cümle

HEDEFLER
İÇİNDEKİLER
CÜMLENİN ÖGELERİ
• Cümlenin Temel Ögeleri
• Cümlenin Yardımcı Ögeleri
TÜRK DİLİ I
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• Cümle kavramını açıklayabilecek,
• Cümlenin temel ve yardımcı ögelerini ayırt
edebileceksiniz.
ÜNİTE
11
Cümlenin Ögeleri
GİRİŞ
Cümle bir fikri, bir duygu ve düşünceyi, bir oluş ve kılışı tam olarak bir hüküm
hâlinde anlatan kelime veya kelime grubu olarak tanımlanmaktadır.
Dilimizde bir duygu ya da düşünceyi tam olarak anlatabilmek amaçlı
sözcükler belirli kurallar çerçevesinde bir araya gelir. Cümle oluşturulurken dildeki
kelime ve kelime gruplarından faydalanılır. Cümle içerisinde kullanılan her bir parça
da cümlenin bir ögesi olarak görev üstlenir. Kısacası cümleler, belirli görev ve
anlam ilgileri ile yan yana getirilen çeşitli ögelerden oluşurlar.
CÜMLE
Cümle; bir fikri, bir duyguyu ve düşünceyi, bir oluş ve kılışı tam olarak bir
hüküm hâlinde anlatan kelime veya kelime grubu olarak tanımlanmaktadır.
Dilimizde bir duygu ya da düşünceyi tam olarak anlatabilmek amaçlı
sözcükler belirli kurallar çerçevesinde bir araya gelir. Cümle oluşturulurken dildeki
kelime ve kelime gruplarından faydalanılır. Cümle içerisinde kullanılan her bir parça
da cümlenin bir ögesi olarak görev üstlenir. Kısacası cümleler, belirli görev ve
anlam ilgileri ile yan yana getirilen çeşitli ögelerden oluşurlar.
Cümlenin ögeleri “Temel Ögeler” ve “Yardımcı Ögeler” olarak iki grupta
incelenebilir.
Temel Ögeler
Cümle içerisinde anlam yükünü temel olarak taşıyan ögelerdir. Cümlenin
temel ögeleri şunlardır:
Yüklem
Örnek
Cümledeki hareketi, olayı, işi, yargıyı bildiren, çekimli kelime veya kelime
grubuna yüklem denilmektedir. Türkçede cümlenin en temel ögesi yüklemdir.
•Seni görmedim.
•Bugün hava güzel.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
Cümlenin Ögeleri
Örnek
Örneklerden de anlaşılacağı üzere fiil soylu sözcükler yüklem olabildikleri gibi
isim soylu sözcükler de yüklem görevinde kullanılabilir. Yüklem eğer fiil soylu bir
sözcükse ”fiil cümlesi”; isim soylu bir sözcükse “isim cümlesi” olarak
adlandırılmaktadır.
•Sen de bizimle geleceksin. (Fiil cümlesi)
•Bu bizim arabamızdır. (İsim cümlesi)
Örnek
Türkçede yüklem genel olarak sonda yer almaktadır. Ancak bazı durumlarda
yüklemin yeri değişebilmektedir. Yüklemin sonda olduğu cümlelere “kurallı cümle”;
yüklemin sondan başka bir yerde olduğu cümlelere ise “devrik cümle”
denilmektedir.
•Seni bir yerden tanıyorum. (Kurallı cümle)
•Seni sevdim bir gül gibi. (Devrik cümle)
Özne
Örnek
Yüklemde belirtilen işi yapan varlığa özne denilmektedir. Yükleme sorulacak
“Kim?” ve “Ne?” soruları özneyi bulmamızı sağlamaktadır.
•Ahmet bugün geldi. (Gelen kim?)
•Açılan kapıdan soğuk hava girdi. (Giren ne?)
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
Cümlenin Ögeleri
Türkçede cümle içerisinde özne şu şekillerde kullanılmaktadır:
a) Gerçek Özne: Yüklemde belirtilen iş veya oluşu yapanın tam olarak
söylenmesidir.
Ahmet camı kırdı.
b) Gizli Özne: Yüklemde bildirilen işi yapanın açık olarak söylenmemesidir.
Bütün ödevlerimi bitirdim. (Kim bitirdi? sorusunun cevabı cümle
içerisinde yok. Ancak yüklemdeki I. tekil şahıs eki özneyi bildirmektedir.)
c) Sözde Özne: Yüklemde belirtilen işi yapmayan, yapılan işten etkilenen
varlığın özne görevinde kullanılmasıdır. Aslında nesne görevinde olan bu
sözcükler edilgen cümlelerde özne görevini üstlenmektedirler.
Cam kırıldı. (Bu cümlede kırma eylemini asıl yapan belli değildir. Cam
sözde öznedir.)
Yardımcı Ögeler
Cümlenin yüklem ile öznenin dışındaki ögeleri; yüklemin anlamını çeşitli
yönlerden tamamlayan, tümleyen ögelerdir. Bunlara genel olarak tümleç adı
verilir.
Tümleçler temel olarak üç ana grupta incelenir:
Nesne
Örnek
Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa “nesne” denir. Nesneyi
bulmak için yükleme “Neyi? Kimi?” soruları veya özneyi bulduktan sonra “Ne?”
sorusu sorulur. “Neyi? ve Kimi?” sorularının cevabı belirtili nesne, “Ne?” sorusunun
cevabı ise belirtisiz nesneyi verir. Yani nesne görevinde kullanılan kelimenin nesne
hâli eki olan “-i” ekini alıp almamasına göre nesneler “belirtisiz nesne” ve “belirtili
nesne” olarak adlandırılmaktadır.
•Ayşe ekmek almıştı. (Ayşe ne almıştı?)
•Ali evi çok dağıtmıştı. (Ali neyi dağıtmıştı?)
•Ben kitap okudum. (Belirtisiz nesne)
•Ben kitabı okudum. (Belirtili nesne)
•Babam eve balık aldı. (Belirtisiz nesne)
•Babam balıkları akvaryumdan çıkardı. (Belirtili nesne)
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
Cümlenin Ögeleri
Dolaylı Tümleç
Örnek
Cümlede yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tamamlayan ve kesinleştiren;
yönelme (-e,-a), bulunma (-de,-da) ve ayrılma (-den, -dan) eklerinden biriyle veya
bir edatla birlikte bulunan yalın veya grup hâlindeki ismin cümle bilgisindeki adı
“dolaylı tümleç”tir. Yükleme sorulacak “nereye?, nerede? ve nereden?” sorularıyla
cümledeki dolaylı tümleç bulunacaktır.
•Tolga sinemaya gidiyordu. (Nereye gidiyordu?)
•Babamla evde oturduk. (Nerede oturduk?)
•Annem Ankara’dan gelmişti. (Nereden gelmişti?)
•Bahçede oturuyorlar. (Nerede oturuyorlar?)
•Çalışmaktan zarar gelmez. (Ne’den zarar gelmez?)
Zarf Tümleci
Örnek
Cümlede yüklemin anlamını zaman, tarz, ölçü, yer, yön vb. bakımlardan daha
belirgin duruma getiren, sınırlayan kelime veya kelime gruplarına zarf tümleci
denilmektedir. Zarf tümleçleri “durum bildiren zarf tümleci”, “zaman bildiren zarf
tümleci”, “miktar bildiren zarf tümleci”, “yer-yön bildiren zarf tümleci” olarak
sınıflandırılmaktadır. Zarf tümlecini bulmak için yükleme “nasıl?”, “ne zaman?”,
“ne kadar?” ve “nereye?” soruları sorulmalıdır.
•Kardeşim koşarak geldi. (Nasıl geldi?)
•Babam sabah eve varmış olur. (Ne zaman varmış olur?)
•Seni çok seviyorum. (Ne kadar seviyorum?)
•Ayla yukarı çıktı. (Nereye çıktı?)
•Hemen şimdi götüreceksin. (Ne zaman?)
•Bana dargın gibi bakıyor. (Nasıl bakıyor?)
•Bugün çok mu çok yoruldum. (Ne kadar?)
Hâl eklerini almamış hâlde bulunan içeri, dışarı, yukarı, aşağı gibi kelimeler
yer-yön bildiren zarf tümleci olurlar. Bu kelimeler hâl eklerinden birini alırsa dolaylı
tümleç olurlar.
Ali ağaçtan aşağı indi. (Zarf Tümleci)
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
Cümlenin Ögeleri
Ali ağaçtan aşağıya inmeye çalışıyor. (Dolaylı Tümleç)
Cümlenin ögelerini bulmaya yönelik sorulacak sorular:
Örnek Metin
Öge
Karşılık Verdiği Sorular
ÖZNE
Kim?, Ne?
NESNE
Neyi?, Kimi?, Ne?, Kim?
DOLAYLI TÜMLEÇ
Kime?, Kimde?, Kimden?, Neye?, Neyde?,
Neyden?, Nereye?, Nerede?, Nereden?
ZARF TÜMLECİ
Nasıl?, Ne zaman?, Ne kadar?, Niçin?,
Neden?
•Hayat Böyledir İşte
… Tren o istasyonda bir dakika duruyordu. Gelirken gece geçmiştik, bu
sefer ikindiden epey sonraydı.
Frenlerin gıcırtısı kesilmeden pencereyi açtım. İlerideki vagonlardan
birisine heybeli ve sepetli bir köylü bindi. Onun hayatını ve geldiği yeri
bilmek isterdim. Köy, birkaç kilometre ilerideki tepenin ardında olmalıydı.
Bu, şu berbat yolun orada kayboluşundan belli…
Lokomotifin yanında duran lacivert elbiseli memur, su buharları içinde,
rüyada gibi görünüyordu. İstasyonda ne başka bir insan ne de bir eşya
vardı. Görünürlerde ağaç da yoktu. Şu karşımdaki çamlar müstesna.
Saydım, tam 26 tane idiler: İnce fakat çok yüksek ve koyu yeşil renkli tam
yirmi altı çam ağacı… Dalları ta yukarıdan başlıyor ve böylece kümenin
altında ferah, sakin ve rüyalı bir kıta meydana geliyordu.
Bir yaz ikindisi orada oturmak, uzakları ve uzaktakileri düşünmek hoş
olmalıydı.
Düdük öttü. İlerde, katar şefine selam duran istasyon memuru,
lokomotifin büsbütün salıverdiği su buharları içinde büsbütün hayalleşti.
Tren ağır ağır yürüdü.
Tarık BUĞRA
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
Cümlenin Ögeleri
AÇIKLAMA
Tren o istasyonda bir dakika duruyordu.: “Dur- (-mak)” eyleminin bildirdiği
yargı üzerine kurulan bu cümlede bu eylemi gerçekleştiren unsur “tren” dir. Tren,
bu cümlede yüklemin bildirdiği işi yapan kişi ya da varlık olarak tanımlanan
cümlenin ögelerinden öznedir.
Frenlerin gıcırtısı kesilmeden pencereyi açtım. : “Aç- (-mak)” eyleminin
bildirdiği yargı üzerine kurulan bu cümlede yüklem olan “açtım” sözcüğüne sorulan
“neyi?” sorusunun yanıtı olan “pencereyi” sözcüğü bu cümlede belirtili nesne
görevindedir. Çünkü bu cümlede “pencere” yapılan işten etkilenen unsurdur.
İlerideki vagonlardan birisine heybeli ve sepetli bir köylü bindi.:“Bin- (mek)” eyleminin bildirdiği yargı üzerine kurulan bu cümlede yüklem olan “bindi”
sözcüğüne sorulan “neye” sorusunun yanıtı olan “ilerideki vagonlardan birisine”
sözcük grubu bu cümlede yer tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç) görevindedir.
Lokomotifin yanında duran lacivert elbiseli memur, su buharları içinde,
rüyada gibi görünüyordu.: Cümlesindeki “rüyada gibi” ifadesi yükleme
(görünüyordu) sorulan “nasıl?” sorusunun cevabı olduğu için zarf tümleci görevini
üstlenmiştir.
Tren ağır ağır yürüdü. : “Yürü- (-mek)” eyleminin bildirdiği yargı üzerine
kurulan bu cümlede yüklem olan “yürüdü” sözcüğüne sorulan “nasıl?” sorusunun
yanıtı olan “ağır ağır” sözcük grubu bu cümlede zarf tümleci görevindedir. Zarf
tümleci olduğu için bu sözcük grubu yürümek eyleminin nasıl yapıldığını
göstermektedir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
Örnek Uygulama 1
Cümlenin Ögeleri
•(I) Beslenme, küt burun yengecin en önemli sorunudur. (II) Bu yengeç, küçük
balıkları yakalayamaz; çünkü hızlı hareket edemez. (III) Yuvasına çekilip avın
ayağına gelmesini beklese aç kalır. (IV) Küt burun, bu sorunu akla gelmeyecek
biçimde hâlleder. (V) Kıskacına sıkıştırdığı suyu avına doğru hızla fışkırtıp onu
sersemletir. (VI) Sonra hemen atılıp yakalar.
Erdoğan Sakman
(Bütün Dünya)
I. cümlenin yüklemini ve öznesini bulunuz. Yüklem, nasıl bir söz öbeğidir,
açıklayınız.
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
II. cümlede öge ortaklığı var mıdır? Belirtiniz.
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
III. cümlede yargı bildiren sözcükleri (fiilleri, fiilimsileri, ek-fiil almış ad soylu
sözcükleri) belirleyiniz. Cümlenin asıl yüklemini ve öznesini belirleyiniz.
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
Parçadaki cümlelerin öznelerini bulunuz. Hangilerinin öznelerinin aynı varlık
olduğunu belirleyiniz.
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………
Örnek Uygulama 1’in Cevapları
(I) Beslenme, küt burun yengecin en önemli sorunudur. (II) Bu yengeç, küçük
balıkları yakalayamaz; çünkü hızlı hareket edemez. (III) Yuvasına çekilip avın
ayağına gelmesini beklese aç kalır. (IV) Küt burun, bu sorunu akla gelmeyecek
biçimde hâlleder. (V) Kıskacına sıkıştırdığı suyu avına doğru hızla fışkırtıp onu
sersemletir. (VI) Sonra hemen atılıp yakalar.
Erdoğan Sakman
(Bütün Dünya)
a) I. cümlenin yüklemini ve öznesini bulunuz. Yüklem, nasıl bir söz öbeğidir,
açıklayınız.
Özne “beslenme”, yüklem “küt burun yengecin en önemli sorunudur”.
Yüklem isim tamlamasından oluşmuştur.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
Cümlenin Ögeleri
b) II. cümlede öge ortaklığı var mıdır? Belirtiniz.
Birinci ve ikinci cümlenin öznesi ortaktır. “Bu yengeç” kelime grubu iki
cümlenin öznesi konumundadır.
c) III. cümlede yargı bildiren sözcükleri (fiilleri, fiilimsileri, ek-fiil almış ad
soylu sözcükleri) belirleyiniz. Cümlenin asıl yüklemini ve öznesini
belirleyiniz.
Üçüncü cümlede yargı bildiren sözcükler (fiilleri, fiilimsileri, ek-fiil almış ad
soylu sözcükler) çekilip, gelmesini, beklese, kalır kelimeleridir
d) Parçadaki cümlelerin öznelerini bulunuz. Hangilerinin öznelerinin aynı
varlık olduğunu belirleyiniz.
Örnek Uygulama 2
Parçadaki II, III, IV, V, VI. cümlelerin özneleri aynı varlıktır. Bu beş cümlenin
de öznesi küt burunlu yengeçtir. I. cümlenin öznesi ise “beslenme”dir.
•Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerin öge olarak hangi görevde
olduklarını belirtiniz:
1. Sabaha karşı acıyla kıvranarak uyandı. (…………………………….)
2. Çocukluğundan beri, müziğe karşı ilgisi vardı. (…………………………….)
3. Her adım atışında, mayına basacakmış gibi ürperiyordu. (………………………...)
4. Duraktakilerden biri, otobüsün kapısına asıldı. (…………………………….)
5. Tekerlek kırılınca yol gösteren çok olur. (…………………………….)
6. Çocuk, koşarak içeriye girdi. (…………………………….)
7. Uzaklardan bir yar gelir. (…………………………….)
8. Kardeşimin öğretmenini ziyaret etmeye gideceğiz. (…………………………….)
9. Kalabalığın arasında askerler ve subaylar da vardı. (…………………………….)
10. Annem akvaryumu temizlemeni istiyor. (…………………………….)
11. Çocuklarının resmine baktı, baktı, baktı… (…………………………….)
12. Sen misin yan yana gezemediğim? (…………………………….)
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
Cümlenin Ögeleri
Örnek Uygulama 2’nin Cevapları
1- Sabaha karşı acıyla kıvranarak uyandı. (Zarf Tümleci)
2- Çocukluğundan beri, müziğe karşı ilgisi vardı. (Yüklem)
3- Her adım atışında, mayına basacakmış gibi ürperiyordu. (Zarf Tümleci)
4- Duraktakilerden biri, otobüsün kapısına asıldı. (Özne)
5- Tekerlek kırılınca yol gösteren çok olur. (Zarf Tümleci)
6- Çocuk, koşarak içeriye girdi. (Dolaylı Tümleç)
7- Uzaklardan bir yar gelir. (Dolaylı Tümleç)
8- Kardeşimin öğretmenini ziyaret etmeye gideceğiz. (Belirtili Nesne)
9- Kalabalığın arasında askerler ve subaylar da vardı. (Özne)
10- Annem akvaryumu temizlemeni istiyor. (Belirtili Nesne)
11- Çocuklarının resmine baktı, baktı, baktı… (Yüklem)
12- Sen misin yan yana gezemediğim? (Özne)
Örnek Uygulama 3
•Aşağıda verilen cümleleri doğru-yanlış durumlarına göre işaretleyiniz.
Yüklemi, hâl (durum), zaman, miktar, yer ve yön
bakımından tamamlayan cümle ögesine
dolaylı tümleç denir.
Cümlenin yardımcı ögeleri nesne, dolaylı tümleç ve
zarf tümlecidir.
Yüklemin vurguladığı yargıdan etkilenen ögeye
“özne” denir.
Yükleme sorulan “ne?”, “neyi?” ve “kimi?”
sorularının cevabı nesneyi verir.
Cümledeki iş, olay, yargıyı ifade eden ögeye
“yüklem” denir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
Doğru ( ) Yanlış ( )
Doğru ( ) Yanlış ( )
Doğru ( ) Yanlış ( )
Doğru ( ) Yanlış ( )
Doğru ( ) Yanlış ( )
10
Özet
Cümlenin Ögeleri
•Kelime veya kelime gruplarından oluşan ve bütünlük arz eden dil
birliklerine cümle denilmektedir. Cümlenin temel ögeleri yüklem ve
öznedir. Cümlede yapılan işi bildiren kelime veya kelime grubu yüklem
olarak adlandırılırken işi yapan özne olarak adlandırılmaktadır.
•Nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci ise cümledeki anlatımı
tamamlayan veya sınırlayan yardımcı ögelerdir.
•Cümlenin ögelerini bulmanın ilk şartı yüklemi tespit etmektir. Yüklem
tespit edildikten sonra yükleme sorulacak sorular yardımıyla diğer ögeler
kolaylıkla bulunabilir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11
Cümlenin Ögeleri
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde vurgu belirtili nesnenin üzerindedir?
a) Anlattığın her şeyi ben biliyorum.
Değerlendirme sorularını
sistemde ilgili ünite
başlığı altında yer alan
“bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
b) Ahmet’i dün akşam görmüştüm.
c) Babam eve sadece ekmek getirebiliyordu.
d) Hava soğuyunca sobayı yaktı.
e) O beni hiç tanımıyordu.
2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sözde özne kullanılmıştır?
a) Çocuklar bahçede toplandılar.
b) Sabah kalkar kalkmaz yıkandı.
c) Arzu akşamdan yola koyuldu.
d) Annesine sıkıca sarıldı.
e) Eski bina dün yıkıldı.
3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zarf tümleci kullanılmamıştır?
a) Kapı açılınca çocuklar içeri girdiler.
b) Merdivenlerden yukarıya çıktım.
c) Öğleden sonra bize gelebilirsin.
d) Arkadaşlarınla konuşarak anlaşabilirsin.
e) Bugün bizden sana fayda yok.
4. Aşağıdaki cümlelerin hangisi özneyi buldurmaya yöneliktir?
a) Bu işi bana mı yaptıracaksın?
b) Bu akşam nereye gidelim?
c) Buralara kadar nasıl geldiniz?
d) Figen sana ne getirmiş?
e) Bugün okulda kim kavga etti?
5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem isim tamlamasından oluşmuştur?
a) Çocuklarla iletişim kurmak zor bir iştir.
b) Günümüzde teknoloji ve bilim, uygarlığın göstergesidir.
c) Matematik öğretmenimiz sinirli bir adamdı.
d) Hülya’nın uğurlu günü salıymış.
e) Gömleğinin rengi ceketine hiç uymamış.
Cevap Anahtarı: 1-D, 2-E , 3-B , 4-E , 5-B
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
12
Cümlenin Ögeleri
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER
KAYNAKLAR
Korkmaz, Z. (2008).Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK.
Ergin, M. (2007). Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak.
Bilgin, M. (2006). Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara: Anı.
Demir, A. K. (2010). A. YGS-LYS Türkçe. İstanbul: Sınav Dergisi.
Nuhoğlu, M. M. (2009). Üniversiteler İçin Metne Dayalı Örnekli-Uygulamalı Türk
Dili. (Ed. Hüseyin Taş, Ertuğrul Karakuş). Ankara: Nobel.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
13

Download Report