklilik Küçük İyiniyetli Uygulansın Kazanmalı Esnaf Mük. İçin İçin Uyg. Değerlendirme Cevapsız Toplam Uyg. Şiddetli Tepki Göst. 44.8 45.8 7.4 1.0 - 1.0 19.0 Hoş Karşılamam 21.8 71.9 3.9 - 1.2 1.2 50.0 Zorunlu Kalmıştır 13.4 64.9 18.6 1.1 - 2.0 19.2 Kurnaz Bir Tacir 13.6 63.8 13.6 - 4.5 4.5 4.3 Normal 45.5 36.4 13.6 - - 4.5 4.3 Cevapsız 6.7 40.0 - - - 53.3 3.2 Toplam 24.8 62.8 8.2 0.3 0.7 3.2 100.0 X2 test: 209.9954 Sd: 25 α: 0.05 Vergi kaçırma davranışını hoş görmeyen ve tepki gösteren mükelleflerin, vergi affı uygulamasına karşı tutumları olumsuzdur. Vergi kaçıran meslektaşlarına şiddetli tepki gösterenlerden, bunu kurnaz bir tacirin davranışı olarak tamamen benimsenmiş olan mükelleflere doğru gidildikçe “vergi affı uygulamasına karşı” olanların oranı düşmektedir. “Vergi affı bir defaya mahsus uygulansın” diyenlerin ise, tersine, vergi kaçıranlara şiddetli tepki gösterenler içinde daha düşük olduğu (% 45.8) görülmektedir. “Vergi affı uygulaması süreklilik kazanmalı”, diyenlerin ise, en yüksek, vergi kaçırmanın bir zorunluluktan doğmuş olabileceğini söyleyenler içinde olduğu (% 18.6) dikkati çekmektedir. Bununla beraber, mükelleflerin % 62.8 gibi büyük bir çoğunluğu “bir defaya mahsus vergi affı” uygulamasına taraftardır. 46 B- VERGİ SİSTEMİ VE TEKNİĞİ İLE İLGİLİ NEDENLER Mükelleflerin vergiye karşı davranışlarının, yürürlükteki vergi sisteminden ileri gelen nedenlere bağlı olarak açıklanmasında, vergilerin mikro-ekonomik etkileri; vergi tarife yapısı; vergi türlerine göre vergi yükünü algılama biçimleri dikkate alınacaktır. 1- Vergilerin Mikro Ekonomik Etkileri ve Mükellef Davranışları Vergi mükellefleri, vergi oranlarındaki değişmeler veya ilave yeni vergiler konulması karşısında, vergi yüklerini en aza indirebilmek için değişik uyum (ayarlama) davranışlarına girerler. Gelir Vergisi oranlarındaki değişmelerin çalışma şevki üzerinde iki farklı etkisi bulunmaktadır. Vergi artışlarının gelir etkisi; mükellefin ödediği vergi nedeniyle uğradığı fayda kaybını telafi edecek davranışlara girmesi halinde ortaya çıkar. Başka bir ifadeyle, aylaklık yerine, daha çok çalışma; tüketim yerine daha çok tasarruf yapma ve risk alma gibi davranışları sonucu, kullanılabilir gelirindeki azalmayı telafi etmesidir. İkame etkisi ise, gelir vergisi nedeniyle mükellefin gelirin reel değerinde ortaya çıkan azalmanın, aylaklığın fiyatını (maliyetini) düşürmesidir. Bu, aylaklığı daha çekici kılarak, üretim ve verim azalmasına neden olur. 47 Tablo 20 Gelir Düzeylerine Bağlı Olarak, Vergi Artışlarına Gösterilen Tepki Vergi Artışları Karşısında Gelir Düzeyi İşi Daha Fazla Vergiden Aynı Yavaşlatırım Çalışırım Kaçınırım Çalışma veya Tempomu Terkederim Korurum Cevapsız Toplam Düşük 43.4 26.5 20.4 4.6 5.1 38.8 Düşük-Orta 34.9 34.9 21.0 4.2 4.9 28.4 Orta 28.4 42.0 19.7 2.5 6.2 16.0 Orta-Yüksek 38.6 36.4 20.4 4.6 - 8.7 Yüksek 46.1 30.8 15.4 - 7.7 2.6 En Üst 37.5 62.5 - - - 1.5 Cevapsız 35.0 35.0 15.0 5.0 10.0 4.0 Toplam 37.9 33.2 19.8 4.0 5.0 100.0 X2 test: 23.91 Sd: 30 α: 0.05 Vergi artışları karşısında gösterilecek tepkilerin mükelleflerin gelir düzeylerindeki farklılıklar ile açıklanması, anlamlı bulunmamıştır. Gelir vergisi oranlarındaki artışların, çalışma şevki ve işgücü arzı üzerindeki etkisi, mükelleflerin gelir düzeylerindeki farklılıklara göre açıklanmaya çalışılmıştır. Düşük, orta-yüksek ve yüksek gelir dilimlerinde ağır vergilere gösterilen tepkinin çoğunlukla olumsuz olduğu; buna karşılık, orta ve üst gelir dilimlerinde bu tepkinin daha olumlu olduğu anlaşılmaktadır. Genel olarak, katlanmak zorunda kaldıkları vergi yükünü ağır bulan mükelleflerin, vergi yüklerini arttıracak yeni bir vergi konulması halinde çoğunlukla işi yavaşlatma veya terk etme şeklinde tepki gösterdikleri görülmektedir. Düşük orta gelir düzeyinde ise mükellefler, işi yavaşlatma veya daha çok çalışma arasında kararsız kalmışlardır. 48 Tablo 21 Mesleklere Göre Vergi Artışlarına Gösterilen Tepki Vergi Artışları Karşısında Meslek Grubu İşi Daha Fazla Vergiden Aynı Yavaşlatırım Çalışırım Kaçınırım Çalışma veya Tempomu Terkederim Korurum Cevapsız Toplam Tüccar 31.4 45.1 17.6 5.9 - 10.1 Sanayici 27.3 41.0 13.6 4.5 13.6 4.4 Esnaf 38.1 33.4 19.6 3.3 5.2 53.5 Sanatkâr 46.5 29.6 18.3 2.8 2.8 14.1 Çiftçi 34.2 18.5 34.2 2.6 10.5 7.5 Ser. Mes. Erb. 40.8 32.7 14.3 8.2 4.0 9.7 G.M.S.İ. Sahibi - 50.0 50.0 - - 0.7 37.9 33.2 19.8 4.0 5.0 100.0 Toplam X2 test: 30.8033 Vergi Sd: 30 artışları karşısında gösterilen α: 0.05 tepkilerin, mükelleflerin mesleklerine göre farklılık göstermesi, anlamlı bulunmamıştır. Meslek grupları bakımından, vergi artışları karşısında gösterilen tepkiler değişik olmaktadır. Serbest meslek erbabı ve sanatkârlar gibi daha çok fikri ve bedeni çalışma içindeki mükelleflerin vergi artışları karşısındaki tepkileri olumsuzdur. Tüccar ve sanayicilerin tepkileri ise, daha çok çalışmak ve böylece vergiyi telafi etmek şeklinde, olumlu olmaktadır. Esnafların ise, işi bırakma ve daha çok çalışma arasında kararsız kaldıkları görülmüştür. Çiftçilerin büyük çoğunluğu (%68’i) işi terk etme ve vergiden kaçınma gibi olumsuz tepki göstermiştir. Çiftçilerin diğer meslek sahiplerine göre, vergi artışları karşısında vergiden kaçınma gayretinin daha yüksek olduğu görülmektedir. 49 Tablo 22 Yaş Gruplarına Göre Vergi Artışlarına Gösterilen Tepki Vergi Artışları Karşısında Yaş Grupları İşi Daha Fazla Vergiden Aynı Yavaşlatırım Çalışırım Kaçınırım Çalışma veya Tempomu Terkederim Korurum Cevapsız Toplam 20-30 43.9 29.7 17.6 4.7 - 29.4 30-40 35.1 36.0 21.8 3.3 - 41.9 40-60 35.3 33.1 19.8 3.7 - 27.0 60 ve Yukarısı 44.4 33.4 11.1 11.1 - 1.7 Toplam 37.9 33.2 19.8 4.0 5.0 100.0 X2 test: 12.5071 Sd: 20 α: 0.05 Mükelleflerin yaş grupları dikkate alınarak, vergi artışları karşısında gösterilen tepkilerin açıklanması anlamlı bulunmamıştır. Yaş grubu dikkate alınarak, vergiye karşı tepki değerlendirildiğinde; 20-30 yaş arası mükelleflerin vergi artışları karşısındaki tepkilerinin, çoğunlukla işi yavaşlatma ve bırakma şeklinde olumsuz olduğu görülmektedir. 30-40 arasında ise, vergi artışlarına tepki olumsuz ve olumlu olmak üzere iki uç arasında aynı oransal dağılımı göstermektedir. 40-60 yaş arası mükellefler için de aynı şeyleri söylemek mümkündür. İkame etkisi, daha genç yaş grubunda, 40 ve yukarı yaştaki mükelleflere göre daha yüksektir. 60 ve yukarı yaşta ise, ikame etkisi daha ağır basmaktadır. 50 Tablo 23 Gelir Düzeylerine Göre Vergi Tarifesinden Şikayetçi Olunan Hususlar Şikayetçi Olunan Hususlar(**) Gelir Düzeyleri Vergi Başlangıç İlk Gelir Cevapsız Toplam Oranlarının ve Nihai Dilimi Sayısı Oranlar Yüks. Azaltılması Düşürülmeli Düşük 40.4 (*) 43.6 40.0 16.4 - 38.8 Düşük-Orta (29.5) 34.8 29.6 35.6 - 28.4 Orta (16.7) 42.0 25.8 32.2 - 16.0 Orta-Yüksek (9.1) 34.1 36.6 29.3 - 8.7 Yüksek (2.7) 50.0 40.0 10.0 - 2.6 En Üst (1.6) - 37.5 62.5 - 1.5 Cevapsız - - - - 4.0 Toplam 31.3 26.8 19.6 0.3 100.0 (*) Parantez içindeki oranlar, 6.cı soruda vergi tarifesinden şikayetçi olduğunu ifade eden mükelleflerin dağılımını göstermektedir. (**) 6.ıncı soruda vergi tarifesinden şikayetçi olan mükelleflerin toplamı üzerinden, en sık şikayetçi olunan hususların dağılımı. X2 test: 50.1305 Sd: 24 α: 0.05 Mükelleflerin gelir düzeylerindeki farklılıklar; vergi tarifesine ilişkin değerlendirmelerinde belirleyici bir etkendir. Mükelleflerin vergi tarifesine ait tercihleri göz önünde tutularak, gelir seviyelerindeki farklılıkların bu tercihler üzerinde nasıl bir belirleyici etki yaratabildiği araştırılmıştır. Genel olarak, mükelleflerin çoğunluğu, dilim genişletilmesi yerine, vergi oranlarının sayısının azaltılması yönünde istek belirtmişlerdir. Düşük gelirli yükümlüler ile, orta ve yüksek gelir düzeyindeki mükelleflerin, vergi tarifesinde en çok şikayetçi oldukları husus, vergi oranlarının sayısının çok olmasıdır. Düşük, orta ve en üst gelir düzeylerinde, ilk dilimin daha geniş tutulması gerektiği görüşü ağırlıklıdır. Orta-yüksek gelir düzeyinde çoğunluk, ilk ve nihai vergi oranlarının düşürülmesi gerektiğini ifade etmiştir. Düşük gelirlerin, 51 diğerlerine göre bugünkü tarife yapısından daha memnun oldukları anlaşılmaktadır. Yüksek gelir düzeyinde memnuniyetsizlik daha fazladır. Tablo 24 Vergi Yükünü Algılama Biçimine Göre Vergi Artışlarına Gösterilen Tepki Vergi Artışları Karşısında Toplam Vergi Yükü (Gelir V. + Diğer V.) İşi Daha Fazla Vergiden Yavaşlatırım Çalışırım Kaçınırım Aynı Cevapsız Toplam Çalışma veya Tempomu Terkederim Korurum Çok Ağır 54.4 20.2 19.3 1.7 4.4 22.6 Ağır 40.1 29.1 23.1 3.2 4.1 49.0 Normal 22.4 53.0 13.4 6.7 4.5 26.5 Hafif - 50.0 50.0 - - 0.3 Çok Hafif - 33.3 66.7 - - 0.6 Cevapsız - - - 20.0 80.0 1.0 Toplam 37.9 33.2 19.8 4.0 5.0 100.0 X2 test: 121.9482 Sd: 25 α: 0.05 Psikolojik vergi yükünün hissedilme derecesi arttıkça vergi artışlarına karşı tepki de giderek olumsuzlaşmaktadır. Vergi yükü ve verginin mikro-ekonomik etkileri arasındaki ilişki incelendiğinde, gelir vergisi oranlarının arttırılması durumunda işimi yavaşlatırım veya bırakırım diyenlerin oranı, en çok, vergi yükünü çok ağır bulanların içindedir (%54.4). Bu oran, vergi yükünü ağır bulanlarda % 40.1’e, normal bulanlarda ise % 22.4’e düşmektedir. Vergiden kaçınmanın yollarını ararım diyenlerin oranı, en yüksek, vergi yükünü çok ağır ve ağır bulanların içindedir (% 19.3 ve % 23.1). Bu oran, vergi yükünü normal bulanlarda sadece % 13.4’dür. Diğer taraftan, vergi oranlarının artışı halinde eskisinden daha fazla çalışırım diyenler, en yüksek oranda, vergi yükünü normal bulanlar içindedir. Bu oran, vergi 52 yükünü normal bulanlarda % 53.0 iken, ağır bulanlarda % 29.1; çok ağır bulanlarda ise % 20.2’dir. Tablo 25 Vergi Türüne Yönelik Tercihe Bağlı Olarak Vergi Artışlarına Gösterilen Tepki Vergi Artışları Karşısında Vergi İşi Daha Fazla Vergiden Yavaşlatırım Çalışırım Kaçınırım Aynı Cevapsız Toplam Çalışma veya Tempomu Terkederim Korurum Toplam Kazanç Üz. Alınsın 39.7 32.5 19.1 3.6 4.6 38.4 Toplam Servet Üz. Alınsın 38.6 34.7 17.8 3.3 5.6 42.2 Tük. Harc. Üz. Alınsın 34.5 34.5 25.0 4.8 1.2 16.7 Cevapsız 21.4 14.3 28.6 14.3 21.4 2.7 Toplam 37.9 33.2 19.8 4.0 5.1 100.0 X2 test: 21.4588 Sd: 15 α: 0.05 Vergi artışları karşısında gösterilen tepkiler, mükelleflerin verginin kaynağına ilişkin tercihlerinden bağımsız ortaya çıkmaktadır. Vergi sistemimiz, yükümlülerce en uygun bulunan vergi türüne ağırlık verilerek oluşturulması halinde, vergi artışları karşısında gösterilen tepkinin ne yönde değişebileceği araştırılmıştır. Vergilemenin ekonomik faaliyetleri olumsuz etkilememesi için ticari, zirai veya mesleki kazanç üzerinden alınmasını tercih edenlerin % 39.7’si, gelir vergisi oranlarının artması halinde, işini yavaşlatacağını veya bırakacağını; % 32.5’i, eskisinden daha çok çalışacağını; % 19.1’i, vergiden kaçınma yollarını arayacağını ifade etmiştir. Vergilemenin, kişinin sahip olduğu toplam serveti üzerinden yapılmasını tercih edenlerde de benzer oranlar söz konusudur ve sırasıyla % 38.6, % 34.7 ve % 17.8’dir. Vergilemenin, tüketim harcamaları üzerinden yapılmasını tercih edenlerde ise, bu oranlar sırasıyla % 34.5, % 34.5 ve % 25’tir. Görüldüğü gibi, özellikle 53 vergiden kaçınma oranı, vergilemenin tüketim harcamaları üzerinden yapılmasını isteyenlerde, diğerlerine göre yüksektir. Bu durumda, vergilemenin tüketim harcamaları üzerinden alınmasını savunanların, verginin olumsuz ekonomi etkilerinden daha çok etkilenenler olduğu sonucu çıkmaktadır. Ayrıca, dolaysız vergilerin ağırlıklı olduğu bir vergi sisteminin, dolaylı vergilere dayalı bir vergi sistemine göre, yükümlüyü daha az çalışma veya işi yavaşlatma şeklinde, olumsuz davranışlara yönelttiği sonucu çıkarılabilir. 2- Vergi Yükünün Ölçülmesi (Takdiri) ve Vergi Tazyiki Vergi politikasının saptanması ve yeni bir verginin gelir, tasarruf ve yatırım kararları üzerindeki etkilerinin önceden kestirilebilmesi, yükümlülerin sübjektif vergi yükünü nasıl ve hangi ölçüde hissettiklerinin bilinmesi ile olanaklıdır. Beyan esasına dayalı vergilerde mükelleflerin ödeyecekleri vergiyi daha az gösterme konusundaki yaygın alışkanlıkları, verginin hesaplama biçiminden ileri gelmektedir. Reel vergi yükü ağır olmasa bile, ödeyeceği vergiyi bizzat mükellefin hesaplaması durumunda, vergiye karşı davranış, beyana dayanmayan vergilere göre daha olumsuz ortaya çıkmaktadır. Sübjektif vergi yükünün takdirinde, mükellefin gelir düzeyi ve vergi tarifesinin yapısına ilişkin değerlendirmeleri önemli rol oynamaktadır. Mükellefin her bir vergi türüne ilişkin sübjektif vergi yükü takdiri ise, genel olarak hissettiği vergi yükünün derecesine ve gelir düzeyine göre değişmektedir. 54 Tablo 26 Sübjektif Vergi Yüküne Bağlı Olarak, Vergi Tazyikinin Vergi Türlerine Göre Değişimi Ödenirken Ağırlığı En Çok Hissedilen Vergiler Toplam Vergi Gelir Katma Motorlu Emlak Belediye Yükü (Gelir V. Vergisi Değer Taşıtlar Vergisi Resim Vergisi Vergisi + Diğer V.) Hiçbiri Cevapsız Toplam ve Harç. Çok Ağır 66.6 26.3 3.5 0.9 0.9 0.9 0.9 22.6 Ağır 74.9 19.4 1.2 2.4 0.4 1.7 - 49.0 Normal 55.2 21.6 3.0 1.5 - 17.2 1.5 26.5 - - 50.0 - - 50.0 - 0.3 Çok Hafif 33.3 33.3 - - - - 33.3 0.6 Cevapsız 40.0 40.0 - - - - 20.0 1.0 67.0 21.9 2.4 1.7 0.3 6.0 0.7 100.0 Hafif Toplam 2 X test: 59.5986 Sd: 30 α: 0.05 Her bir vergi türüne ait sübjektif vergi yükü, mükellefin toplam olarak algıladığı vergi yüküne bağlı olarak değişmektedir. Mükelleflerin sübjektif vergi yüklerini algılamada (takdir) farklı vergilerin rolünü değerlendirdiğimizde, vergi yükünü çok ağır, ağır ve normal bulanların her üçünün de, gelir vergisinin ağırlığını öderken daha çok hissettikleri görülmektedir. Gelir vergisinin ağırlığını daha çok hissedenlerin oranı, vergi yükünü çok ağır bulanlarda % 66.6; ağır bulanlarda % 74.9; normal bulanlarda ise, % 55.2’dir. Ağırlığı öderken daha çok hissedilen vergiler içinde ikinci sırada Katma Değer Vergisi (KDV) yer almaktadır. KDV yükünü en çok hissedenler, yine vergi yükünü çok ağır bulanlar içindedir (% 26.3). Bu oran, vergi yükünü ağır bulanlarda % 19.4; normal bulanlarda ise % 21.6’dır. Ağırlığı en çok hissedilen diğer vergiler, sırasıyla motorlu taşıtlar vergisi, emlak vergisi, belediye resim ve harçlardır. Hiçbir vergi türü ile ilgili değerlendirmesi olmayanlar, en çok, vergi yükünü normal bulanlar (% 17.2) arasındadır. 55 Tablo 27 Gelir Düzeylerine Göre Vergi Yükünü Algılama Biçimi Toplam Vergi Yükü Gelir Düzeyi Çok Ağır Ağır Normal Hafif Çok Hafif Cevapsız Toplam Düşük 25.0 51.5 25.0 - 0.5 - 38.8 Düşük-Orta 17.5 48.2 31.5 0.7 0.7 1.4 28.4 Orta 23.5 42.0 30.8 1.2 - 2.5 16.0 Orta-Yüksek 15.9 52.3 29.5 - 2.3 - 8.7 Yüksek 38.5 38.5 23.0 - - - 2.6 En Üst 50.0 50.0 - - - - 1.5 Cevapsız 25.0 55.0 15.0 - - 5.0 4.0 Toplam 22.6 49.0 26.5 0.3 0.6 1.0 100.0 X2 test: 32.86 Sd: 30 α: 0.05 Mükelleflerin gelir düzeylerindeki değişmeler vergi yüklerini algılama düzeylerindeki farklılığı açıklayıcı bulunmamıştır. Mükelleflerin gelir düzeylerindeki farklılıklar, vergi yükünün algılanmasında belirleyici bir etkendir. Gelir vergisi tarifesindeki oranların sayısı ve seviyesinden şikayetçi olan mükelleflerin çoğunluğu, toplam vergi belirleyici bir etkendir. Gelir vergisi tarifesindeki oranların sayısı ve seviyesinden şikayetçi olan mükelleflerin çoğunluğu, toplam vergi yüklerini ağır bulmaktadır. Toplam mükellefin % 49’u toplam vergi yükünü ağır bulurken, % 22.6’sı ise çok ağır bulmaktadır. Mükelleflerin sadece % 26.6’sı vergi yükünü normal bulmaktadır. Düşük ve yüksek gelirli mükellefler içinde, vergi yükünü normal bulanların oranı, diğerlerine göre daha düşüktür. Yüksek ve en üst gelirliler içinde vergi yüklerini çok ağır hissedenlerin oranı ise diğerlerine göre daha yüksektir. Dolayısıyla düşük, orta, yüksek ve yüksek gelir gruplarında vergi yükünün daha ağır hissedildiği, buna karşılık düşük-orta ve orta gelir düzeylerinde vergi yükünü normal hissedenlerin oranının diğerlerine göre daha yüksek olduğu anlaşılmaktadır. 56 Tablo 28: Tarife Yapısının Değerlendirilmesine Göre Vergi Yükünü Algılama Biçimi Toplam Vergi Yükü Vergi Çok Oranlarının Ağır Ağır Normal Hafif Çok Cevapsız Toplam Hafif Düzeyini 6.3 33.3 55.9 0.9 0.9 2.7 22.0 24.8 54.4 19.0 0.6 0.6 0.6 31.3 34.1 50.4 14.1 --- 0.7 0.7 26.8 22.2 55.6 22.2 --- --- --- 19.6 Cevapsız --- 50.0 50.0 --- --- --- 0.3 Toplam 22.6 49.0 26.5 0.3 0.6 1.0 100.0 Uygun Buluyorum Oranların Sayısı Azaltılmalı Başl. ve Nihai Oranlar Düşürülmeli İlk Gelir Dilimi Yükseltilmeli 2 X test: 83.9479 Sd: 20 α: 0.0 Sübjektif vergi yükünün algılanmasında, mükellefin vergi tarife yapısına ilişkin değerlendirmeleri etkendir. Tarife yapısını değerlendirmeye bağlı olarak, subjektif vergi yükünü değerlendirmede de farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Gelir ve grisi tarifesindeki vergi oranlarını uygun bulanların yarıdan fazlası (%55.9) katlanmak zorunda oldukları vergi yükünü normal karşılamaktadırlar. Sadece % 6.3 gibi küçük bir kısmı, çok ağır bulduklarını ifade etmişlerdir. Vergi tarifesindeki vergi oranlarının seviyesini yüksek bulan mükellefler içinde “vergi yüküm çok ağır” ve “ağır” diyenler çoğunluktadır. Uygun bulmayanlarda, vergi yükünü normal karşılayanların oranı, % 18,11 gibi düşük düzeydedir. Dolayısıyla katlanmak zorunda oldukları vergi yükünü çok ağır bulanların, vergi oranlarının seviyesini yüksek buldukları; normal diyenlerin ise özellikle vergi oranlarını uygun buldukları sonucu çıkmaktadır. 57 3- Vergi Sistemine İlişkin Düşünce ve Öneriler Mükelleflerin vergi sistemine ilişkin birinci derecede şikayeti, vergi sisteminin adaletsiz olması ile ilgilidir (% 19,6). Vergi sistemine ilişkin görüş belirtmeyenler (% 39,2) dikkate alınmadığında, bu oran cevap verenlerin % 32,2’sini oluşturmaktadır. Meslek grupları bakımından, vergi sistemini adaletsiz bulanlar içinde esnaf, sanatkar, çiftçi ve serbest meslek erbabı çoğunluğu oluşturmaktadır. Tüccar ve sanayiciler, daha çok peşin vergiden şikayetçidirler. Çiftçiler hariç, diğer meslek grupları için peşin vergi en çok şikayetçi olunan ikinci husustur. Üçüncü sırada şikayetçi olunan husus, vergi kanunlarının çok sık değişmesidir (% 11.7). sadece sanayiciler bu hususta şikayet bildirmemiştir. Çiftçiler için, üçüncü derecede şikayet konusunun bürokrasi olması ilgi çekicidir. Bu hususta çiftçilerden sonra, serbest meslek erbabı gelmektedir. Esnaflar, diğer meslek gruplarına göre, götürü vergilemeden en çok şikayetçi gruptur. Tüccar ve sanayiciler, hayat standardı esasından hiç rahatsızlık duymamaktadır. Diğer meslek grupları için de, en az şikayetçi olunan hususlar içinde hayat standardı esası yer almaktadır. Ortalama kar haddi ile ilgili sadece esnaf, ihmal edilecek derecede şikayet belirtmiştir. Bürokrasiden şikayet, vergi oranlarından duyulan rahatsızlıktan daha yüksek orandadır. Sadece sanayici ve esnaf grubu, vergi oranlarından, bürokrasiden öncelikli şikayet duymaktadırlar. Mükellefe ön yargılı davranılması, en az şikayetçi olunan hususlardandır. Hatta, sanayici ve çiftçiler bu hususta hiçbir şikayet belirtmemişlerdir. Mükelleflerin, vergi kaçakçılığının önlenmesi için alınması gereken önlemlere ilişkin üzerinde uyuştukları husus, denetim sıklığı ve eğitim olmuştur (Bu soruya cevap verenlerin % 60.4’ü). Mükelleflerin % 56’sı, vergi kaçakçılığının önlenmesi ile ilgili görüş bildirmemiştir. Adil bir vergi sistemi, kaçakçılığın önlenmesinde yapılması gereken ikinci öncelikli düzenlemedir. Vergi cezalarının caydırıcı olması gerektiği, üçüncü derecede önlem olarak belirtilmiştir. 58 Mükellefler, “teşhir”, “vergi oranlarının azaltılması”, “mükellefin ödediği vergilerin yerine harcandığına ikna edilmesi” gibi önlemlerin vergi kaçakçılığının önlenmesinde etkili olmadığı inancındadır. Gerçekten, vergi kaçakçılığı ile mücadelede, vergi sisteminde yapılacak düzenlemeler ve yüksek vergi cezaları, vergi kaçakçılığının mükellefe maliyetini yükseltmiş olsa bile, etkin bir vergi denetiminin olmaması üzerinde, cezalandırılma riski azalacaktır. Vergi eğitiminin, vergi kaçakçılığı ile mücadelede etkin ve kalıcı bir yöntem olduğu anlaşılmaktadır. Tablo 29: Meslek Gruplarına Göre Vergi Sisteminden Şikayetçi Olunan Hususlar (Öncelik Sırasına Göre % Dağılım) Meslek 1 2 3 4 5 Adaletsi Peşin Vergi Bürok- Vergi z Vergi Vergi Kanun rasi 6 7 8 9 10 Götü- Hayat Mük. Ort. Kar Cevap Top- Oran- rü Standar- Ön- Haddi Verme- lam Sık larının Vergi dı Esası yargılı Yüksek yenler Değ. Yüksek Bak. Olması Grubu Siste-mi Olması --- 43.2 10.1 --- --- 36.4 4.4 2.6 1.5 0.4 39.6 53.5 (6.2) (4.3) (2.5) (0.6) 5.5 2.8 2.8 1.4 --- 40.9 14.1 (7.1) (9.5) (4.8) (4.8) (2.4) 5.3 10.5 5.3 2.6 --- --- --- 44.7 7.5 (14.3) (9.5) (19.0) (9.5) (4.8) 24.5 20.4 10.2 8.2 4.1 --- 2.0 4.1 --- 26.5 9.7 Erbabı (33.3) (27.8) (13.9) (11.1) (5.5) (2.9) (5.5) GMSİ --- 25.0 25.0 --- --- --- --- --- --- 50.0 0.7 (50.0) (50.0) Tüccar Sanayici Esnaf Sanatkar Çiftçi Ser.Mes. 9.8 23.6 13.7 4.0 1.9 1.9 (17.2) (41.4) (24.2) (7.0) (3.4) (3.4) 18.2 36.4 --- 4.5 4.5 --- --- (28.6) (57.2) (7.1) (7.1) 20.0 17.8 6.3 5.2 2.9 3.7 (33.1) (29.4) (10.4) (8.6) (4.9) 21.2 15.6 5.6 4.2 (35.7) (26.2) (9.5) 23.7 7.9 (42.9) Sahibi --- 1.9 (3.4) Toplam 19.6 18.5 7.1 5.5 3.6 2.8 2.0 1.6 0.1 39.2 100 Dağ. (%) (32.2) (30.3) (11.7) (9.1) (5.9) (4.6) (3.2) (2.6) (0.4) --- (100) Not: Yukarıdaki toplamı gösteren oranlar, toplam ankete katılan mükelleflerin şikayetçi oldukları konuların toplam içinde dağılımını göstermektedir. Parantez içindeki oranlar 24. soruya cevap verenler içindeki dağılımı göstermektedir. 59 Tablo 30: Vergi Kaçakçılığının Önlenebilmesi İçin Alınması Gereken Tedbirler (Öncelik Sıralamasına Göre) Sayı % Dağılım 1- Denetim sıklığı ve eğitim 134 26.5 (60.4) 2- Adil vergi sistemi 33 6.5 (14.9) 3- Vergi Cezalarının Yükseltilmesi 26 5.3 (11.7) 4- Götürü vergilendirmenin kaldırılması 9 1.7 (4.1) 5- Ticaretten süreli men 6 1.3 (2.7) 6- Götürü usulün yaygınlaştırılması 5 0.9 (2.3) 7- Vergi mükelleflerinin, ödediği vergisinin 3 0.6 (1.3) 8- Teşhir 3 0.6 (1.3) 9- Vergi oranlarının düşürülmesi 3 0.6 (1.3) yerinde harcandığına inandırılması 10- Cevap vermeyenler 283 Toplam 505 56.0 100.0 --(100.0) Not: Bu soruya mükelleflerin % 56’sı cevap vermemiştir. Parantez içinde verilen oranlar, 21. soruya cevap veren (% 44) mükelleflerin tercih sıralamasını ve oranlarını göstermektedir. C- VERGİ İDARESİ İLE İLGİLİ NEDENLER Vergiye karşı davranışı belirleyen etkenlerden, vergi idaresine ilişkin olanları, vergi denetimlerinin etkinliği; idarenin mükellefe bakışı ve personelin eğitim düzeyi; vergi cezalarının caydırıcılığı; vergi dairesi ve sisteminin işleyişidir. 1 – İdarenin Denetim Etkinliği Vergi denetiminin etkinliği, vergi yoklamaları ve incelemelerindeki sıklık ve denetleme elemanlarının eğitim düzeyi ile ölçülebilir. Vergi incelemesi geçiren mükelleflerin, sırasıyla usulsüzlük, kusur ve kaçakçılık cezalarına uğrama olasılıklarının yüksek olduğu tespit edilmiştir. Bu denetim oranı karşısında, mükelleflerin % 35.6’sı cezaya muhatap olmuştur. 5’ten fazla sıklıkta vergi incelemesi geçirdiği halde, hala % 17.8 ve % 21.9 oranlarında kusur ve usulsüzlük 60 cezalarına muhatap olunması, mükelleflerce vergi eğitimi ve bilincinin yeterince gelişmemiş olduğunu göstermektedir. Tablo 31: Vergi İncelemesi Geçirme Sıklığına Göre Muhatap Olunan Cezalar Vergi İncelemesi Usulsüzlük Kusur Kaçakçılık Hiç Cevapsız Toplam Geçirme Sıklığı 1 32.6 11.1 --- 55.5 0.8 25.0 1-5 24.6 11.7 3.5 59.6 0.6 33.9 5’ten fazla 21.9 17.8 1.4 58.9 --- 14.5 Hiç 18.9 0.8 --- 78.0 2.3 26.0 Cevapsız --- 33.3 --- 33.3 33.3 0.6 Toplam 24.5 9.7 1.4 63.2 1.2 100.0 2 X test: 69.2930 Sd: 16 α: 0.05 Mükelleflerin muhatap oldukları cezaların türü, vergi incelemesi geçirme sıklığına bağlı olarak değişmektedir. Sadece bir defa inceleme geçiren mükelleflerin % 32.6’sı usulsüzlük; % 11.1’i kusur cezasına muhatap olmuştur. 1-5 arasında inceleme geçiren mükellefler ise usulsüzlük ve kusur cezalarının yanında, % 3.5 ile, kaçakçılık cezası ile karşılaşmışlardır. 5’ten fazla inceleme geçirenlerde kaçakçılık cezasına uğrayanların oranı % 1.4’e düşmüştür. Mükelleflerin % 26’sı hiçbir vergi incelemesine uğramadıklarını ifade etmiştir. Bu mükelleflerin % 78’i hiçbir cezaya uğramazken; % 18.9’u usulsüzlük cezasına uğramıştır. Veya incelemesi geçirmeyen mükelleflerin % 19’un vergi yoklaması sonucu usulsüzlük cezasına uğraması, Manisa için düşük bir orandır. Mükelleflerin son beş yıl içinde en az bir kere vergi incelemesi geçirmiş olması ise, vergi incelemeleri bakımından tatmin edici bir oran olmasa da, Türkiye ortalamasının üzerindedir. Vergi incelemesi geçiren mükelleflerin oranı % 73.4 gibi yüksek bir düzeydedir. 61 Mükelleflerin muhatap oldukları cezaların türü, vergi incelemesi geçirme sıklığına bağlı olarak değişmektedir. 2- İdare – Mükellef İlişkileri Vergi denetleme elemanlarının eğitim düzeyi ve mükellefe karşı davranışları, mükelleflerin vergi ödeme davranışları üzerinde önemli etkilere sahiptir. Mükelleflerin idarenin takdirine olan güveni, uyuşmazlıkların çözümünde, vergi yasalarına olan güveni ve yasalara karşı uyumluluklarını arttıran bir etkendir. Mükelleflerin çoğunluğu, denetleme sırasında vergi kontrol memurlarının veya denetleme elemanlarının davranışlarından memnun kalmaktadırlar. Manisa Merkez için elemanlarının bir değerlendirme gerek mükelleflere yaptığımızda, vergi idaresinin davranışları gerekse eğitim denetleme düzeylerinin mükelleflerce tatmin edici bulunduğu ortaya çıkmaktadır. Denetlemeler sonucu vergi cezalarında büyük artışların ortaya çıkmayışı da, denetleme esnasında denetleme elemanlarının mükelleflere bilgi verici ve tekrar cezaya muhatap olmasını önleyici bir yaklaşım içinde olduklarını göstermektedir. Tablo 32: Muhatap Olunan Cezaya Göre Vergi Uyuşmazlıklarında İzlenen Yol Uyuşmazlıklarda İzlenen Yol Muhatap Olunan Cezalar İdari Çözüm Vergi Mahkemesi Cevapsız Toplam (Uzlaşma) Usulsüzlük 85.5 12.1 2.4 24.5 Kusur 87.7 12.3 --- 9.7 Kaçakçılık 71.4 28.6 --- 1.4 Hiç 81.2 15.0 3.8 63.2 Cevapsız 66.6 16.7 16.7 1.2 Toplam 82.6 14.2 3.2 100.0 2 X test: 8.1634 Sd: 20 α: 0.05 Mükelleflerin vergi uyuşmazlıklarında izledikleri yol, muhatap oldukları cezalara göre şekillenmektedir. Mükelleflerin, muhatap oldukları cezaya göre, uyuşmazlıkların çözümünde tercih ettikleri çözümler de değişmektedir. Genel olarak mükelleflerin % 82.6’sı 62 uyuşmazlığın idari yolla çözümünü tercih etmektedir. Hiçbir vergi cezasına uğramamış mükelleflerin de birinci tercihi (% 81.2) idari çözümdür. Kusur ve usulsüzlük cezasına uğrayanlar da, çoğunlukla (% 87.7 ve % 85.5) idari çözümü tercih ettikleri görülmektedir. İdari çözümü (uzlaşma müessesesi) en az tercih eden mükellefler, kaçakçılık cezasına muhatap olanlar arasındadır. Vergi mahkemesine gitme oranı, diğer cezalara muhatap olanlara göre daha yüksektir. Tablo 33: Vergi Denetleme Elemanlarının Mükelleflere Karşı Davranışları Davranış Biçimi Mükellef Sayısı Dağılım (%) İncelemenin ciddiyetine uygun, tarafsız davranıyorlar. 209 41.4 Hatalarımızı gösterip, uyarıda bulunuyorlar. 195 38.6 Denetim sırasında işimi aksatıp, müşterilerim karşısında beni 66 13.1 Zaman zaman anlayışlı, zaman zaman ters davranıyorlar. 16 3.1 Cevapsız 19 3.8 Toplam 505 100.0 küçük düşürüyorlar. V – SONUÇ ve ÖNERİLER Anket sorularına verilen cevapların değerlendirilmesi, vergi mükelleflerinin tutum ve davranışları ile vergi sistemi arasında uyum olmasının ne kadar önemli olduğu hususunu göstermiş bulunmaktadır. Araştırmanın sonuçlarını, anket sorularının hazırlanması ve değerlendirilmesinde olduğu gibi üç kısımda özetleyebiliriz. Mükelleflerin çoğunluğunun vergiyi fayda ilkesine göre tanımladıkları ve ödedikleri vergi ile kamu hizmeti arasında bağ kurmaya çalıştıkları görülmektedir. Vergi – fayda ilişkisini kuranlarda vergi yükünü ağır biçimde algılama derecesi daha azdır. Verginin tanımlanması ve algılanması ile eğitim düzeyi arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. Dolayısıyla ilk yapılması gereken, mükelleflerin vergi bilinçlerinin yükseltilmesidir. Eğitim düzeyi yükseldikçe mükelleflerin vergi karşısında daha duyarlı ve sorunlu davranmaları, eğitimin önemini göstermektedir. 63 Mükelleflerin vergiye bakış açılarını etkileyen önemli faktörlerden birisi devletin toplamış olduğu vergileri harcama biçimi ve sorumluluğudur. Ödediği verginin kendisine hizmet olarak döndüğünü ve döneceği düşüncesinin zayıf olması ve vergilerin tahsis önceliklerinde tercihinin göz önüne alınmadığı değerlendirmesinde bulunması, mükellefin vergiye karşı tepkisinin en önemli gerekçeleri arasında sayılabilir. Devletin kamu harcamalarının öncelikleri ve yerinde sarfı konusunda titiz davranması, mükellefin olumlu davranışlara yönelmesinde etkili olacaktır. Vergi oranlarındaki artışların mükellefler üzerindeki mikro ekonomik etkilerinin olumsuz olduğu dikkati çekmektedir. Marjinal vergi oranının yüksek olması, işi yavaşlatma ve bırakma davranışının ağırlık kazanmasına yol açmaktadır. Ayrıca vergiden kaçınmanın yollarını aramayı da gündeme getirmektedir. Bu nedenlerle mükellefler, vergi oranlarının yüksek tutulmamasını ve gelir vergisi tarife yapısı içindeki oranların sayısının azaltılmasını talep etmektedirler. Mükelleflerin yaklaşık % 75’lik kesiminin vergi yükünü ağır ve çok ağır bulması, beraberinde vergi sisteminin adil olmadığı yönündeki değerlendirmeleri oluşturmuştur. Nitekim, mükelleflerin vergi sistemine ilişkin şikayetleri içinde ilk sırayı vergi sisteminin adaletsiz olması almaktadır. Önemli bir noktada, mükelleflerin vergi kaçakçılığının önlenebilmesi için alınması gerekli tedbirler arasında adil vergi sistemi talebine ikinci sırada yer vermeleridir. Buradan hareketle Türk Vergi Sistemi’nin adil olmadığı şeklinde yaygın bir kanaat bulunduğunu ve bunun da mükellefleri olumsuz tavır takınmaya iten başlıca etken olduğu söylenebilir. Dolayısıyla çeşitli meslek grupları ve kesimleri arasında toplam vergi yükünün adil dağılımının sağlanması çok büyük önem ve öncelik kazanmaktadır. Vergi sistemi ve uygulamalarından kaynaklanan sorunlarla ilgili çözüm önerileri: 1- Mevcut tarife yapısı içinde, başlangıç ve nihai vergi oranlarının yüksek olması ve tarifenin dik bir yapıya sahip olması, çalışma şevkini ve tasarruf eğilimini zayıflatmaktadır. Bu nedenle, gelir vergisi tarifesinin başlangıç 64 oranı % 25’ten aşağıya düşürülmeli; oranların sayısı azaltılmalı ve en yüksek gelir dilimi için vergi oranı da % 55’inaltında olmalıdır. 2- Bireyler arasındaki vergi yükleri dağılımının mükelleflerce arzulanan düzeyde olmadığı bilinmektedir. Düşük – orta gelir diliminde yoğunlaşan küçük girişimcilerin üzerindeki vergi yükü, daha yüksek gelir grubundaki sermaye gelirleri sahiplerine doğru kaydırılmalıdır. Ayrıca, vergi sistemi içinde götürülük, muafiyet ve istisnalar, ekonomik ve mali diğer teşvik esasları yeniden gözden geçirilmelidir. 3- Maliye teşkilatı reorganize edilmelidir. Gelir idaresinin vergi incelemeleri ve denetimleri açısından etkinliğinin arttırılması ve teknik personelin eğitim ve yeterlilik düzeyinin geliştirilmesi gerekmektedir. 4- Kazanç üzerinden alınan vergilerin yükü diğer vergi türlerine göre daha yüksek algılanmaktadır. Karın vergilendirilmesi üzerindeki yük hafifletilerek, vergi sistemi servet ve tüketimin daha yaygın ve etkin vergilendirilmesi yönünde yapılandırılmalıdır. 5- Mükelleflerin vergi ödemelerinde fayda ilkesine önem verdiği anlaşılmaktadır. Bu nedenle, vergilerin bir kamu finansman aracı olduğu dikkate alınmalı ve kamu harcamalarında verimliliğe önem verilmelidir. 6- Vergi affı uygulaması, politik gündemin dışında tutulmalıdır. Kısmi veya genel anlamda, vergi tahsilatını hızlandırmak amacıyla da olsa, vergi afları vergi bilincini zayıflatmakta, vergi ödemesinde gecikmeyi ödüllendirmekte ve vergi sistemini zaafa uğratmaktadır. 7- Vergi güvenlik önlemleri, vergi kaçağını azaltacak ve vergi beyanının doğruluğunu kontrol edecek biçimde uygulanmalıdır. Servet beyanı esasına tekrar dönülmelidir. 8- Belge düzeni geliştirilmelidir. Vergi kaçakçılığının önlenmesinde vergi cezalarının caydırıcı olmasının yanında, hapis ve ticaretten men gibi ağır cezaların da uygulanması gerekmektedir. Beyan esası yaygınlaştırılmalı ve götürülük uygulaması kaldırılmalıdır. 65 66 FAYDALANILAN KAYNAKLAR AKDOĞAN, Abdurrahman; Gelir Vergisi Açısından Vergi Adaletine Teknik Bir Yaklaşım, Ankara: Ankara İ.T.İ.A. Yayın No. 137, 1980. AKDOĞAN, Abdurrahman-KIZILOT, Şükrü-EYÜPGİLLER, Saygın; Türk Vergi Sistemi, Ankara: A.Ü. Basımevi, 1987. DOĞAN, Aykon; 1980 Sonrası Türk Vergi Politikası, 1983’te Türk İktisat Politikası Sempozyumu ve 1980 sonrası Türk Vergi Politikası Semineri, İstanbul: Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Yayın No. 413/364, 1984. EREL, Ergin; Maliye-Mükellef İlişkileri, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Ellinci Yıl Yayınları, Ankara: Güneş Matbaacılık T.A.Ş., 1973. HEREKMAN, Aykut; Kamu Maliyesi (Genel Vergi Kuramı), Cilt II, Ankara: Sevinç Matbaası, 1991. KALYONCU, Rüştü; Vergi Sloganları, Vergi, Vergiden Kaçınma Konuları Üzerine Düşünceler, Vergi Dünyası, Sayı 35, Temmuz 1984. TUNCER, Selahattin; Vergi Uygulamaları, İstanbul: Güryay Matbaası, 1983. 67 TABLOLAR Tablo No. Tablo Adı Sayfa 1 Ankete Katılan Mükelleflerin Meslek Gruplarına Göre Dağılımı 8 2 Manisa Merkez İlçe’de Gerçek Usulde G.V. Mükelleflerinin Meslek 9 Gruplarına Dağılımı (Şubat 1992 Sonu İtibariyle) 3 Mükelleflerin Meslek Gruplarına Göre Öğrenim Durumları 10 4 Mükelleflerin Mesleklerine Göre Yaş Gruplamaları 10 5 1990 Yılına Ait Beyan Edilen G.V. Matrahlarının Meslek Grupları 11 Bakımından Dağılımı 6 1990 Yılına Ait Beyan Edilen G.V. Matrahlarının Meslek Grupları 12 Bakımından Dağılımı (Mükellef Sayısı) 7 Öğrenim Düzeyine Göre Verginin Tanımındaki Faklılıklar 34 8 Ödenen Vergi İle Kamusal Hizmet Arasında Bağ Kurulmasına Göre 35 Verginin Tanımlanması 9 Öğrenim Düzeyine Göre, Vergi Uygulamalarını İzlemede Yararlanılan 36 Kaynaklar 10 Kamu Harcamalarını İzleme Durumuna Göre Vergi Uygulamalarını 37 İzlemede Yararlanılan Kaynaklar 11 Ödenen Vergi İle Kamusal Hizmet Arasında Bağ Kurulmasına Göre, 38 Devlet Harcamalarının Tahsisi İle İlgilenme 12 Ödenen Vergi İle Kamusal Hizmet Arasında Bağ Kurulmasına Göre, 39 Vergi Yüklerini Algılama 13 Öğrenim Düzeyine Göre Kamu Harcamalarının İzlenmesi ve 40 Değerlendirilmesi 14 Ödenen Vergi İle Kamusal Hizmet Arasında Bağ Kurulmasına Göre, 41 Vergi ve Borçlanma Arasında Tercihte Bulunma 15 Gelir Düzeylerine Göre Vergi Kaçırma Davranışını Değerlendirme 42 16 Vergi Yükünü Algılama Biçimine Göre, Vergi Kaçırma Davranışını 43 Değerlendirme 17 Ödenen Vergi İle Kamusal Hizmet Arasında Bağ Kurulmasına Göre, 44 Vergi Kaçırma Davranışını Değerlendirme 18 Muhatap Olunan Cezaya Bağlı Olarak, Vergi Kaçırma Davranışını 45 Değerlendirme 68 19 Vergi Kaçırma Davranışının Değerlendirilmesine Göre, Vergi Affına 46 Karşı Tutum 20 Gelir Düzeylerine Bağlı Olarak, Vergi Artışlarına Gösterilen Tepki 48 21 Mesleğe Göre Vergi Artışlarına Gösterilen Tepki 49 22 Yaş Gruplarına Göre Vergi Artışları Karşısında Gösterilen Tepki 50 23 Gelir Düzeylerine Göre Vergi Tarifesinden Şikayetçi Olunan Hususlar 51 24 Vergi Yükünü Algılama Biçimine Göre, Vergi Artışlarına Gösterilen 52 Tepki 25 Vergi Türüne Yönelik Tercihe Bağlı Olarak, Vergi Artışlarına Gösterilen 53 Tepki 26 Subjektif Vergi Yüküne Bağlı Olarak, Vergi Tazyikinin Vergi Türlerine 55 Göre Değişimi 27 Gelir Düzeylerine Göre, Vergi Yükünün Algılama Biçimi 56 28 Tarife Yapısının Değerlendirilmesine Göre, Vergi Yükünün Algılama 57 Biçimi 29 Meslek Gruplarına Göre Vergi Sisteminden Şikayetçi Olunan Hususlar 59 30 Vergi Kaçakçılığının Önlenmesi İçin Alınması Gereken Tedbirler 60 31 Vergi İncelemesi Geçirme Sıklığına Göre, Muhatap Olunan Cezalar 61 32 Muhatap Olunan Cezaya Göre, Vergi Uygulamalarında İzlenen Yol 62 33 Vergi Denetleme Elemanlarının Mükelleflere Karşı Davranışları 63 69 EKLER 70 Ek: 1 ANKET SORU FORMU 1- Hangi meslek grubuna dahilsiniz? a) Tüccar b) Sanayici c) Esnaf d) Sanatkar e) Çiftçi f) Serbest meslek erbabı g) Gayri menkul sermaye iradı sahibi 2- Öğrenim durumunuz? a) İlkokul b) Orta öğrenim (Lise öğrenimi dahil) c) Yüksek öğrenim 3- Yaş ortalamanız? a) 20-30 b) 30-40 c) 40-60 d) 60 ve yukarısı 4- 1990 yılına ait beyan ettiğiniz gelir vergisi matrahı aşağıdaki gelir dilimlerinden hangisine girmektedir? a) 0 - 8 milyon TL b) 8 - 16 milyon TL c) 16 – 32 milyon TL d) 32 – 64 milyon TL e) 64 – 128 milyon TL f) 128 milyon TL’den fazla 71 5- Vergi kanunlarındaki değişmeleri ve vergi uygulamalarını nasıl izliyorsunuz? Öncelik sırasına göre numaralayınız. a) Gazete, dergi veya diğer resmi yayınlardan b) Muhasebecim vasıtasıyla c) Vergi dairesine danışarak (Vergi memuru veya daire müdürüne danışarak) d) İş arkadaşlarım ve çevremden duyduklarım e) Diğer (Lütfen belirtiniz) ……………………………………………………………... 6- Gelir vergisi tarifesindeki vergi oranlarının seviyesini uygun buluyor musunuz? a) Uygun buluyorum b) Uygun bulmuyorum, çünkü; b.1) Başlangıç ve nihai vergi oranları düşürülmeli b.2) En düşük vergi oranının uygulandığı ilk dilim genişletilmeli b.3) Vergi oranlarının sayısı azaltılmalı 7- Verginin bir tanımını yapmanız istendiğinde, aşağıdakilerden hangisini daha uygun buluyorsunuz? a) Vergi, kar marjımı azaltan bir tür maliyet unsurudur b) Vergi vermek, askerlik gibi bir vatandaşlık görevidir c) Vergi, karşılığı daha fazla devlet hizmeti demek olan bir bedeldir 8- Ödediğiniz vergi ile devletten sağladığınız hizmet arasında bir bağ kuruyor musunuz? a) Evet b) Hayır c) Zaman zaman 72 9- Mükellef olarak, devlet harcamalarının yöneldiği alanları ve yapılma şeklini izliyor ve bunları ödediğiniz vergilerle ilişkilendirerek değerlendirmede bulunuyor musunuz? a) Yalnızca izliyorum b) İzliyorum ve kendimce değerlendirmeler yapıyorum c) İzlemiyorum d) Bu konuda bilgi sahibi değilim 10- Devletin, daha fazla vergi alması veya bunun yerine borçlanması arasında nasıl bir tercihte bulunmasını istersiniz? a) Devlet, bir kısım harcamalarını borçlanmayla karşılasın b) Tüm harcamalarını vergi ile karşılasın c) İkisi arasında bir fark görmüyorum 11- Sizce vergilemenin iktisadi faaliyetleri olumsuz etkilememesi bakımından, vergi daha çok hangi kaynak üzerinden alınmalıdır? a) Ticari, zirai veya mesleki kazanç üzerinden b) Kişinin sahip olduğu toplam serveti üzerinden c) Tüketim harcamaları üzerinden 12- Toplam olarak katlanmak zorunda olduğunuz vergi yükünü (gelir vergisi + diğer vergiler) nasıl değerlendiriyorsunuz? a) Çok ağır b) Ağır c) Normal d) Hafif e) Çok hafif 73 13- Aşağıdaki vergilerden hangisinin ağırlığını öderken daha çok hissediyorsunuz? a) Gelir vergisi b) Emlak vergisi c) Motorlu taşıtlar vergisi d) Katma değer vergisi (bir tüketici olarak) e) Belediye resim ve harçları f) Hiçbirinin 14- Gelir vergisi oranlarının araştırılması ile ilgili veya genelde vergi yükünüzü arttıracak bir kanunun çıkması halinde nasıl bir tepki gösterirsiniz? a) Daha fazla vergi ödemektense, işimi yavaşlatır veya bırakırım b) Eski vergi seviyemi aşmamak için vergiden kaçınmanın yollarını ararım c) Daha fazla vergi ödeyecek olmam, beni eskisinden daha fazla çalışmaya teşvik eder d) Diğer (Lütfen belirtiniz) ……………………………………………………………... 15- Aşağıda sıralanmış olan ve yeni bir iş kurma veya iş hacminizi genişletme konusundaki kararlarınızda etkili olabilecek faktörler arasında en önemli bulduğunuz üçünü (verdiğiniz öneme göre) numaralandırınız. a) Piyasalarda istikrarın olması b) İş sahasına giren mal veya hizmetlere olan talebin canlı olması c) Yeni iş kurmada kredi şartlarının elverişliliği d) Vergi avantajlarının olması (muafiyet ve istisnalar) e) Siyasi (politik) istikrarın olması 16- İşetmeniz hangi sıklıkta inceleme geçirdi? a) Sadece bir inceleme geçirdim b) 1 -5 arasında c) 5 defadan fazla d) Şimdiye kadar hiç inceleme geçirmedim 74 17- Son beş yıl içinde gördüğünüz denetimler sonucunda herhangi bir cezaya muhatap oldunuz mu? a) Hayır b) Evet, ise hangi cezaya (cezalara) muhatap oldunuz? b.1) Kaçakçılık b.2) Kusur b.3) Usulsüzlük b.4) Diğer (Lütfen belirtiniz) …………………………………………………… 18- Vergi uyuşmazlıklarının çözümünde, her iki yolun da açık olması halinde, hangi yolu tercih ediyorsunuz? a) İdari yolla çözümü tercih ederim b) Doğrudan vergi mahkemesine müracaat ederim 19- Vergi denetim ve inceleme elemanlarının denetleme ve incelemeleri esnasındaki davranışları aşağıdakilerden hangisine uyuyor? a) İncelemenin ciddiyetine uygun olarak, tarafsız davranıyorlar b) Hatalarımızı gösterip, uyarıda bulunarak cezaya muhatap olmamızı önlüyorlar c) Denetim esnasında işimi aksatarak, müşterilerimin ve çalışanlarımın yanında beni d) küçük düşürüyorlar Yukarıdakilerin dışında (Lütfen belirtiniz) ………………………………………….. 20- Vergi kaçakçılığının önlenmesinde vergi cezalarının yeterince caydırıcı olduğuna inanıyor musunuz? a) Evet b) Hayır 75 21- Yukarıdaki soruya cevabınız hayır ise, sizce vergi kaçakçılığının önlenmesi için öncelikle hangi tedbirler alınabilir? Kısaca belirtiniz. ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ……………… 22- Vergi kaçıran bir meslektaşınızı nasıl değerlendirirsiniz? a) Şiddetli tepki gösteririm b) Hoş karşılamam c) Zorunlu olduğu için yapmıştır d) Kurnaz bir tacir e) Normal bir davranıştır 23- Vergi affı uygulamaları karşısındaki tutumunuz nedir? a) Vergi affı uygulamasına karşıyım b) Bir defaya mahsus olmak üzere vergi affı uygulanabilir c) Vergi affı uygulaması süreklilik kazanmalı d) Kişisel görüşüm (Yukarıdakilerin dışında)…………………………………………... 24- Vergi sistemindeki uygulamalarda en çok şikayetçi olduğunuz konuyu belirtiniz. ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ……………… 76 Ek: 2 ANKET SORULARININ SEÇENEKLERİ İTİBARİYLE DAĞILIM TABLOSU Soru 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Seçenekler (Sayısal Dağılım) 0 1 2 3 4 51 22 270 71 2 202 189 112 148 212 136 9 20 196 143 81 44 1 148 304 28 20 2 111 135 99 158 12 38 188 267 5 137 143 220 2 163 234 48 58 14 144 147 200 14 194 213 84 5 114 247 134 2 4 338 9 12 110 25 191 100 168 20 9 276 117 37 18 3 126 171 73 132 6 319 7 49 124 16 417 72 19 209 195 66 16 7 232 266 283 6 134 26 33 15 96 253 97 22 16 125 317 41 2 198 93 36 99 1 5 38 13 4 3 2 1 48 5 22 4 14 6 49 8 30 3 28 7 4 3 10 8 9 8 9 3 18 Top. 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 505 (% Dağılım) 0 1 10,1 0,3 40,0 29,4 4,0 38,8 0,1 29,4 0,3 22,0 2,4 7,5 0,9 27,2 0,3 32,3 2,7 28,5 2,7 38,4 0,9 22,6 0,7 67,0 5,0 37,9 1,7 54,7 0,6 25,0 1,2 63,2 3,2 82,6 3,8 41,4 1,4 46,0 56,0 1,3 3,0 19,0 3,2 24,8 39,2 18,5 2 4,4 37,5 41,9 28,4 60,2 26,8 37,2 28,3 46,4 29,2 42,2 49,0 1,7 19,8 23,2 33,9 1,4 14,2 38,6 52,6 26,5 50,0 62,8 7,1 3 53,5 22,2 27,0 16,0 5,6 19,6 52,9 43,6 9,5 39,6 16,7 26,6 2,4 33,2 7,3 14,5 9,7 13,1 5,3 19,2 8,2 19,6 4 14,1 1,7 8,7 4,0 31,3 11,5 0,3 21,9 4,0 3,6 26,0 24,5 3,1 6,5 4,4 0,3 0,1 5 7,5 2,6 0,7 0,6 0,3 0,1 9,5 0,9 4,4 0,7 2,8 6 9,7 1,5 6,0 0,6 5,5 7 0,7 0,6 2,0 8 1,7 1,6 77 9 0,6 3,6 Top. 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
© Copyright 2024 Paperzz
