YÖNETİM VE ÖRGÜT ARAŞTIRMALARINDA ÖLÇEK KULLANIMI: YÖNETİM ORGANİZASYON KONGRE BİLDİRİLERİ ÖRNEĞİ Arş. Gör. Dr. Erkan ERDEMİR Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü Meşelik Kampusu, Eskişehir Tel: 0 222 2393750 / 1174 Fax: 0 222 229 25 27 [email protected] ÖZET Bu çalışmada yönetim ve örgüt araştırmalarında ölçek kullanımı ile ilgili yöntem sorunları, 20022007 yılları arasında gerçekleştirilen Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongrelerinde sunulan bildiriler üzerinden tartışılmaktadır. Öncelikle ölçek geliştirme ve uyumlama konusunda yazındaki yeni gelişmeler ışığında genel kabul gören bir süreç ortaya konmuş, daha sonra kongre bildirileri bu çerçevede çeşitli kriterler açısından değerlendirilmiştir. Araştırma sonuçları; ölçek kullanılan araştırmaların sayısında bir artış görüldüğünü, ancak ölçek geliştirme ve uyumlama çalışmalarının nitelik ve nicelik açısından yetersiz kaldığını, daha çok devşirme ölçeklerin tercih edildiğini, güvenilirlik-geçerlilik ve ölçek kaynağı bilgilerinin verilmediğini ve yerli yazında geliştirilmiş veya uyumlannmış ölçeklerin yeterince yaygınlaşamadığını ortaya koymaktadır. Çalışmada bu sorunların çözümüyle ilgili öneriler de getirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Ölçek geliştirme, ölçek uyumlama, Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongreleri, Yöntem Sorunları. 1. Giriş Ölçekler belli sosyal değişkenleri ölçmek üzere geliştirilen veya daha önce geliştirilmiş ölçeklerin uyumlanmasıyla elde edilen ölçüm araçlarıdır (Neumann, 1996). Özellikle mikro ve mezo düzeyde yapılan görgül çalışmalarda en sık başvurulan veri toplama yöntemlerinden biri de anket/ölçek kullanımıdır (Hinkin, 1995). Türkiye’de yönetim ve örgüt yazını üzerinde yapılmış çalışmalarda çeşitlilik ve yeterlilik açısından yöntem sorunu üzerinde durulmuş (Üsdiken ve diğerleri, 1992; Özen, 2000) ve özellikle görgül çalışmalarda ‘törensel görgülcülük’ sorununa dikkat çekilmiştir (Özen, 2002). Bu bağlamda yönetim ve örgüt araştırmalarında ölçek kullanımında geliştirme veya uyumlama yerine doğrudan tercüme yoluna gidildiği, kaynak belirtilmediği, güvenilirlik ve geçerlilik düzeyleri ile ilgili yeterli bilgi verilmediği ve ağırlıklı olarak tek veya iki değişkenli analiz tekniklerinden yararlanıldığı belirlenmiştir (Özen, 2000). Diğer yandan, ölçek geliştirme-uyumlama çalışmaları ve güvenilirlik-geçerlilik ölçümleri konusunda yabancı yazında önerilen Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA), Çok Boyutlu Çok Metotlu Matris (MTMM) gibi yeni bazı analiz tekniklerinin (Gerbing ve diğerleri, 1988; Bagozzi ve diğerleri, 1991; Hinkin, 1995, 1998; Netemeyer ve diğerleri, 2003; Worthington ve diğerleri, 2006) yerli yazında pek kullanılmadığı da gözlemlenmektedir. 2. Ölçek Geliştirme ve Uyumlama Süreci Ölçekler, doğrudan gözlemlenemeyen değişkenler hakkında bilgi toplamak ve bu bilgileri sayısallaştırmak amacıyla kullanılan ölçüm araçlarıdır (DeVellis, 2003). Ölçek geliştirme yeterli düzeyde kavramsal ve teknik bilgi birikiminin yanında önemli ölçüde çaba harcamayı da gerektiren zorlu bir süreçtir 397 (Punch, 2005). Bu nedenle öncelikle yeni bir ölçek geliştirmektense mevcut ölçekleri kullanmak veya farklı ölçeklerden ifadeler derleyerek yeni bir ölçek oluşturmak daha doğru bir yol gibi görünmektedir (DeVellis, 2003). Ancak bu durumda da yeni ölçeğin uyumlanması gerekmektedir. Çünkü farklı kültürlerde geliştirilmiş ölçeklerin tercüme edilerek uyumlama yapılmadan kullanılmasının ölçüm denkliği açısından sorun oluşturulduğu belirtilmektedir (Cheung ve diğerleri, 1999). Bu nedenle gerek hazır ölçeklerin kullanımında gerekse ölçek geliştirmede güvenilirlik ve geçerlilik açısından izlenmesi önerilen belli süreçler bulunmaktadır. Ölçek geliştirme süreci üç aşamada özetlenebilir: İfade geliştirme, yapılandırma ve değerlendirme. Bu üç aşama, her aşamada amaçlanan çıktılar ve kullanılan yöntemlerle birlikte Tablo 1’de özetlenmiştir. Aşama Soru havuzunun oluşturulması Ölçeğin yapılandırılması Tablo 1. Ölçek Geliştirme Süreci Amaç Yöntem - Teknik Kavramsal çerçevenin Literatür taraması netleştirilmesi. (tümdengelim). Yüzyüze görüşmeler ve bu Ölçekte yer alabilecek görüşmelerin betimsel analizi ifadelerin derlenmesi. (tümevarım). Uzman incelemesi, Uygun olmayan soruların Öntest araştırma verileri ile; elenmesi, Betimsel analizler, Görünüm ve içerik İç tutarlılık analizi, geçerliliğinin sağlanması, İlişkisel analizler. Güvenilirliğin ölçümü. Örneklem temsil yeterliliğinin belirlenmesi, Uygun olmayan soruların elenmesi, Ölçekteki gizli faktörlerin keşfedilmesi. Betimsel analizler, İlişkisel analizler, Açıklayıcı faktör analizi. Ölçeğin faktör yapısının değerlendirilmesi, Doğrulayıcı Faktör Analizi ile elde edilen; Uyum iyiliği indeksleri. Gerekiyorsa değişiklikler yapılması Modifikasyon indeksleri, Artık değer matrisleri. Ölçeğin değerlendirilmesi Ölçeğin geçerliliğinin ölçülmesi Ölçeğin güvenilirliğinin ölçülmesi Kaynak: (Erdemir, 2007). Faktörlerarası ilişkisel analizler, Alternatif modellerin denenmesi, İkinci derece faktör analizi, Çıkarılan ortalama varyans (AVE) İç tutarlılık analizi, Bileşik güvenilirlik analizi. Ölçek geliştirmede ilk ve en önemli adım neyin ölçüleceğini doğru tespit etmektir. Çünkü ölçek doğrudan gözlemlenemeyen birtakım değişkenleri ölçmeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla söz konusu gizli değişkenlerin neler olabileceği, değişkenler arasındaki ilişkilerin yönü, başka değişkenlerle ilişkileri gibi konularda kuramsal temelleri olan kavramsal bir çerçevenin tanımlanması gerekmektedir (Netemeyer ve diğerleri, 2003). Ölçek geliştirme her ne kadar yapılan analizler dolayısıyla teknik boyutu yüksek bir çaba gibi görünse de, örneğin verilere açıklayıcı faktör analizi (AFA) uygulandığı aşamada faktör sayısının ve isimlerinin belirlenmesinde olduğu gibi, aslında araştırmacının belli bir kavramsal çerçeveye dayalı olarak belli bir sosyal olguyu açıklama iddiasını yansıtmaktadır. Kavramsal çerçeve ölçeğin mantıksal geçerliliği açısından da önemlidir (Şencan, 2005). Kavramsal çerçeve belirlenirken yapılan yazın taraması sırasında aynı zamanda ölçekte yer alabilecek ifadeler de belirlenmeye başlanmış olur. Çünkü ölçekte yer alacak ifadeler tümdengelim ve tümevarım şeklinde iki farklı kaynaktan derlenebilir (Hinkin, 1998). İlk yöntem yazın taraması sonuçlarına dayanırken, tümevarım yöntemi ölçülmek istenen yapıya ilişkin olarak yapılacak mülakat vb. saha araştırmalarına dayanır. İkinci aşamada ölçeği yapılandırmak amacıyla ilk olarak oluşturulan havuzdaki ifadeler gözden geçirilir. Burada amaç çok sayıda ifade arasından gizli değişkenleri en iyi ölçebilecek ve uygulanabilir sayıdaki ifadeyi seçmek ve bu ifadeleri uygun bir anket formuna dönüştürmektir. Bu aşamada çeşitli yöntemler kullanılarak biçim ve içerik açısından geçerli ve güvenilir bir ölçek taslağı oluşturulur, ardından da uygun bir örneklem üzerinden veri toplanır. Toplanan verilere betimsel/ilişkisel analizler ve AFA 398 uygulanarak hem elenmesi gereken ifadeler hem de ölçülecek sosyal olguya ilişkin gizli değişkenler yani faktörler belirlenir. Son aşamada ise belirlenen faktör yapısının uygunluğu mümkünse yeni bir veri seti üzerinde doğrulayıcı faktör analizi (DFA) ile test edilir ve gerekiyorsa faktörel yapıda değişiklikler yapılarak analiz tekrarlanır. DFA, faktör yapısının uygunluğu yanında ölçeğin iç tutarlılık ve bileşik güvenilirliği ile benzeşim ve ayrım geçerliliğiyle ilgili de çeşitli çıktılar üretebilmektedir. Ölçeğin geliştirilmesinden sonra kavramsal çerçevede ilişkili olduğu varsayılan başka değişkenlerle ilişkisinin ölçülmesi de kriter geçerliliği açısından önemlidir (Şencan, 2005). Hazır ölçeklerin uyumlanması için izlenecek yol ise ölçek geliştirmenin son aşamasının uygulanmasından ibarettir. Farklı bir dilde ve kültürde veya uzun zaman önce geliştirilmiş hazır bir ölçeğin zaten belirli bir faktör yapısı bulunmaktadır. Bu yapının uygunluğunun yeni araştırmanın başında DFA kullanılarak test edilmesi, ölçeğin geçerliliği ve güvenilirliği belirlendikten sonra diğer analizlere geçilmesi daha uygun olacaktır (Hurley ve diğerleri, 1997). 3. Amaç Bu çalışmada, ölçek geliştirme-uyumlama ve güvenilirlik-geçerlilik hesaplamaları konusundaki yeni gelişmeler ışığında yönetim ve örgüt araştırmalarında ölçek kullanımı incelenmiş ve özellikle 1996–1998 yılları arasını kapsayan çalışmada Özen (2000) tarafından ortaya konan yöntem sorunlarının ölçek kullanımı ile ilgili bulgularının son yıllardaki çalışmalarda da devam edip etmediği belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırma ile ölçek kullanımı konusundaki yeni gelişmelerin paylaşılması, kongre bildirilerinin bu gelişmeler ışığında değerlendirilerek ölçek kullanımı ile ilgili yöntem sorunlarının tartışılması, araştırmalarda ‘veri üretimi yerine bilgi üretimi’ için (Özen, 2002) bir çerçeve önerilmesi hedeflenmektedir. 4. Kapsam ve Yöntem Çalışma, 2002–2007 yılları arasında düzenlenen altı Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresinde sunulan bildirilerde ölçek kullanılarak yapılan araştırmaları kapsamaktadır. Ölçek kullanılan çalışmaların belirlenmesinde sadece doğrudan gözlemlenemeyen değişkenler hakkında bilgi toplamak ve bu bilgileri sayısallaştırmak amacıyla ölçek kullanılan çalışmalar (DeVellis, 2003) dikkate alınmış, somut örgütsel/yönetsel olgulara ilişkin (Özen, 2000) ölçeklerin kullanıldığı çalışmalar kapsam dışı bırakılmıştır. Araştırmada Yönetim ve Organizasyon Kongrelerinde sunulan bildirilerin belirlenen ölçütler çerçevesinde incelendiği betimsel analiz yöntemi kullanılmıştır. Söz konusu araştırmalar; tür (ölçek geliştirme, uyumlama veya araştırma), güvenilirlik ve geçerliliğin belirtilmesi, ölçek kaynağının belirtilmesi ve araştırmalarda kullanılan analiz teknikleri açısından sınıflandırılarak incelenmiştir. Ayrıca, belli konularda sıklıkla kullanılan bazı ölçeklerin yerli yazında önceden geliştirilmiş veya uyumlanmış olanlarının dikkate alınıp alınmadığı da bilimsel bilgi üretimi açısından değerlendirilmiştir. 5. Bulgular Bu bölümde çalışmada elde edilen temel bulgular tablolar aracılığıyla açıklanmıştır. Tablo 2. Araştırma Kapsamında İncelenen Ölçekler Ölçek Ölçek Toplam Çalışmaya Kullanılan Geliştirilen Dahil Kongreler Bildiri Bildiriler Bildiriler Bildiriler Adedi 10. Kongre 79 32 %41 26 %33 5 %6 (2002) 11. Kongre 88 32 %36 29 %33 1 %1 (2003) 12. Kongre 96 24 %25 23 %24 0 %0 (2004) 13. Kongre 85 20 %24 20 %24 0 %0 (2005) 14. Kongre 104 46 %44 42 %40 3 %3 (2006) 15. Kongre 122 57 %47 48 %39 6 %5 (2007) Toplam 574 211 %37 188 %89 15 %7 Ölçek Uyumlanan Bildiriler 1 %1 2 %2 1 %1 0 %0 1 %1 3 %2 8 %4 Çalışmada altı adet kongre bildiri kitabındaki 574 adet bildiri incelenmiş ve ölçek kullanılarak araştırma yapılmış olan 211 adet bildiri (%37) çalışma kapsamına alınmıştır. İncelenen altı kongreden 10 ve 11.’de bildiriler tam metin olarak, 12 ve 13.’de özet olarak, 14 ve15.’de ise genişletilmiş özet olarak basılmıştır. Bildirilerin özet olarak basıldığı kongrelerden 44, tam metin basılan kongrelerden 64, genişletilmiş özet olarak basılan kongrelerden ise 103 bildiri çalışmaya dâhil edilmiştir. Sadece özet metinlerin basıldığı kitaplarda bildirilerle ilgili verilen bilgilerin kısıtlığı olabileceği dikkate alınırsa, genel olarak ölçek kullanılan çalışmaların sayısının arttığı söylenebilir. Çalışmaya dâhil edilen 211 bildirinin çok 399 büyük bir bölümü (188 adet - %89) ölçek kullanılarak yapılan çalışmalardan oluşurken, 15 adet ölçek geliştirme çalışması, 8 adet de ölçek uyumlama çalışması bulunmaktadır. Tablo 3. Uyumlanma Durumuna Göre Ölçekler Bildirilerde Kullanılan Ölçekler F Yerli yazından alınmış hazır ölçekler 16 Daha önce uyumlanmış yabancı hazır ölçekler 26 Araştırma sırasında uyumlanmış yabancı ölçekler 41 Uyumlanmadan kullanılmış yabancı ölçek 169 Uyumlanmadan kullanılmış kaynağı belirtilmemiş ölçek 91 Araştırma sırasında uyumlanmış kaynağı belirtilmemiş 2 ölçek Toplam 345 % 5 8 12 49 26 1 100 Çalışmada incelenen bildirilerde toplam 345 adet ölçek kullanılmıştır. Aynı ölçeğin farklı çalışmalarda kullanıldığı durumlarda her bir kullanım da bu sayıya dâhil edilmiştir. Tablo 3’ten de görülebileceği gibi, bildirilerin büyük bir kısmında (%75) ölçekler uyumlama yapılmadan olduğu gibi kullanılmıştır. Bildirilerin yarısında yabancı ölçekler uyumlanmadan doğrudan doğruya tercüme edilerek kullanılmış, dörtte birinde ise ölçek uyumlanmadığı gibi kaynağı da belirtilmemiştir. Daha önceden uyumlanmış veya doğrudan Türkiye’de geliştirilmiş ölçekleri kullanan çalışmaların sayısı çok azdır (%13). Tablo 4. Ölçek Geliştirme ve Uyulmama Yöntemleri Ölçek Uyumlama F % Ölçek Geliştirme Yöntemleri F % Yöntemleri Yazın, DFA 2 13 AFA 2 25 AFA 1 7 DFA, AFA 2 25 DFA 1 7 DFA 1 13 Mülakat 1 7 DFA, İlişkisel 1 13 Mülakat, Odak Grup 1 7 DFA, AFA, İlişkisel 1 13 Mülakat, Öntest, AFA 1 7 Uzman, Öntest, AFA, DFA 1 13 Mülakat, Öntest, Uzman, AFA 1 7 Mülakat, Yazın, AFA 1 7 Mülakat, Yazın, Öntest, AFA 1 7 Mülakat, Yazın, Uzm., Öntest, AFA, 1 7 DFA Öntest, AFA 1 7 Yazın, Odak Grup, MTMM 1 7 Yazın, AFA 1 7 Yazın, Uzman, Öntest, AFA 1 7 8 100 Toplam 15 100 Ölçek geliştirme ve uyulmamada kullanılan yöntemler Tablo 4’te görülmektedir. Ölçek geliştirme uzun bir süreci kapsayan, çeşitli araştırma yöntemleri ve analiz teknikleri kullanmayı gerektiren bir çabadır. Bu nedenle ölçek geliştirme konusunda sunulmuş 15 bildirinin hemen her birinde farklı yöntem/teknik bileşimleri uygulanmıştır. Sadece iki çalışmada önce yazın taraması ardından DFA uygulanmıştır. En ideal bileşim olarak kabul edilebilecek ve tüm yöntemleri içeren mülakat, yazın, uzman, öntest, AFA, DFA biçiminde sadece bir çalışma belirlenmiştir. Diğer çalışmalarda hep farklı bileşimler kullanılmıştır. Tek tek kullanılan yöntemler/teknikler değerlendirildiğinde ise AFA’nin (9) ölçek geliştirmede en çok yararlanılan teknik olduğu görülmektedir. Yazın taraması, (8) Mülakat (7) ve öntestler ise en sık kullanılan diğer yöntemlerdir. 15 ölçek geliştirme çalışmasının 6’sında geliştirilen ölçek ayrıca bir araştırmada da kullanılmıştır. Ölçek uyumlama çalışmalarında da çeşitli bileşimler bulunmasına rağmen çoğunlukla tercüme edilen ölçeklere DFA (2) veya hem DFA hem AFA (2) uygulanarak uyumlama yapılmıştır. Bir çalışmada ise tercüme ölçeğe ölçek geliştirme süreci aynen uygulanmıştır. Tek tek analizler bazında değerlendirildiğinde DFA (6) ve AFA (6) en çok kullanılan uyumlama teknikleridir. Bunlara bazı çalışmalarda ilişkisel analizler de eklenmiştir. 400 Güvenilirlik Belirtilmiş Belirtilmemiş Tablo F 122 89 5. Güvenilirlik, Geçerlilik % Geçerlilik F 58 Belirtilmiş 28 42 Belirtilmemiş 183 Toplam 211 100 211 ve Analiz Teknikleri % Analiz Tekniği 13 İki değişkenli 87 Çok değişkenli Tek değişkenli 100 F 140 92 68 300 % 47 31 23 100 Yapılan çalışmalarda güvenilirlik ve geçerlilik bilgilerinin verilmesi ve kullanılan analiz teknikleri ile ilgili bilgiler Tablo 5’te görülmektedir. Çalışmalarda güvenilirlik ve geçerlilik bilgilerinin de ihmal edildiği gözlenmektedir. Ölçek kullanılarak yapılmış 211 çalışmadan sadece 122’sinde (%58) güvenilirlik bilgisi verilmiştir. Bu 122 çalışmanın Kappa değeri kullanılan biri hariç tamamında güvenilirlik, Cronbach’s Alpha iç tutarlılık katsayısıyla ölçülmüştür. Ayrıca çok boyutlu ölçekler için tek Alpha değeri verildiği de gözlenmiştir. Diğer yandan incelenen ölçekler üzerinde gerçekleştirilen 300 adet analizin yaklaşık yarısında (%47) iki değişkenli ilişkisel analizlerin kullanıldığı, bunu çok değişkenli ve tek değişkenli analizlerin izlediği belirlenmiştir. Tablo 6. Bildirilerde En Sık Kullanılan Ölçekler Ölçekler F % İş tatmini 25 14 Örgütsel bağlılık 22 5 Örgüt kültürü 7 3 Mesleki tükenmişlik 7 1 Mobbing 6 4 Örgütsel güven 5 3 İşten ayrılma niyeti 5 4 Örgütsel vatandaşlık 4 1 İş performansı 3 3 Mesleki bağlılık 3 2 İş stresi 3 3 Örgütsel yapı 3 3 3 96 1 100 Dağıtım adaleti Toplam Son olarak, incelenen bildirilerde en sık kullanılan ölçeklerle ilgili bulgular da Tablo 6’da görülmektedir. Bildirilerde 345 kez ölçek kullanılmıştır. 96 bildiride en az üç veya daha fazla kez aynı kavram farklı ölçeklerle de olsa değişken olarak kullanılmıştır. En sık kullanılan değişkenler iş tatmini (25) ve örgütsel bağlılıktır (22). İş tatmininin ölçümünde; Minnesota iş tatmini ölçeği (Weiss ve diğerleri, 1967) 3 kez uyumlanmış 2 kez uyumlanmamış haliyle, Michigan iş tatmini ölçeği (Spector, 1997) 1 kez uyumlanmış 1 kez de uyumlanmamış haliyle, 5 iş tatmini ölçeği de kaynak belirtilmeden kullanılmıştır. Hackman ve Oldham’ın (1975; 1980) iş tatmini ölçeği ise 2 kez uyumlanmadan kullanılmıştır. Bunlar dışında iş tatminini ölçmek için genellikle uyumlanmadan 11 farklı yabancı ölçek kullanılmıştır. Örgütsel bağlılık konusunda ise en sık kullanılan üç ölçekten Allen ve Meyer (1990) 13 kez, Mowday ve diğerleri (1979) ve Porter ve diğerleri (1974) ise 3’er kez kullanılmıştır. Ancak Allen ve Meyer ölçeği 2000 ve 2002 yıllarında iki kez Türkiye için uyumlandığı halde pek çok çalışmada halen doğrudan kullanılmaktadır. Mesleki tükenmişlik konusunda Maslach ve Jackson’un (1981), örgütsel vatandaşlık konusunda Podsakoff’un (1990), dağıtım adaleti konusunda da Price ve Mueller’in (1986) ölçekleri uyumlanmış biçimleriyle en sık kullanılan ölçeklerdir. Diğer konularda ise genellikle farklı ölçekler bazen uyumlanarak bazen de uyumlanmadan kullanılmaktadır. 6. Sonuç ve Öneriler Bu çalışmada yönetim ve örgüt araştırmalarında yaşanan yöntem sorunlarının ölçek kullanımı alanındaki yansımaları üzerinde durulmuştur. Öncelikle ölçek geliştirme ve uyumlama konusunda yazındaki yeni gelişmeler ışığında genel kabul gören bir süreç ortaya konmuş, daha sonra Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongrelerinde sunulan bildiriler bu çerçevede çeşitli kriterlere göre değerlendirilmiştir. Genel olarak ölçek kullanılan araştırmalarda bir artış olduğu söylenebilir. Ancak ölçek geliştirme ve uyumlama çalışmalarının bu artıştaki payı çok azdır. Bu az sayıdaki ölçek geliştirme ve uyumlama çalışmalarının önemli bir kısmının da belli birkaç akademisyen tarafından gerçekleştirildiği dikkate alınırsa, ölçek geliştirme ve uyumlama yerine hazır ölçeklerin kullanılmasına yönelik bir eğilim olduğu anlaşılmaktadır. Ancak hazır ölçek kullanımında da genellikle yabancı kültürlerde geliştirilmiş ölçeklerin tercüme edilerek uyumlama yapılmaksızın doğrudan kullanıldığı gözlemlenmiştir. Hatta incelenen bildirilerin dörtte birinde kullanılan ölçeğin kaynağı dahi belirtilmemiştir. Az sayıdaki ölçek geliştirme ve uyumlama çalışmalarında da izlenen süreçler ideal olmaktan uzaktır. Özellikle yazında sıklıkla kullanılmaya başlanan DFA bu çalışmalarda aktif olarak kullanılmaktaysa da, analiz sonuçlarının çeşitli geçerlilik ve güvenilirlik testleri açısından yeterince etkin değerlendirilemediği görülmektedir. 401 Çalışmaların yarısına yakınında güvenilirlik, çok büyük bir kısmında da geçerlilik bilgileri verilmemiştir. Güvenilirlik ölçümünde tek istisna haricinde tüm çalışmalarda Cronbach’s Alpha değeri kullanılmış, buna rağmen çoğu çalışmada çok boyutlu ölçekler için tek bir genel Alpha değeri ile yetinilmiştir. Bazı çalışmalarda Cronbach’s Alpha değeri hem güvenilirlik hem de geçerlilik belirtmek için kullanılmıştır. Geçerlilik analizlerinde ise genellikle görünüm ve içerik geçerliliği üzerinde durulmuş, diğer geçerlilik türleri pek gündeme alınmamıştır. Analiz, örneklem ve yöntem türüne göre farklı güvenilirlik ve geçerlilik testleri yapılabileceği üzerinde durulmamıştır. Analizlerde ise genellikle iki ve çok değişkenli teknikler kullanılmıştır. Diğer yandan, kullanılan ölçeklerin konuları bazında yapılan inceleme, çalışmalarda kullanılan ölçeklerin büyük bölümünün örgütsel davranış alanındaki güncel kavramları ölçmeye yönelik olduğunu göstermektedir. Oldukça popüler olan bu konularda Türkçe ölçek geliştirme çalışması ise yok gibidir. Uyumlama çalışması yapılmış birkaç ölçek ise bildirilerde hak ettiği ilgiyi görememiştir. Aynı konularda Türkiye için uyumlanmış hazır ölçekler varken belli bir neden gösterilmeden çeşitli yabancı ölçeklerin, üstelik çoğu kez uyumlanmadan kullanıldığı gözlenmektedir. Bu ise Üsdiken ve Erden (2001) tarafından bulgulanan Türk akademisyenlerin kendi ülkelerinde üretilen bilgiyi yeterince takip etmedikleri gerçeğini teyit edici bir durumdur. Araştırmalarda ölçek kullanımı ile ilgili bulgular genel olarak değerlendirildiğinde Özen’in (2000) kongre bildirileri üzerinde daha önce gerçekleştirdiği çalışmada bulguladığı sorunların bazı gelişmelerle birlikte devam ettiği söylenebilir. Örneğin önceki çalışmada soyut örgütsel ve yönetsel olgulara ilişkin ölçeklerin tamamı “devşirme” iken, son yıllarda az da olsa ölçek geliştirme ve uyumlama çalışmalarının yapıldığı, çok değişkenli analiz tekniklerinin kullanımının arttığı görülmektedir. Ancak genel olarak bilgi üretmekten çok veri üretmeye yarayan “törensel görgülcülük” eğilimi (Özen, 2002) devam etmektedir. Anket yoluyla toplanan verilerin yönetsel ve örgütsel gerçekliklere ulaşmada zaten sınırlı bir katkı sağladığı (Van Maanen, 1979; Mintzberg, 1979; Light, 1979) dikkate alındığında, ölçek kullanımındaki yöntem eksikliklerinin bu katkıyı daha da azaltacağı açıktır. Veri toplama ve analiz sonucu elde edilen bulguların değeri, söz konusu bulguların kuramsal gelişmelere katkı sağlayabilmesidir. Bu nedenle öncelikle ölçek geliştirme ve uyumlama konusunda genel kabul görmüş süreçlerin takip edilmesi benimsenmelidir. Bu süreçlerin benimsenmesi, ölçümde kullanılan araçların ve sonuçta elde edilen bulguların yerel bağlama uygun ve anlamlı hale gelmesini sağlayacaktır. Çünkü yabancı bir ölçek uyumlanmadığı veya eksik uyumlandığı takdirde yerel olguları açıklamada yetersiz olabilecektir. Bu bağlamda, uyumlama çalışmalarında “gevşek ve esnek bir kuramsal çerçevede” (Özen, 2002) orijinal ölçeklerin ifadelerinde değişiklikler yapılması, bazı ifadelerin silinmesi ve yenilerinin eklenmesi de göze alınmalıdır. Devşirme araçların kullanımı yerine ölçek geliştirme çalışmalarına ağırlık verilmesi de anlamlı bilgi üretilebilmesine katkı sağlayacaktır. Yabancı bağlamda keşfedilen örgütsel olguların yerli bağlamda test edilmelerinin ötesine geçilerek, sahaya dayalı, nitel yöntemlerle keşfedilecek soyut örgütsel olgulara yönelik ölçek geliştirme çabalarına ağırlık verilmelidir. Türkiye’deki akademisyenlerin birbirlerinin çalışmalarını yeterince izle(ye)mediği sık dile getirilen bir gerçektir. Bunun ölçek kullanımı konusu çerçevesinde aşılabilmesi açısından ise, pazarlama, psikoloji gibi bilim dallarında olduğu gibi, yönetim ve örgüt alanında da belli standartlara uygun olarak geliştirilmiş veya uyumlanmış ölçeklerin kitap veya on-line bir veritabanı haline getirilmesi düşünülebilir. Bu çalışmanın kongre bildirileri üzerinde gerçekleştirilmiş olması bir eksiklik olarak kabul edilebilir. Her ne kadar iki kongreye ait bildiriler tam metin olsa da kimi henüz tamamlanmamış çalışmaları da içeren özet ve genişletilmiş özetlerde ölçeklerle ilgili yeterli bilgi olmadığı da göz önüne alınmalıdır. Çalışmanın bu eksikliğinin giderilebilmesi amacıyla aynı çalışmanın yönetim ve organizasyon alanındaki hakemli dergi makaleleri üzerinde gerçekleştirilmesi daha anlamlı olacaktır. KAYNAKLAR Allen, N. J.ve Meyer, J. P. The Measurement and Antecedents of Affective, Continuance and Normative Commitment to the Organization, Journal of Occupational Psychology, 1990, Vol. 63(1) 1-18. Bagozzi, P. R., Y. Yi ve L. W. Phillips. “Assessing Construct Validity in Organizational Research”, Administrative Science Quarterly, 1991, 36(3), s. 421-458. Cheung, G. W. ve Rensvold, R. B. “Testing Factorial Invariance across Groups: A Reconceptualization and Proposed New Method”, Journal of Management, 1999, Vol. 25, No. 1, 1-27. DeVellis, R. F. Scale Development: Theory and Applications, İkinci Basım, Sage, Thousand Oaks, 2003. 402 Erdemir, E. İşe Almada Aday Odaklılık: Kavramsal Çerçeve ve Ölçek Geliştirme, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi SBE, 2007, Eskişehir. Gerbing, D. W. ve J. C. Anderson. “An Updated Paradigm for Scale Development Incorporating Unidimensionalitiy and Its Assessment”, Journal of Marketing Research, 1988,25(2), 186-192. Hackman, J. R. ve Oldham, G. R. “Development of the Job Diagnostic Survey”, Journal of Applied Psychology, 1975 Apr Vol 60(2) 159-170 Hackman, J. R. ve Oldham, G. R. Work Redesign, Reading, MA: Addison-Wesley, 1980. Hinkin, T. R. “A Brief Tutorial on Development of Measures for Use in Survey Questionnaires”, Organizational Research Methods, 1998, 1(1), s. 104-121. Hinkin, T. R. “A Review of Scale Development Practices in the Study of Organizations”, Journal of Management, 1995, 21(5), s. 967-988. Hurley, A. E., Scandura, T. A., Schriesheim, C. A., Brannick, M. T., Seers, A., Vandenberg, R. J. ve Williams, L. J. “Exploratory and Confirmatory Factor Analysis: Guidelines, Issues, and Alternatives”, Journal of Organizational Behavior, 1997, Vol. 18, 667-683. Light, D. Jr. “Surface Data and Deep Structure: Observing the Organization of Professional Training”, Administrative Science Quarterly, 1979, 24(4): 551-559. Mintzberg, H. “An Emerging Strategy of “Direct” Research”, Administrative Science Quarterly, 1979, 24(4): 582-589. Mowday, R. T, Steers, R. M. ve Porter, L. W., “The Measure of Organizational Commitment”, Journal of Vocational Behavior, 1979, 14, 224–247. Neumann, W. L. Social Research Methods Qualitative and Quantitative Approaches, Allyn and Bacon, 3. Baskı, Boston, 1996. Netemeyer, R. G., Bearden, W. O. ve Sharma, S. Scaling Procedures: Issues and Applications, Sage, Thousand Oaks, 2003. Özen, Ş. “Türk Yönetim/Organizasyon Yazınında Yöntem Sorunu: Kongre Bildirileri Üzerine Bir İnceleme”, DAÜ Turizm Araştırmaları Dergisi, 2000, 1(1), s. 89-118. Özen, Ş. “Türkiye’deki Örgütler/Yönetim Araştırmalarında Törensel Görgülcülük Sorunu”, Yönetim Araştırmaları Dergisi, 2002, 2(2), s. 187-213. Price, J. L., and Mueller, C. W. Handbook of Organizational Measures, Marshfield, MA: Pittman, 1986. Podsakoff, P. M., MacKenzie, S. B., Moorman, R. H.ve Fetter, R. “Transformational Leader Behaviors and Their Effects on Followers' Trust in Leader, Satisfaction, and Organizational Citizenship Behaviors”, Leadership Quarterly, 1990, Vol. 1(2) 107-142. Porter, L.W., Steers, R. M., Mowday, R.T., Bouliar. P. V. “Organizational Commitment, Job Satisfaction and Turnover Among Psychiatric Technicians”, Journal of Appl. Psychology, 1974, 59: 603-609. Punch, K. F. Sosyal Araştırmalara Giriş: Nicel ve Nitel Yaklaşımlar, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2005. Spector, P. E. Job Satisfaction: Application, Assessment, Cause, and Consequences, Sage, London, 1997. Şencan, H. Sosyal ve Davranışsal Ölçümlerde Güvenilirlik ve Geçerlilik, Seçkin Yayınları, Ankara, 2005. Üsdiken, B. ve Erden, Z. “Örnek Alma, Mecbur Tutulma ve Geçmişe Bağımlılık: Türkiye’deki Yönetim Yazınında Değişim”, Amme İdaresi Dergisi, 2001, 34(4), 1-31. Üsdiken, B. ve Pasadeos, Y. “Türkiye’de Yayımlanan Yönetimle İlgili Veri Temelli Makalelerde Yöntem”, ODTÜ Gelişme Dergisi, 1992, 19(2), s. 249-266. Van Maanen, J. “Reclaiming Qualitative Methods for Organizational Research: A Preface”, Administrative Science Quarterly, 1979, 24(4): 520-538. Weiss, D. J., Dawis, R. V., England, G. W., & Lofquist, L. H. Manual for the Minnesota Satisfaction Questionnaire (Minnesota Studies on Vocational Rehabilitation, vol. 22). Minneapolis, MN: Industrial Relations Center, Work Adjustment Project, University of Minnesota, 1967. Worthington, R. L. ve Whittaker, T. A. “Scale Development Research: A Content Analysis and Recommendations for Best Practices” The Counseling Psychologist, 2006; 34; 806-838. 403