ΑΝΑΛΕΚΤΑ 11 ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ www.pemptousia.gr τεύχος 23 Μαΐου 2013 Εναλλακτικές Καλλιέργειες • Φαρμακευτικά και Αρωματικά Φυτά • Η καλλιέργεια και η χρήση της Αλόης στην Ελλάδα • Η προέλευση της Αλόης • Το Ιπποφαές • Η Τρούφα και η καλλιέργειά της • Η Στέβια • Η Αρώνια • Τα μανιτάρια: είδη και καλλιέργεια ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 www.pemptousia.gr Εναλλακτικές Καλλιέργειες «...ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου σου φαγῇ τὸν ἄρτον σου» (Γεν. 3,19) Ο άνθρωπος, από τότε που με την δική του προαίρεση διέκοψε την άμεση κοινωνία με την πηγή της ζωής, τον Θεό, εξέπεσε από ένα ανώτερο επίπεδο ζωής σε ένα κατώτερο. Όπως έλεγε και ο αείμνηστος Παναγιώτης Νέλλας, επέλεξε ανάμεσα στην ζωή και την επιβίωση την δεύτερη (Βλ. Ζώον Θεούμενον, Εκδ. Αρμός, 2006). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να υποταχθεί στην φυσική αναγκαιότητα. Η σκληρή εργασία και η επιστράτευση όλων των διανοητικών και σωματικών του δυνάμεων αποτέλεσαν τα μέσα αντίστασης στον βιολογικό του αφανισμό, ο οποίος ελλόχευε σε κάθε στιγμή. Η εργασία, οι τέχνες, οι επιστήμες και κάθε μέσο επιβίωσης συμβολίζονται από τον ιερό συγγραφέα της Γενέσεως με την χαρακτηριστική εικόνα των δερματίνων χιτώνων (Γεν. 3,21). Από την ένδοξη, ανεπαίσχυντη και ανενδεή γυμνότητα του Παραδείσου, ο άνθρωπος έχει ανάγκη πια την ένδυση, την υπόδηση και την διατροφή, πράγματα που πρέπει ο ίδιος να παράγει. Όμως οι δερμάτινοι χιτώνες, παρά το κατώτερο επίπεδο ζωής που σκεπάζουν, δεν παύουν να αποτελούν μέρος της Πρόνοιας του φιλεύσπλαχνου και παντεπόπτη Δημιουργού. Μέσα από αυτούς πια καλείται ο άνθρωπος όχι μόνο να επιβιώσει, αλλά να αναζητά και να πράττει το θέλημα του Θεού. Μέσα από την εργασία, τον πολιτισμό και την σχέση του με την κτίση, μαθαίνει να αναγνωρίζει την μέριμνα και την αγάπη Του. Έτσι οι δερμάτινοι χιτώνες γίνονται από κατάρα, ευλογία και δώρο Θεού. Στο παραπάνω πλαίσιο, ένα από τα δώρα του Θεού στον άνθρωπο θεωρείται η καλλιέργεια της γης. Τόσο σε συμβολικό όσο και σε πραγματικό επίπεδο, η αγροτική ζωή προβάλλεται στα ιερά και στα πατερικά κείμενα ως ένας τρόπος ζωής που αρμόζει στο κατά φύσιν. Στο χριστιανισμό, ιδιαίτερα, καταξιώθηκε η αγροτική εργασία μέσα από την προσφορά των καρπών της γης, σίτου και οίνου, με σκοπό να αποτελέσουν τα συστατικά στοιχεία της Θείας Ευχαριστίας, της κορωνίδας των μυστηρίων. Εξάλλου η αγροτική ζωή, γεωργία και κτηνοτροφία, καλύπτουν τις βασικές ανάγκες του ανθρώπου, διατροφή και ένδυση, όπως τις περιγράφει και ο Απόστολος Παύλος: «έχοντες διατροφές και σκεπάσματα, τούτοις αρκεσθησόμεθα» (Α΄ Τιμ. 6,8). Ο αστικός τρόπος ζωής των σύγχρονων κοινωνιών, ο οποίος θέτει ως στόχους τον καταναλωτισμό, την ηδονοθηρία και το κέρδος, απομάκρυνε το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας από τις διαδικασίες παραγωγής και το αποξένωσε σε μεγάλο βαθμό από την κτίση. Η ραγδαία εκβιομηχάνιση άλλαξε ακόμη και αυτόν τον τρόπο παραγωγής, προσανατολίζοντάς τον όχι στην αυτάρκεια, αλλά στην υπερπαραγωγή μέσα από την υπερεκμετάλλευση της φύσης. Όλα αυτά είχαν ανυπολόγιστες κοινωνικές, οικολογικές και οικονομικές συνέπειες για τον σύγχρονο άνθρωπο. Οι συνέπειες αυτές γίνονται πολύ πιο εμφανείς σε περιόδους κρίσεων, όπως η σημερινή που περνά η πατρίδα μας. Η Ελλάδα ωστόσο είναι ένας τόπος ευλογημένος. Έχει τεράστιες δυνατότητες αγροτο-κτηνοτροφικής παραγωγής, μέσα από την ηλιοφάνεια, το ήπιο κλίμα της και την εναλλαγή του αναγλύφου της που δημιουργεί πολλά μικροκλίματα. Μπορεί να μην προσφέρεται για μεγάλες μονοκαλλιέργειες, αλλά είναι ιδανική για εναλλακτικές καλλιέργειες. Η Πεμπτουσία κατανοώντας την σημασία της επιστροφής του ανθρώπου στην παραγωγή της τροφής και της ένδυσής του στη σημερινή δύσκολη εποχή εγκαινιάζει με αυτό το τεύχος των Αναλέκτων την προβολή των εναλλακτικών καλλιεργειών. Ευελπιστούμε ότι στο μέτρο που μας αναλογεί, θα συμβάλουμε και εμείς από την πλευρά μας στην ανάδειξη της ζωτικής για τον τόπο δραστηριότητας αυτής. Πιστεύουμε ότι η συγκεκριμένη επιλογή μας είναι μόνο η αρχή, προσδοκώντας και στη συνέχεια που θα ακολουθήσει. Νίκος Κόϊος Διευθυντής Σύνταξης Πεμπτουσίας Σελίδα 2 www.pemptousia.gr Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Περιεχόμενα 04. 06. Φαρμακευτικά και Αρωματικά Φυτά «Φυτικές δρόγες» ή «απλά φάρμακα» http://www.pemptousia.gr/?p=49641 Η καλλιέργεια και η χρήση της Αλόης στην Ελλάδα Ένας παραγωγός αλόης αποκαλύπτει τα μυστικά της καλλιέργειάς της http://www.pemptousia.gr/?p=32950 09. Η προέλευση της Αλόης 10. Το Ιπποφαές 13. Η Τρούφα και η καλλιέργειά της Γνωστή από την αρχαιότητα http://www.pemptousia.gr/?p=51264 Χαρακτηριστικά και χρήση του γνωστού από αρχαιοτάτων χρόνων φυτού http://www.pemptousia.gr/?p=33486 Τα μανιτάρια που αναπτύσσονται μέσα στο έδαφος http://www.pemptousia.gr/?p=38749 16. Η Στέβια (Stevia rebaudiana) 18. Η Αρώνια Η εναλλακτική λύση στη ζάχαρη http://www.pemptousia.gr/?p=49381 Πολύτιμο φαρμακευτικό είδος http://www.pemptousia.gr/?p=43203 22. Τα μανιτάρια: είδη και καλλιέργεια Ιδιαίτερη θεραπευτική αξία και θεραπευτικές ιδιότητες http://www.pemptousia.gr/?p=36379 Σελίδα 3 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 www.pemptousia.gr Φαρμακευτικά και Αρωματικά Φυτά Η ανεύρεση φυτών με θεραπευτικές ιδιότητες ξεκίνησε από τους πρωτόγονους ανθρώπους, εμπλουτίστηκε ανά τους αιώνες και με συστηματική προσπάθεια συνεχίσθηκε μέχρι την σύγχρονη εποχή. Τ α φαρμακευτικά φυτά κατατάσσονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, στα αυτοφυή και στα καλλιεργούμενα. Τα αυτοφυή παλαιότερα κάλυπταν όλες σχεδόν τις ανάγκες της Φαρμακευτικής, αλλά σήμερα είναι ασύμφορη η εκμετάλλευση τους λόγω των υψηλών ημερομισθίων που απαιτεί η συλλογή τους, της δυσκολίας στην συγκέντρωση τους καθώς και της ανομοιογένειας ως προς την ποιότητα και την περιεκτικότητά τους σε δραστικές ουσίες. Επιπροσθέτως, για να μην καταστραφεί η ενδημική χλωρίδα, η συλλογή αυτοφυών φυτών πρέπει να αποφεύγεται όπου ο τοπικός φυτικός πληθυσμός είναι μικρός σε μέγεθος. Οι κλιματολογικές συνθήκες Σελίδα 4 την περιεκτικότητα και την σύσταση των δραστικών ουσιών των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, π.χ.: - το ελληνικό όπιο που προέρχεται από την καλλιέργεια της μήκωνος της υπνοφόρου (παπαρούνα) είναι πλουσιότερο σε μορφίνη από όλα τα άλλα, - η έφεδρα στο ελληνικό περιβάλλον παράγει μόνο το 1/10 των αλκαλοειδών από ότι τα αντίστοιχα φυτά της Κεντρικής Ασίας, - η βροχή ελαττώνει το ποσοστό του αιθέριου ελαίου στα αρωματικά φυτά. Καθοριστική σημασία για την διαμόρφωση της ποιότητας έχει η γνώση του τρόπου και του χρόνου συλλογής των φαρμακευτικών φυτών και των δρογών καθώς και των τμημάτων του φυτού που πρέπει να συλλέγονται, προτιμώντας εκείνα τα τμήματα που περιέχουν τα επιθυμητά δραστικά συστατικά ή είναι www.pemptousia.gr πιο πλούσια σε περιεκτικότητα από άλλα. Η εποχή αλλά και η ώρα συλλογής των φυτών παίζει σημαντικό ρόλο διότι άλλα φυτά αυξάνουν τα ενεργά συστατικά τους τις πρωινές ώρες και άλλα τις απογευματινές. Οι κανόνες συλλογής μπορούν γενικά να είναι οι εξής (Samuelsson Gunnar, 2004): • Οι καρποί και τα σπέρματα συλλέγονται όταν έχουν ωριμάσει • Τα άνθη συλλέγονται συνήθως όταν η ανάπτυξη τους είναι πλήρης • Τα φύλλα και οι πόες συλλέγονται κατά την περίοδο ανθοφορίας • Ο φλοιός συλλέγεται κυρίως την άνοιξη • Οι ρίζες και τα ριζώματα συλλέγονται κατά το τέλος της βλάστησης( συνήθως φθινόπωρο). Κατά την ξήρανση με θερμό αέρα, που είναι η συνηθέστερη μέθοδος συντήρησης των φυτικών δρογών, μεγάλη σημασία έχει η επιλογή της κατάλληλης θερμοκρασίας προκειμένου να πετύχουμε ταχεία ξήρανση χωρίς όμως επιπτώσεις σε ευαίσθητα στη θερμοκρασία συστατικά των φυτικών υλικών και την πιθανή δημιουργία παραπροϊόντων. Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ΑΝΑΛΕΚΤΑ ποιία, στα καλλυντικά και στα τρόφιμα ως βελτιωτικά της γεύσης και της οσμής. Ευρέως χρησιμοποιούνται και στην θεραπευτική είτε ολόκληρη η δρόγη, είτε το αιθέριο έλαιο του φυτού ή μόνο το κύριο συστατικό του αιθερίου ελαίου. Η παραλαβή των αιθέριων ελαίων από το φυτό γίνεται με μια από τις εξής μεθόδους: απόσταξη, έκθλιψη, εκχύλιση και υδρόλυση, καθώς και με νέες μεθόδους όπου γίνεται χρήση υπερήχων και μικροκυμάτων. Η καλλιέργεια των φαρμακευτικών και αρωματικών φυτών έχει το πλεονέκτημα ότι παρέχει στην αγορά τρία διαφορετικά προϊόντα δηλαδή νωπά φυτικά υλικά, ξερά φυτικά υλικά και αιθέρια έλαια. Ωστόσο θα πρέπει να στηριχθεί στην συμβολαιακή γεωργία, προκειμένου να παραχθεί η πρώτη ύλη που ζητά η αγορά (ποσοτικά και ποιοτικά). Παράλληλα να παραχθούν προϊόντα προστιθέμενης αξίας π.χ. συμπληρώματα διατροφής με αντιοξειδωτικές ιδιότητες, παρουσιάζουν αυξημένη ζήτηση λόγω του οξειδωτικού στρες που επιβαρύνει την καθημερινότητα μας, φυτικά προϊόντα καλλωπισμού και χαλάρωσης. Πηγή: Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων Φωτ: www.louisaloe.com Στην περίπτωση θερμοευαισθήτων ουσιών (π.χ. αντιβιοτικά, πρωτεΐνες) χρησιμοποιείται ως μέθοδος ξήρανσης η λυοφιλίωση ή κρυοξήρανση (ξήρανση υπό ψύξη και ταχεία απόψυξη με εξάχνωση των υδρατμών). Ένα άλλο προϊόν των αρωματικών φυτών είναι τα αιθέρια έλαια, που αποτελούνται από μίγματα πτητικών ουσιών με χαρακτηριστική οσμή και γεύση και είναι ελαιώδους σύστασης. Επειδή ένα αιθέριο έλαιο μπορεί να αποτελείται από πολλές χημικές ουσίες (μπορεί να φτάσουν και τις 150 διαφορετικές χημικές ουσίες), τα υπερισχύοντα συστατικά είναι αυτά που καθορίζουν και τον χαρακτήρα του ελαίου. Ανευρίσκονται σε διάφορα φυτικά όργανα μέσα σε ειδικές κατασκευές του φυτού (στα άνθη, φύλλα, καρπούς, φλοιό, ρίζες, βλαστούς) παραγόμενα από τους ελαιοφόρους αδένες που εκκρίνουν σε αυτές. Μπορεί στο ίδιο το φυτό σε δύο διαφορετικά μέρη του να υπάρχουν διαφορετικής συστάσεως αιθέρια έλαια, όπως συμβαίνει με το φυτό της κανέλλας όπου από τον φλοιό της λαμβάνεται πλούσιο σε κινναμολδεύδη ενώ το αιθέριο έλαιο από τα φύλλα του φυτού είναι πλούσιο σε ευγενόλη. Τα αιθέρια έλαια χρησιμοποιούνται στην αρωματοΣελίδα 5 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 www.pemptousia.gr Η καλλιέργεια και η χρήση της Αλόης στην Ελλάδα Ένας μεγάλος παραγωγός αλόης (Aloe Vera), αποκαλύπτει τα μυστικά της καλλιέργειάς της. Σελίδα 6 www.pemptousia.gr Στο στρέμμα μπορούν να φυτευτούν από 1.200 έως 1.300 φυτά. Τα φυτά φυτεύονται σε σειρές, σε απόσταση 75 cm το ένα από το άλλο, ενώ ίδια είναι και η απόσταση της μίας σειράς από την άλλη. Η καλύτερη εποχή για το φύτεμα είναι από το Μάρτιο έως και τον Ιούλιο (δεν έχει πολύ ζέστη). Προτείνουμε όταν παραλάβει ο παραγωγός τα φυτά να τα κρατήσει περίπου 1-4 εβδομάδες στη συσκευασία που τα έχει αγοράσει, στο χώρο που θα τα φυτέψει, ώστε να εγκλιματιστούν καλύτερα όταν φυτευτούν. Είναι καλό να ανοίγουμε ένα λάκκο 15-20 πόντους και να βάζουμε με την χούφτα μας λίγη κοπριά (ιδανική είναι αυτή που προέρχεται από πρόβατα και κότες, ανακατεμένη, «σβησμένη» τουλάχιστον 5 ετών). Το φυτό δεν χρειάζεται πολύ νερό, ανάλογα με το χωράφι από 10 έως 15 ήμερες από 1 έως 1,5 λίτρο το φυτό - αυτά για την άνοιξη και το καλοκαίρι. Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ΑΝΑΛΕΚΤΑ συμπληρώματα διατροφής. Έχοντας πάντα ένα φύλλο αλόης στο σπίτι, μπορείτε να αντιμετωπίζετε άμεσα μικροατυχήματα, τόσο τα δικά σας όσο και των αγαπημένων σας τετράποδων. Μπορείτε ακόμα να παρασκευάσετε μόνοι σας κρέμες και να προσφέρετε μια φυσική ασπίδα προστασίας κατά του γήρατος στο πρόσωπο και το σώμα σας. Εξαγωγή του ζελέ της αλόης από το φύλλο Αφού πλύνετε πολύ καλά το φύλλο με άφθονο νερό, κόψτε το κομμάτι που θέλετε να χρησιμοποιήσετε. Με ένα μαχαίρι αφαιρείτε τις ακανθώδες άκρες του φύλλου. Στη συνέχεια ξεπλύνετε πάλι με κρύο νερό. Το φυτό μετά από τον δεύτερο χρόνο βγάζει παραφυάδες, περισσότερες από 10 το καθένα, που μπορείτε μετά από λίγο να αφαιρέσετε και να μεταφυτεύσετε, μεγαλώνοντας την καλλιέργεια σας ή πουλώντας τα στα φυτώρια, έτσι ώστε να έχετε ένα πρόσθετο εισόδημα από τα 2 χρόνια. Όταν φτάσει τα 4 χρόνια βγάζει ένα κίτρινο λουλούδι που είναι το σήμα κατατεθέν της Aloe Vera (barbadensis miller). Είναι τότε η περίοδος που μπορείτε να κόβετε τα φύλλα από το έδαφος προς τα πάνω γιατί τώρα έχει συμπληρώσει τα 200 και πλέον συστατικά που χαρακτηρίζουν το φυτό. Αφαιρείτε τον εξωτερικό φλοιό του φύλλου και από τις δύο πλευρές τοποθετώντας το μαχαίρι σας με το πίσω μέρος του στην εσωτερική πλευρά Από κάθε φυτό μπορείτε να κόβετε το λιγότερο 4 φύλλα κάθε φορά και για 3 ή 4 φορές τον χρόνο. Άρα από ένα στρέμμα μπορούμε να πάρουμε το λιγότερο 13.000 φύλλα. Το βάρος του φύλλου είναι από 400 g έως και 800 g έτσι στο στρέμμα μπορούμε να έχουμε περίπου 7.000 kg προϊόντος. Το κάθε φύλλο μπορεί να δώσει το 70-80% του βάρους του σε μορφή τζελ. Βασική χρήση Με τα φρέσκα φύλλα μπορεί κανείς να εντάξει την Αλόη στην καθημερινή διατροφή του, απολαμβάνοντας τις ευεργετικές της ιδιότητες. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το ζελέ του φύλλου της αλόης για να φτιάξετε μόνοι σας πόσιμο χυμό αλόης, που είναι από τα καλύτερα του φύλλου και 1-2 χιλιοστά από τον εξωτερικό φλοιό, τραβώντας το στην αντίθετη κατεύθυνση. (Εναλλακτικά μπορείτε να αφαιρέσετε το ζελέ από το φύλλο χρησιμοποιώντας ένα κουτάλι) Σελίδα 7 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 Βάλτε το ζελέ αλόης σε ένα μπλέντερ και αφού ομογενοποιηθεί καλά, βάλτε το σε ένα μπουκάλι και τοποθετήστε το στο ψυγείο. Καθημερινά μπορείτε να προσθέτετε την συνιστώμενη δόση (50 ml) σε ένα ποτήρι νερό ή χυμό. Επίσης μπορείτε να το χρησιμοποιήσετε για επάλειψη του δέρματος. Το εξωτερικό (φλοιό) του φύλλου δεν πρέπει να το καταναλώνετε από το στόμα αλλά μπορείτε να το χρησιμοποιείτε για τις επαλείψεις στο δέρμα. Σελίδα 8 www.pemptousia.gr Πηγή: Τα κείμενα προέρχονται από το site της εταιρίας Louis Aloe του Ηλία Χρονάκη, που ασχολείται από το 1995 με την καλλιέργεια της Αλόης. Η φυτεία βρίσκεται σε ιδιόκτητη έκταση 135 στρεμμάτων, στη νότια πλευρά της Κρήτης, δίπλα στον οικισμό της Δερμάτου και σε απόσταση μόλις 200 μέτρων από το λιβυκό πέλαγος, με τις μοναδικές στην Ευρώπη κλιματολογικές συνθήκες για την ανάπτυξη τέτοιων καλλιεργειών (www.louisaloe.com) www.pemptousia.gr Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Η προέλευση της Αλόης Η ονομασία του φυτού ετυμολογικά παραπέμπει στην αραβική λέξη alloeh ή την αραμαϊκή hatal που σημαίνει «πικρή και γυαλιστερή ουσία». Υπάρχουν διάφοροι θρύλοι και μύθοι για την χρήση της κατά την αρχαιότητα. Οι Αιγύπτιοι, που την απεικόνιζαν στα ιερογλυφικά τους, την αποκαλούσαν «φυτό της αθανασίας» και υπήρξε το μυστικό ομορφιάς της Κλεοπάτρας και της Νεφερτίτης. Επίσης οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι την χρησιμοποιούσαν για την θεραπεία των πληγών (Διοσκουρίδης, Πλίνιος ο πρεσβύτερος). Υπάρχουν επίσης αναφορές για την χρήση της στην Περσία και την Ινδία. Η διάδοση της στον δυτικό κόσμο και στην Αμερική οφείλεται κυρίως στους Ισπανούς που την φύτευαν στις αποικίες και τη χρησιμοποιούσαν για τη αντιμετώπιση στομαχικών και εντερικών διαταραχών. Το 1959 ο Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) άνοιξε το δρόμο για την ευρύτερη χρήση και διάδοση της αλόης επικυρώνοντας και επίσημα τις σημαντικές ιδιότητες του φυτού αυτού. Το γένος Aloe ανήκει στην οικογένεια των αλοειδών (Aloaceae) και περιλαμβάνει περισσότερα από 450 είδη, τα οποία είναι αυτοφυή κυρίως στην Αφρική και την Μεσόγειο. Ως κέντρα καταγωγής θεωρούνται οι περιοχές της Αραβίας, της Σομαλίας ή του Σουδάν, ενώ η μεσογειακή καταγωγή που αποδίδεται στο συγκεκριμένο είδος πιθανόν να είναι λανθασμένη. Τα σημαντικότερα είδη του φυτού, γνωστά για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες είναι: 1. A. barbadensis Miller, γνωστή και ως A. vulgaris ή Curacao aloe (αλόη Barbados) 2. A. perryi Baker, γνωστή και ως Socotrine aloe ή Zanzibar aloe 3. A. ferox, γνωστή και ως Cape aloe (αλόη του Ακρωτηρίου) 4. A. arborescens, είδος διαδεδομένο στην Ιαπωνία Σχεδόν όλα τα είδη θεωρούνται μη τοξικά, υπάρχει όμως ένας μικρός αριθμός ειδών που είναι ιδιαίτερα τοξικά, καθώς περιέχουν μια ουσία που μοιάζει με το κώνειο. Όλα τα είδη απαντώνται σε θερμά και γόνιμα εδάφη, όπου μπορούν να επιβιώσουν σε μεγάλες περιόδους ξηρασίας. Η βοτανική ταξινόμηση του είδους είναι αρκετά περίπλοκη εξαιτίας των διασταυρώσεων μεταξύ των ειδών, τόσο στην καλλιεργούμενη όσο και στην άγριά τους μορφή. Τα ονόματα Aloe vera (αλόη η αληθινή) και A. Barbadensis Mill., είναι τα πλέον συνηθισμένα και αυτά τα οποία χρησιμοποιούνταν μέχρι πρόσφατα από τους ειδικούς. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια έχει καθιερωθεί ως σωστότερη ονομασία το Aloe vera, χωρίς ωστόσο να έχει σταματήσει η χρήση και των δυο ονομάτων. Επιπλέον, μια περαιτέρω σύγχυση δημιουργείται από το γεγονός ότι πολλά φαρμακευτικά σκευάσματα που κατασκευάζονται από διάφορα είδη αλόης, έχουν λανθασμένα όλα το όνομα Aloe vera χωρίς να προέρχονται πάντα από το συγκεκριμένο είδος. Στην Ελλάδα η αλόη έχει εγκλιματιστεί και καλλιεργείται σαν καλλωπιστικό φυτό αλλά και επιχειρηματικά στην Κρήτη ( βλέπε παράγραφο 10). Η ομάδα των ειδών στην οποία ανήκει και το Aloe vera, διακρίνεται από τα συγγενή είδη από το γεγονός ότι σχηματίζει απλή ή ελαφρώς διακλαδισμένη ταξιανθία, ενώ τα φυτά παράγουν πολλές παραφυάδες. Είναι ένα πολυετές παχύφυτο βραδείας ανάπτυξης που φτάνει μέχρι τα 160 εκ. σε ύψος. Δεν σχηματίζει κεντρικό βλαστό ή σε περίπτωση που σχηματίζεται έχει μικρό μήκος που φτάνει μέχρι τα 30 εκ. Τα φύλλα είναι 16-20 στον αριθμό, έχουν ελαφρώς όρθια ανάπτυξη και σχηματίζουν πυκνής διάταξης ροζέττα στην βάση τους ή οποία ανοίγει προς τα πάνω. Είναι παχιά και σαρκώδη με πλατύ και λογχοειδές σχήμα, οδοντωτά στην περιφέρεια χάρη στην ύπαρξη λευκών αγκάθων μήκους 2 χιλ. περίπου. Αποτελούνται από τέσσερα στρώματα: τον φλοιό, τον υποφλοιώδη χιτώνα (sap), το στρώμα της κόλλας (latex) και το παρέγχυμα (πολφός). Ο εξωτερικός τους φλοιός είναι σκληρός και κηρώδης και στο εσωτερικό του εμπεριέχεται ένα υγρό υπό μορφή γέλης, το οποίο επιτρέπει την αποθήκευση νερού και θρεπτικών συστατικών και συμβάλλει στην επιβίωση του φυτού σε περιόδους ξηρασίας. Σε νεαρή ηλικία έχουν ένα ελαφρύ πράσινο χρώμα το οποίο αλλάζει σε βαθύ πράσινο όταν ωριμάζουν, ενώ κάποιες ποικιλίες εμφανίζουν λευκά στίγματα στην επιφάνεια των ελασμάτων. Φυτρώνουν απευθείας από τη βάση του φυτού, χωρίς μίσχο και κυκλικά, και μπορεί να ξεπεράσουν τα 50 εκ. σε μήκος, και τα 8-10 εκ. σε πλάτος, ενώ το πάχος τους είναι περίπου 5 εκ. Τα άνθη αναπτύσσονται από το κέντρο του φυτού υπό μορφή απλής ή διακλαδιζόμενης βοτρυώδους ταξιανθίας που φέρεται στο άκρο ανθοφόρου βλαστού μήκους 60-90 εκ. Τα άνθη είναι ερμαφρόδιτα, τριμερή, μήκους μέχρι 3 εκ., διογκωμένα στην περιοχή της ωοθήκης με αποχρώσεις που ποικίλουν από κίτρινο ως πορτοκαλί ή κόκκινο. Ο καρπός είναι κάψα, πολύχωρος, πολύσπερμος και φέρει χωρίσματα κατά μήκος των χώρων της ωοθήκης τα οποία κατά την ωρίμανση διαχωρίζονται και γίνεται η απελευθέρωση των σπόρων. Οι σπόροι είναι χρώματος σκούρου καφέ, έχουν μήκος 7 χιλ. και φέρουν πτερύγια. Πηγή: http://www.minagric.gr Σελίδα 9 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 www.pemptousia.gr Το Ιπποφαές Τα χαρακτηριστικά, η χρήση και τα προϊόντα του γνωστού από αρχαιοτάτων χρόνων φυτού Hippophae rhamnoides L., Οικογένεια: Eleagnaceae Τ ο ιπποφαές (Hippophae), το όνομα του οποίου ετυμολογικά παραπέμπει σε φωτεινό - λαμπερό άλογο (ίππος: άλογο, φαός: λάμψη, φως), είναι ένα σπάνιο φυτό-θάμνος με εξαιρετικές ιδιότητες για τις οποίες υπάρχουν αναφορές από την αρχαιότητα σε κείμενα του Διοσκουρίδη, πατέρα της Φαρμακολογίας αλλά και του Θεόφραστου, μαθητή του Αριστοτέλη. Τα φύλλα και οι καρποί του φυτού καταναλώνονταν από τα άρρωστα και τραυματισμένα άλογα του Μ. Αλεξάνδρου με αποτέλεσμα να αποκτούν λαμπερό τρίχωμα, περισσότερη δύναμη και να αναρρώνουν γρηγορότερα. Στη Μογγολία, σύμφωνα με τον θρύλο, τα στρατεύματα του Τζένγκις Φαν έπιναν χυμό από ιπποφαές για την γρήγορη επούλωση των πληΣελίδα 10 γών τους ενώ χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα ως άριστο τονωτικό. Σύμφωνα με το Germplasm Resource Information Network (GRIN, 2007) το γένος Hippophae περιλαμβάνει 7 είδη και 11 υποείδη. Τα γνωστά μέχρι σήμερα είδη είναι τα εξής: Hippophae goniocarpa, H. gyantsensis, H. litangensis, H. neurocarpa (subsp. neurocarpa, subsp. stellatopilosa), H. salicifolia, H. tibetana, H. rhamnoides (subsp. carpatica, subsp. caucasica, subsp. fluviatilis, subsp. mongolica, subsp. rhamnoides, subsp. sinensis, subsp. turkestanica, subsp. wolongensis, subsp. yunnanesis). www.pemptousia.gr Το πιο διαδεδομένο και με μεγαλύτερο εμπορικό ενδιαφέρον είδος του φυτού είναι το H. Rhamnoides με τα διάφορα υποείδη του. Βοτανικά χαρακτηριστικά Αποτελεί έναν ανθεκτικό, φυλλοβόλο και ακανθωτό θάμνο, με ύψος που φτάνει τα 2-4 μέτρα, ενώ αναφέρονται περιπτώσεις φυτών που το ύψος φτάνει τα 18 μέτρα, καθώς και η ύπαρξη νάνων φυτών με ύψος που δεν ξεπερνά τα 50 εκατοστά. Είναι φυτό δίοικο, διακρίνουμε δηλαδή φυτά με αρσενικά και φυτά με θηλυκά άνθη ενώ οι διαφορές μεταξύ των φυτών γίνονται εμφανείς μόνο κατά τη περίοδο της έκπτυξης των οφθαλμών (είτε μικτοί είτε βλαστοφόροι) και όχι σε επίπεδο σπόρου. Οι βλαστοφόροι οφθαλμοί αναπτύσσονται στα φυτά τα οποία δεν έχουν εισέλθει στην καρποφορία, ενώ οι μικτοί οφθαλμοί σχηματίζονται σε παραγωγικά φυτά. Οι τελευταίοι είναι μεγαλύτεροι στα αρσενικά φυτά, προεξέχουν περισσότερο και καλύπτονται από 6- βράκτια φύλλα. Στα θηλυκά φυτά αντίστοιχα, οι οφθαλμοί είναι μικρότεροι, πιο επιμήκεις, προεξέχουν λιγότερο από τους βλαστους και καλύπτονται μόνο από 2 βράκτια φύλλα. Η άνθηση γίνεται τέλη Απρίλη με μέσα Μαΐου. Τα αρσενικά φυτά έχουν απέταλα άνθη και 4-6 στήμονες άνθη στους οποίους σχηματίζεται η γύρη. Τα θηλυκά παράγουν αντίστοιχα καρπούς που περιέχουν σπόρους και έχουν επίσης απέταλα άνθη. Η ωοθήκη είναι μονόχωρη και περιέχει ένα ωάριο. Σχηματίζει κεντρικό βλαστό με αρκετές διακλαδώσεις, ο φλοιός είναι τραχύς με καφέ ή μαύρο χρώμα, και η κόμη του φυτού έχει γκριζοπράσινο χρώμα. Τα φύλλα είναι εναλλασσόμενα, στενά και λογχοειδή, με χρώμα γκρι-ασημί στην πάνω τους επιφάνεια. H επικονίαση- γονιμοποίηση του, εξαρτάται εξ ολοκλήρου από τον άνεμο, ενώ τόσο τα αρσενικά όσο και τα θηλυκά φυτά δεν προσελκύουν έντομα αφού δεν παράγουν νέκταρ. Τα θηλυκά άνθη μετά την επικονίαση- γονιμοποίηση τους σχηματίζουν καρπούς οι οποίοι είναι σφαιρικού ή ελλειπτικού σχήματος με διαστάσεις που φτάνουν το 1 εκατοστό. Οι ανώριμοι καρποί έχουν χρώμα πράσινο και είναι αρκετά σκληροί, ενώ καθώς ωριμάζουν μαλακώνουν και το χρώμα τους γίνεται κίτρινο, κίτρινο-πορτοκαλί ή κόκκινο. Έχουν μια χαρακτηριστική υπόξινη γεύση και ένα μοναδικό άρωμα που θυμίζει ανανά (στην Λευκορωσία είναι γνωστοί και ως ρώσικος ανανάς). Κάθε σπόρος περιέχει έναν σπόρο ελλειψοειδούς σχήματος με σκληρό περίβλημα. Η ωρίμανση τους γίνεται το φθινόπωρο, ενώ παραμένουν πάνω στο φυτό μέχρι τον επόμενο Μάρτιο-Απρίλιο. Απαιτείται μια Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ΑΝΑΛΕΚΤΑ περίοδος 4-5 ετών από την βλάστηση μέχρι την έναρξη της καρποφορίας, ενώ έχουμε την μέγιστη παραγωγή κατά το 7-8ο έτος. Η περίοδος ανάμεσα στην ανθοφορία και την ωρίμανση του καρπού διαρκεί 1215 εβδομάδες, ενώ το φυτό παραμένει παραγωγικό για 30 έτη με διακοπτόμενο κλάδεμα. Οικολογία Είναι φυτό γνωστό εδώ και αιώνες στην ευρύτερη περιοχή της Ευρασίας, όπου απαντάται στην άγρια του μορφή, ωστόσο η καλλιέργεια του φυτού και η δημιουργία νέων βελτιωμένων ποικιλιών έχει ξεκινήσει τα τελευταία 70 χρόνια. Απαντάται κυρίως σε όχθες ποταμών, σε παράκτιες ζώνες και σε πλαγιές. Στην περιοχή της Ευρώπης είναι αρκετά διαδεδομένο σε περιοχές με υψόμετρο μικρότερο των 2000 μέτρων, ενώ αντίστοιχα στην ασιατική ήπειρο απαντάται σε ορεινές ζώνες με υψόμετρο μεγαλύτερο των 3000 μέτρων. Το θερμοκρασιακό εύρος το οποίο μπορεί να αντέξει το φυτό είναι αρκετά μεγάλο (από -43° μέχρι 40° C) επιτρέποντας την ευρεία προσαρμοστικότητα του είδους σε ποικιλία συνθηκών, ενώ θεωρείται ότι είναι ανθεκτικό σε συνθήκες καταπόνησης από έλλειψη νερού. Ωστόσο, για τις περιπτώσεις που καλλιεργείται από τον άνθρωπο, θα πρέπει να εξασφαλίζεται ένα ελάχιστο ύψος βροχής (400 χιλιοστά ανά έτος) για επιτυχή καλλιέργεια, διαφορετικά απαιτείται η εφαρμογή αρδεύσεων. Συμβιώνει άριστα με βακτήρια του γένους Frankia, μέσω των οποίων μπορεί να δεσμεύσει το ατμοσφαιρικό άζωτο και να το μετατρέψει σε αφομοιώσιμη μορφή στο έδαφος. Υπάρχει δηλαδή μια αζωτοδεσμευτική σχέση αντίστοιχη με αυτή του φασολιού και των αζωτοβακτηρίων του γένους Rhizobium, δίνοντας στο φυτό προοπτικές για χρήση του στην βελτίωση εδαφών. Στην άγριά του μορφή μπορεί να αποτελέσει είδος σημαντικό για την διατήρηση της βιοποικιλότητας σε ανοιχτά οικοσυστήματα, ενώ με την βοήθεια των πουλιών μπορεί να γίνει διασπορά των σπόρων σε μεγάλες αποστάσεις και εξάπλωση του είδους. Ωστόσο υπάρχουν αναφορές για διεισδυτικότητα σε οικοσυστήματα των βρετανικών νησιών που οδηγούν σταδιακά σε εξαφάνιση άλλα αυτοφυή φυτά. Εξάπλωση-Οικονομική σημασία Υπάρχει αυτοφυές σε αρκετές χώρες της Ευρώπης και της Ασίας, ενώ σε πολλές από αυτές έχει ξεκινήσει η συστηματική καλλιέργεια του συγκεκριμένου φυτού. Πολλές ποικιλίες έχουν δημιουργηθεί σε χώρες όπως η πρώην Ε.Σ.Σ.Δ., η Μογγολία, η πρώην Ανατολική Γερμανία και η Φινλανδία, ενώ διεξάγεται Σελίδα 11 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 έρευνα και για δημιουργία νέων ποικιλιών. Στην Κίνα συγκομίζονται καρποί από περισσότερα από 10 εκατομμύρια στρέμματα αυτοφυών φυτών, ενώ καλλιεργούνται σχεδόν 3 εκατομμύρια στρέμματα. Τα τελευταία χρόνια έχει διαδοθεί το φυτό και τα προϊόντα του στην Β. Αμερική, όπου έχουν ξεκινήσει προσπάθειες για εξάπλωση της καλλιέργειάς του. Στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες καλλιέργειας του ιπποφαούς από μεμονωμένους παραγωγούς, ενώ το αυξημένο ενδιαφέρον σε συνδυασμό με τις πολλαπλές χρήσεις του φυτού (σχεδόν όλα τα τμήματα του φυτού είναι αξιοποιήσιμα) το καθιστούν μια αρκετά καλή πρόταση για τους Έλληνες παραγωγούς, στα πλαίσια της εναλλακτικής γεωργίας. Χρήσεις – Προϊόντα Το ιπποφαές αναφέρεται σε κείμενα αρχαίων συγγραφέων όπου τονίζονται οι φαρμακευτικές ιδιότητες του φυτού. Η πιο γνωστή χρήση του κατά την αρχαιότητα σχετίζονταν με την θεραπεία των άρρωστων και τραυματισμένων αλόγων στα οποία χορηγούσαν φύλλα και νεαρούς βλαστούς από το φυτό μαζί με άλλες ζωοτροφές προκειμένου να επιταχύνουν την ανάρρωσή τους, ενώ επίσης επιτυγχάνονταν ταχεία αύξηση του βάρους και τα ζώα αποκτούσαν λαμπερό χρώμα. Η χρήση του στην διατροφή του ανθρώπου εκτείνεται σε διάστημα αρκετών αιώνων τόσο στην Ασία όσο και στην Ευρώπη. Οι καρποί αποτελούν το εδώδιμο τμήμα του φυτού, είναι αρκετά θρεπτικοί, ωστόσο δεν συνηθίζεται η νωπή κατανάλωσή τους καθώς είναι αρκετά όξινοι και ελαιώδεις στην γεύση. Οι συνηθέστερες χρήσεις των καρπών αφορούν στην παρασκευή μαρμελάδων, χυμών, συντηρητικών, κομποστών και αφεψημάτων. Ευρεία χρήση βρίσκουν και τα αιθέρια έλαια των σπόρων τα οποία αποτελούν και το πολυτιμότερο προϊόν από φαρμακευτική άποψη. Η περιεκτικότητα των καρπών σε αιθέρια έλαια ανέρχεται στα 29-48 χιλιοστογραμμάρια ανά κιλό προϊόντος, ενώ αντίστοιχα η περιεκτικότητα των σπόρων κυμαίνεται μεταξύ 8-12 % κ.β. Όσον αφορά την θρεπτική τους σύσταση οι καρποί είναι πλούσιοι σε υδατάνθρακες, πρωτεΐνες (περίπου 30%), οργανικά οξέα, αμινοξέα, βιταμίνες και μέταλλα (κυρίως Κ και Se). Οι καρποί, συμπεριλαμβανομένων των σπόρων, είναι ιδιαίτερα πλούσιοι σε βιταμίνη C (100-500 χιλιοστογραμμάρια ανά 100 γραμμάρια προϊόντος), ωστόσο η περιεκτικότητα σε βιταμίνη C είναι ένα χαρακτηριστικό που επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τις συνθήκες καλλιέργειας (περιοχή καλλιέργειας), το στάδιο ωριμότητας και το καλλιεργούμενο είδος. Περιέχουν επίσης σημαντικές ποσότητες πρωτεϊνών (ιδιαίτερα γλοβουλίνες και αλβουμίνες), λιπαρά Σελίδα 12 www.pemptousia.gr οξέα (λινολεϊκό, λινολενικό, παλμιτικό και παλμιτολεϊκό οξύ) και βιταμίνη Ε (202,9 χιλιοστογραμμάρια ανά 100 γραμμάρια καρπών). Η περιεκτικότητα των καρπών σε καροτενοειδή κυμαίνεται στα 16-28 χιλιοστογραμμάρια ανά 100 γραμμάρια προϊόντος, ενώ αποτελεί και σημαντική πηγή φλαβονοειδών. Τα φύλλα του φυτού περιέχουν αρκετές θρεπτικές και βιοδραστικές ουσίες παρόμοιες με αυτές των φυτών Urtica dioica, Vaccinium myrtillis και Berberis vulgaris τα οποία χρησιμοποιούνται συνήθως ως ζωοτροφές. Οι καρποί του φυτού έχουν βάρος 270-480 χιλιοστογραμμάρια, ενώ η απόδοσή τους σε χυμό κυμαίνεται στο 60-80% με εφαρμογή σύνθλιψης ή εκχύλισης με διαλύτες. Ο χυμός είναι πολύ πλούσιος σε οργανικά οξέα (κυρίως κουϊνικό και μαλικό οξύ), όπως προκύπτει από μετρήσεις τιτλοδότησης, ενώ έχει και πολύ χαμηλή οξύτητα (pH περίπου 2,7-3,1). Η περιεκτικότητά του σε πρωτεΐνες είναι αρκετά υψηλή και στην παρουσία τους πιθανόν να οφείλεται η αδιαφάνεια του χυμού. Σα διαλυτά στερεά αποτελούνται κυρίως από γλυκόζη και φρουκτόζη, σε ποσοστό που ανέρχεται περίπου στο 99% των συνολικών σακχάρων. Ο οπός και οι σπόροι περιέχουν τριγλυκερίδια με σημαντική αντικαρκινική δράση, όπως έχουν δείξει έρευνες που έχουν γίνει σε ποντικούς. Η καλλιέργεια του ιπποφαούς μπορεί να βρει χρήση και στην βελτίωση υποβαθμισμένων εδαφών καθώς η ευρεία προσαρμοστικότητα του φυτού, σε συνδυασμό με τις συχνές κοπές, τις απορροφητικές και αζωτοδεσμευτικές ικανότητες και την ανθεκτικότητά του στην υψηλή συγκέντρωση αλάτων το καθιστούν κατάλληλο για τον έλεγχο της διάβρωσης των εδαφών, την μείωση των απωλειών του νερού λόγω απορροής, καθώς και για την αποκατάσταση των υποβαθμισμένων εδαφών και την ανάπλαση ζωνών μετά από έντονη βιομηχανική χρήση (π.χ. μεταλλεία, ορυχεία κ.α.). Τα απόβλητα από τα διάφορα στάδια επεξεργασίας του προϊόντος είναι αρκετά πλούσια σε πρωτεΐνες και άλλα θρεπτικά συστατικά και μπορούν κάλλιστα να χρησιμοποιηθούν και ως ζωοτροφές (υπολείμματα σπόρων). Σε πολλές περιοχές της Ασίας χρησιμοποιείται επίσης ως καύσιμη ύλη, βοηθώντας με την καλλιέργειά του στον περιορισμό της αποψίλωσης των δασών. Πηγή: http://www.minagric.gr www.pemptousia.gr Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Η τρούφα και η καλλιέργειά της Οι τρούφες είναι μανιτάρια που αναπτύσσονται μέσα στο έδαφος σε βάθος 8 έως 15 περίπου εκατ. Έχουν σχήμα κονδύλου, το μέγεθος τους κυμαίνεται συνήθως από 2-7 εκατ. ενώ το χρώμα τους ποικίλει από γκριζόμαυρο έως ωχρόλευκο. Αποτελούν την κορωνίδα της γαστρονομίας, καθώς φημίζονται για το θεσπέσιο άρωμά τους, ενώ περιέχουν πρωτεΐνες, αμινοξέα, φυτικές ίνες, πολλά ιχνοστοιχεία και βιταμίνες. Μαύρη θερινή τρούφα (Tuber aestivum) εξαιρετικής ποιότητας. Η συλλογή άγριων μανιταριών άρχισε από τους προϊστορικούς χρόνους, τότε που ο άνθρωπος ήταν κυνηγός και συλλέκτης άγριας τροφής. Οι πρώτες γραπτές πληροφορίες για τη συλλογή και βρώση μανιταριών ανάγονται στους κλασσικούς χρόνους. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν ιδιαίτερα ενθουσιώδεις συλλέκτες αυτού του εδώδιμου μανιταριού που ήταν γνωστό με την ονομασία “ύδνον”. Στις μέρες μας οι κάτοικοι κυρίως των ορεινών περιοχών ασχολούνται με τη συλλογή μανιταριών, μια δημιουργική ενασχόληση που εξασφαλίζει όχι μόνο φθηνή, εκλεκτή, νόστιμη και θρεπτική τροφή αλλά και προάγει σχέσεις αγάπης και σεβασμού για το φυσικό περιβάλλον και την προστασίας του. Ταυτόχρονα εξασφαλίζει ικανοποιητική σωματική άσκηση και στιγμές γαλήνης και ψυχικής ηρεμίας. Τα τελευταία χρόνια η δημιουργία συλλόγων μανιταρόφιλων και η διαφήμιση της θρεπτικής και γαστρονομικής αξίας των αυτοφυών μανιταριών έχει αυξήσει τη συλλογή αυτοφυών μανιταριών προβληματίζοντας τους Έλληνες επιστήμονες που θεωρούν επιβεβλημένη την επιβολή μέτρων προστασίας της μυκητικής ποικιλότητας στη χώρα μας. Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων προωθεί την καλλιέργεια τρούφας αξιοποιώΣελίδα 13 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ντας όλα τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της για την εξασφάλιση υψηλών εισοδημάτων στους Έλληνες παραγωγούς. Είδη τρούφας Τρούφες ονομάζονται οι υπόγειες καρποφορίες μιας ομάδας Ασκομυκήτων που συμβιώνουν με τις ρίζες ορισμένων ειδών φυτών, ιδιαίτερα δασικών δένδρων. Οι μύκητες που συμβιώνουν με ρίζες φυτών ονομάζονται μυκορριζικοί. Από τη συμβίωση φυτών και μυκήτων ωφελούνται και τα δύο είδη οργανισμών, φυτά και μύκητες. Οι μυκηλιακές υφές είναι ένα δίκτυο πολύ λεπτών, μικροσκοπικών σωλήνων που περιβάλλουν τα λεπτά ριζικά τριχίδια των φυτών. Οι μύκητες απομυζούν από τα φυτά κυρίως υδατάνθρακες αλλά ταυτόχρονα διασπώντας με τη βοήθεια των ενζύμων τους μεγαλομοριακές ενώσεις προμηθεύουν τα δένδρα που τους φιλοξενούν νερό, αζωτούχες ουσίες αλλά πλήθος ιχνοστοιχείων. Ανάλογα με την εποχή ωρίμανσης οι τρούφες κατατάσσονται σε καλοκαιρινές, φθινοπωρινές ή χειμωνιάτικες. ενώ με βάση το εξωτερικό τους χρώμα χαρακτηρίζονται σαν άσπρες ή μαύρες. Τα κυριότερα είδη τρούφας είναι τα ακόλουθα: Tuber melanospotum (Μαύρη μελανόσπορη τρούφα), Tuber brumale var. brumale (Χειμερινή μαύρη τρούφα), Tuber aestivum (Θερινή μαύρη τρούφα), Tuber aestivum f. uncinatum (Φθινοπωρινή μαύρη τρούφα), Tuber magnatum (Πολύτιμη λευκή τρούφα), Tuber borchii (Μπόρκειος τρούφα). Καλλιέργεια τρούφας Η καλλιέργεια τρούφας είναι ιδιόμορφη καθώς απαιτείται η φύτευση κατάλληλων ειδών δέντρων μολυσμένων με το κατάλληλο είδος μύκητα. Η εξασφάλιση ιδανικών εδαφικών συνθηκών είναι πρωταρχικής σημασίας προκειμένου να επιτευχθεί η συμβίωση δένδρου και μύκητα. Επισημαίνεται ότι δεν είναι δυνατός ο εμβολιασμός μυκήτων σε εγκατεστημένα δένδρα. Η φυσική βλάστηση της περιοχής και το υψόμετρο όπου βρίσκεται ο αγρός και τα αποτελέσματα της εδαφολογικής ανάλυσης καθορίζουν το είδη των δένδρων και τα είδη της τρούφας που μπορεί να καλλιεργηθούν στο συγκεκριμένο αγρό. Πριν την εγκατάσταση μιας φυτείας τρούφας πρέπει να ελέγχεται αν τα αγροτεμάχια: •Βρίσκονται στην κατάλληλη οικολογική-υψομετρική ζώνη. Θεωρητικά, περιοχές με δρυοδάση είναι κατάλΣελίδα 14 www.pemptousia.gr ληλες για καλλιέργεια μαύρης τρούφας. Στην Β. Ελλάδα κατάλληλες περιοχές είναι αυτές με υψόμετρο 300-700 μ., στην Κεντρική Ελλάδα η ιδανική υψομετρική ζώνη είναι μεταξύ 400 και 800 μ. ενώ στην Πελοπόννησο και στην Κρήτη ανεβαίνει στα 500 μ. περίπου. •Έχουν τα κατάλληλα εδαφολογικά χαρακτηριστικά. Ιδανικά εδάφη για την καλλιέργεια της τρούφας είναι τα ελαφρά επικλινή και ελαφρά αμμοαργιλλώδη με καλή στράγγιση. Η αξιολόγηση της καταλληλότητας των αγρών γίνεται με εδαφολογική ανάλυση δειγμάτων εδάφους. O Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός Δήμητρα (Πρώην ΕΘΙΑΓΕ) προτείνει την διενέργεια των εξής αναλύσεων: Μηχανική σύσταση κατά Βουγιούκο (άμμος, ιλύς, άργιλος %), pH σε υδατικό διάλυμα, pH σε KCl 1 N, ηλεκτρική αγωγιμότητα, συνολικό CaCO3 %, C% ή οργανική ουσία %,Fe (mg/kg), Mn (mg/kg), Zn (mg/kg), Cu (mg/kg). Εάν η εδαφική οξύτητα σε υδατικό διάλυμα δεν βρίσκεται μεταξύ 7,4 και 8,4 δεν υπάρχει σκοπιμότητα επιπρόσθετων αναλύσεων. Κατάλληλα είδη καλλιέργειας στην Ελλάδα O Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός Δήμητρα (Πρώην ΕΘΙΑΓΕ) συστήνει την καλλιέργεια μαύρης τρούφας που είναι λιγότερο απαιτητική, σχετικά σίγουρη και ανταγωνιστική με άλλους μυκορριζικούς μύκητες. Αντίθετα δεν ενθαρρύνεται η καλλιέργεια της λευκής τρούφας Tuber magnatum, η οποία είναι απαιτητική, ελάχιστα ανταγωνιστική, αβέβαιη αλλά και ιδιαίτερα ακριβή. Τα σημαντικότερα είδη μαύρης τρούφας που συνιστώνται για καλλιέργεια στη χώρα μας είναι τα Tuber aestivum (μαύρη θερινή τρούφα), T. aestivum subsp. uncinatum (μαύρη φθινοπωρινή τρούφα), T. brumale (μαύρη χειμερινή τρούφα) και T. melanosporum (μελανόσπορη τρούφα) τα οποία συμβιώνουν με δενδρώδη είδη όπως είναι η χνουδωτή δρυς (Quercus pubescens), η ευθύφλοια δρυς (Q. cerris), η αριά (Q. ilex), η φουντουκιά (Corylus avellana), η φλαμουριά (Tilia sp.), ο γαύρος (Carpinus orientalis και C. betulus), η οστρυά (Ostrya carpinifolia) η κουκουναριά (Pinus pinea), η Χαλέπιος (P. halepensis) και Τραχεία πεύκη (P. brutia). Εγκατάσταση φυτείας Συνιστάται η φύτευση πιστοποιημένων δενδρυλλίων δύο ετών με ενδεικτικό φυτευτικό σύνδεσμο 4 X 5 μ. δηλ. 50 φυτά/στρ. Ενδείκνυται η φύτευση σε μεγάλα αγροτεμάχια και η χρησιμοποίηση περισ- www.pemptousia.gr σότερων από ένα είδη δένδρων μολυσμένα με περισσότερα από ένα είδη τρούφας διαφορετικού παραγωγικού κύκλου. Η περίφραξη της φυτείας είναι αναγκαία για την προφύλαξη των δένδρων και των τρουφών από άγρια ή/και ήμερα ζώα. Καλλιεργητικές τεχνικές Η καλλιέργεια της τρούφας είναι σχετικά εύκολη και δεν απαιτεί ιδιαίτερες καλλιεργητικές τεχνικές. Για την καλύτερη ανάπτυξη των νεαρών δένδρων αλλά και την επίτευξη υψηλών αποδόσεων είναι απαραίτητη η άρδευση της φυτείας. Στις αρχές της Άνοιξης θα χρειαστεί ένα ελαφρύ και επιφανειακό σκάλισμα, γύρω από κάθε δέντρο. Το βοτάνισμα γύρω από δένδρα πρέπει να γίνεται προσεκτικά ενώ ανάμεσα στα δέντρα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ελαφρύ χορτοκοπτικό μηχάνημα. Η χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων δεν επιτρέπεται. Συλλογή της τρούφας Η συλλογή της τρούφας γίνεται κυρίως από ειδικά εκπαιδευμένα σκυλιά. Τα σκυλιά αυτά παρουσιάζουν με μεγάλες αντοχές, επειδή η αναζήτηση των τρουφών γίνεται και κατά τη διάρκεια του χειμώνα και εκπαιδεύονται έτσι ώστε να μην καταστρέφουν με τα νύχια τους τις τρούφες που ανακαλύπτουν στο έδαφος. Απόδοση της καλλιέργειας Η έναρξη της παραγωγής επηρεάζεται από τις καλλιεργητικές φροντίδες που εφαρμόζονται και το είδος των δένδρων που χρησιμοποιούνται. Για παράδειγμα οι δρύες έχουν αργό ρυθμό αύξησης και κατά συνέπεια αρχίζουν να παράγουν τρούφες μετά το 8ο έτος από την εγκατάσταση τους ενώ η φουντουκιά και η φλαμουριά, με πιο ταχύ ρυθμό αύξησης, μετά το 5ο έτος. Η απόδοση μιας σωστά εγκατεστημένης και καλλιεργημένης φυτείας μπορεί να είναι εντυπωσιακή. Η μέση ετήσια στρεμματική απόδοση σύμφωνα στοιχεία του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού Δήμητρα (Πρώην ΕΘΙΑΓΕ) ανέρχεται σε 1.000 € ανά στρέμμα. Ελληνικές εταιρείες εμπορεύονται φρέσκιες τρούφες αλλά και πλήθος μεταποιημένων προϊόντων όπως σάλτσα τρούφας, αλάτι με τρούφα, μέλι με τρούφα, βούτυρο τρούφας, λάδι τρούφας, καρπάτσιο τρούφας. Διατίθενται επίσης συσκευασμένες ολόκληρες, τριμμένες και τρούφες σε φέτες. Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Πλεονεκτήματα • είναι εξαιρετικό γαστρονομικό προϊόν • είναι βιολογική καλλιέργεια • είναι προωθούμενη καλλιέργεια • εξασφαλίζει στους παραγωγούς ικανοποιητικό εισόδημα • δεν απαιτεί την ύπαρξη ακριβού μηχανολογικού εξοπλισμού • χρειάζεται λίγες καλλιεργητικές φροντίδες • δεν αντιμετωπίζει προβλήματα διάθεσης • αξιοποιεί ορεινά αγροτεμάχια • υπάρχει δυνατότητα εξαγωγών • μεταποιείται σε πλήθος προϊόντων • έχει ελάχιστο κόστος καλλιέργειας • υπάρχει δυνατότητα ενισχύσεων μέσω προγραμμάτων του ΥΠΑΑΤ Μειονεκτήματα • άγνωστη καλλιέργεια στην Ελλάδα • ελάχιστος χρόνος συντήρησης του νωπού προϊόντος • έναρξη καρποφορίας μετά από αρκετά χρόνια • υψηλό κόστος αγοράς των δενδρυλίων • υψηλό κόστος περίφραξης • μικρή ζήτηση από τους Έλληνες καταναλωτές • υψηλό κόστος αγοράς ειδικά εκπαιδευμένου σκύλου • αξιοποίηση μόνο σχετικά μεγάλων αγροτεμαχίων Πηγή: Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων Σελίδα 15 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 www.pemptousia.gr Η στέβια (Stevia rebaudiana) Η Στέβια είναι είδος φυτού με προέλευση τη Βραζιλία και την Παραγουάη. Περιέχει μια ουσία η οποία ονομάζεται στεβιόζη ή στεβιόλη έχει πολλές φορές μεγαλύτερη γλυκαντική δύναμη από την ζάχαρη. Χρησιμοποιείται σε αρκετές χώρες ως εναλλακτική γλυκαντική ουσία από την ζάχαρη. Τα τελευταία χρόνια το φυτό στέβια και τα γλυκαντικά που προέρχονται από τα φύλλα του τράβηξαν την προσοχή εξαιτίας της αυξημένης ζήτησης σε τρόφιμα χαμηλής περιεκτικότητας σε ζάχαρη και θερμίδες. Τα φύλλα του φυτού και τα γλυκαντικά που προέρχονται από αυτό έχουν πολλαπλάσια γλυκύτητα από τη ζάχαρη, δεν αποδίδουν ενέργεια (θερμίδες) και δεν περιέχουν υδατάνθρακες. Προέλευση Η στέβια (Stevia rebaudiana) είναι μέλος της οικογένειας Asteraceae και συγγενεύει με διάφορα βότανα και άνθη, όπως το χαμομήλι, το εστραγκόν, το αντίδι, το μαρούλι, η μαργαρίτα, ο ηλίανθος και τα χρυσάνθεμα. Το γένος στέβια αποτελείται από 240 είδη φυτών που ενδημούν στη Βόρεια και Κεντρική Αμερική και το Μεξικό μέχρι την Αριζόνα, το Νέο Μεξικό και το Τέξας. Τα φύλλα του φυτού στέβια είναι 30 με 45 φορές πιο γλυκά από τη ζάχαρη και τρώγονται ωμά ή χρησιμοποιούνται ολόκληρα σε ροφήματα βοτάνων και τρόφιμα. Οι γλυκιές ιδιότητες των φύλλων της ήταν γνωστές για αιώνες στους αυτόχθονες της Ν. Αμερικής, όπως στη φυλή Γκουαράνι της Παραγουάης, που φαίνεται να χρησιμοποίησε πρώτη τα φύλλα του φυτού για να γλυκάνει ροφήματα βοτάνων. Από το 1800 και μετά, η κατανάλωση της στέβιας εδραιώνεται σε όλη τη Νότια Αμερική, όπως τη Βραζιλία και την Αργεντινή. Σελίδα 16 Το όνομα στέβια προέρχεται από τον Ισπανό βοτανολόγο και γιατρό Petrus Jacobus Stevus που την ανακάλυψε. Το 1899 ο Σουηδός βοτανολόγος Moises S a n t i a g o Bertoni που εργαζόταν στην ανατολική Παραγουάη περιέγραψε λεπτομερώς το φυτό και τις γλυκαντικές του ιδιότητες. Εξαιτίας της γλυκιάς του γεύσης η στέβια έχει πολλά ονόματα όπως μελόφυλλο (honey leaf), γλυκό φύλλο της Παραγουάης, γλυκό φύλλο, γλυκό βότανο κλπ. Το 1931 οι Γάλλοι χημικοί M. Bridel και R. Lavielle απομόνωσαν τα συστατικά στα οποία οφείλεται η γλυκιά γεύση των φύλλων της στέβια και που ονομάστηκαν στεβιοσίδη και ρεμπαουδιοσίδη-Α. Τα τελευταία είναι 200 με 300 φορές γλυκύτερα από τη ζάχαρη, σταθερά στη θέρμανση και σε διαφορετικά pH και δεν αποικοδομούνται. Οικονομική σημασία Η αξία του φυτού αυτού είναι σημαντική καθώς μπορεί να γίνει και βιομηχανική εκμετάλλευση του αλλά και οικιακή παραγωγή (π.χ. σε γλάστρες για τις καθημερινές ανάγκες του σπιτιού). Η Στέβια, λοιπόν, χρησιμοποιείται κυρίως στη βιομηχανία ποτών και τροφίμων ( σε ποσοστό 60-70% της συνολικής παραγωγής της Στέβιας), αλλά επίσης χρησιμοποιείται και για οικιακή κατανάλωση ως γλυκαντικό, ως αρωματικό φυτό ( πάει όπου πάει και ο μαϊντανός) και ως αφέψημα, σε τσίχλες και οδοντόκρεμες, στα καλλυντικά κ.λπ. Επίσης τα υποπροϊόντα της χρησιμοποιούνται ως ζωοτροφή και σαν οργανικό λίπασμα στη γεωργία. www.pemptousia.gr Η στέβια μπορεί να χρησιμοποιηθεί φρέσκια αλλά και αποξηραμένη, στο φαγητό, σε σαλάτες, σε γλυκά, σε ποτά. Η ποσότητα που απαιτείται είναι ελάχιστη χάρις την μεγάλη γλυκαντική της δύναμη οπότε ουσιαστικά δεν προσθέτει θερμίδες στο σκεύασμα ή στο αφέψημα στο οποίο προστίθεται. Τα φύλλα της στέβια ξηραίνονται και στη συνέχεια εμβαπτίζονται σε νερό (με μια διαδικασία που θυμίζει τη διαβροχή του τσαγιού) ώστε να απελευθερωθούν τα γλυκά συστατικά (γλυκοζίτες στεβιόλης), τα οποία απομονώνονται με τεχνικές (όπως η κρυσταλλοποίηση) και καθαρίζονται, μέχρι να προκύψει το επιθυμητό προϊόν. Η στέβια που σε πολλές χώρες πωλείται ως συμπλήρωμα ή στα εμπορικά καταστήματα είναι συνήθως ένα ακατέργαστο παρασκεύασμα (σε μορφή σκόνης ή υγρού) που παράγεται από τα φύλλα του φυτού στέβια. Μπορεί να περιέχει μείγμα πολλών ουσιών από τις οποίες λίγες μόνο διαθέτουν γλυκαντικές ιδιότητες. Οι γλυκοζίτες στεβιόλης (steviol glycosides) είναι τα γλυκά συστατικά των φύλλων του φυτού στέβια. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί γλυκοζίτες στεβιόλης με διαφορετικές γλυκαντικές ιδιότητες. Οι γλυκύτεροι και πιο άφθονοι στα φύλλα του φυτού είναι η στεβιοσίδη (stevioside) και η ρεμπαουδιοσίδη-Α (rebaudioside-A) και είναι 200 με 300 φορές γλυκύτεροι από τη ζάχαρη. Η στέβια είναι γλυκαντική ύλη με λίγες θερμίδες. Τα γλυκαντικά που προέρχονται από στέβια αποδίδουν μηδενικές θερμίδες και μπορούν να αποτελέσουν επιλογή για τους ανθρώπους που θέλουν να μειώσουν ή να διατηρήσουν το βάρος τους. Είναι επίσης κατάλληλη για ανθρώπους με διαβήτη τα γλυκαντικά που προέρχονται από αυτήν δεν περιέχουν υδατάνθρακες και δεν επηρεάζουν τη γλυκόζη στο αίμα. Η χρήση της στέβιας προσφέρει επί πλέον και πολλές άλλες ωφέλειες στην ανθρώπινη υγεία, όπως η αντιγηραντική δράση, η προστασία από ιούς, η πρόληψη της φθοράς των δοντιών κ.λπ. Ιδανική καλλιέργεια για την Ελλάδα Η στέβια στην άγρια της κατάσταση στο ιθαγενές της περιβάλλον είναι ένα πολυετές φυτό που φυτρώνει σε αμμώδη, μικρής γονιμότητας εδάφη στις άκρες ποταμών και ρεμάτων. Αυτό δείχνει ότι δεν είναι ένα ιδιαίτερα απαιτητικό φυτό όσον αφορά τις συνθήκες ανάπτυξης του. Χωρίς κλάδεμα γίνεται περίπου 60 εκ. ψηλό. Οι ανάγκες του σε έδαφος είναι αρκετά περιορισμένες οπότε οποιοδήποτε μείγμα για γλάστρες με ουδέτερο ή ελαφρά όξινο είναι κατάλληλο. Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ΑΝΑΛΕΚΤΑ καλλιεργηθεί ως τρυφερό πολυετές και με μια μικρή προστασία κατά τις ημέρες του χειμώνα με τις χαμηλότερες θερμοκρασίες μπορεί να επιβιώσει για όλο το έτος. Η βιολογία, ο χαρακτήρας αλλά και η χώρα από την οποία προέρχεται η στέβια την κάνουν ένα ιδανικό φυτό για καλλιέργεια καθώς οι χώρες από τις οποίες προέρχεται έχουν κλίμα όπως το Ελληνικό, ενώ οι εδαφικές της ανάγκες εύκολα μπορούν να καλυφθούν από μια πληθώρα κρητικών εδαφών. Αυτή την στιγμή μια από τις μεγαλύτερες δυσκολίες όσον αφορά την καλλιέργεια της στέβιας είναι η εξεύρεση σπόρων. Για την εμπορική της εκμετάλλευση η καλλιέργεια του φυτού στέβια ξεκινάει σε θερμοκήπια όπου φυτεύεται μόσχευμα της ρίζας του φυτού. Την άνοιξη, μόλις τα νέα φυτά φθάσουν σε ύψος 7 με 10 εκατοστά, μεταφυτεύονται σε χωράφια. Μόλις ανθίσουν, τα φύλλα τους συλλέγονται με το χέρι, αποξηραίνονται και συσκευάζονται σε δεμάτια. Η καλλιέργεια στέβιας ανά τον κόσμο Η στέβια είναι ήδη δημοφιλές γλυκαντικό σε αρκετές χώρες κυρίως της Ασίας ( Ιαπωνία, Κίνα, Κορέα, Ταϊλάνδη, Μαλαισία, Ινδία, Φιλιππίνες), αλλά και στην Βραζιλία, στην Παραγουάη και στο Ισραήλ. Η μεγαλύτερη παραγωγός χώρα είναι η Κίνα, η οποία μάλιστα έχει ξεπεράσει την Παραγουάη σε παραγωγή στέβιας, καθώς καλλιεργεί σήμερα στέβια σε 200.000 στρέμματα, ενώ οι καλλιέργειες στην Παραγουάη περιορίζονται στα 15.000 στρέμματα, παρά την εκρηκτική ανάπτυξη της αγοράς. Ήδη όμως η Παραγουάη έχει ανακοινώσει ένα φιλόδοξο πρόγραμμα επέκτασης της καλλιέργειας της στέβια σε περίπου 500.000 στέμματα, με σκοπό να προλάβει την ικανοποίηση της αναμενόμενης εκρηκτικής αύξησης της διεθνούς ζήτησης προϊόντων της στέβια. Άλλες χώρες παραγωγής στέβια είναι η Ταϊβάν, η Ιαπωνία, η Ταϊλάνδη, η Κορέα, η Μαλαισία και η Βραζιλία. Μάλιστα εταιρία επεξεργασίας και παραγωγής προϊόντων της Στέβιας στη Μαλαισία έχει επενδύσει μεγάλα ποσά για επεκτάσεις των εργοστασίων της με σκοπό την αλματώδη αύξηση της παραγωγής της, ώστε να μπορέσει να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της απέναντι στις εταιρίες Coca-cola και PEPSICO, με τις οποίες έχει κλείσει σχετικές συμφωνίες για παραδόσεις μεγάλων ποσοτήτων Στεβιοσίδης και Ρεμπαουντιοσίδης-Α κάθε έτος για την παραγωγή αναψυκτικών με γλυκαντική ουσία τη Στέβια. Πηγή: Συντάχθηκε από τη συντακτική ομάδα της ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑΣ, με στοιχεία από: wikipedia, www. sweetestevia.gr, stevia-gr.blogspot.gr, http://www.xn-mxabir1cg.gr/ Η στέβια είναι τρυφερό φυτό που δεν αντέχει το χειμερινό ψύχος. Σε βόρειες χώρες καλλιεργείται ως μονοετές αλλά σε χώρες όπως η Ελλάδα μπορεί να Σελίδα 17 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 www.pemptousia.gr Η αρώνια Η οικονομική σημασία της καλλιέργειας της αρώνιας είναι μεγάλη, διότι το κόστος καλλιέργειας είναι χαμηλό (τιμές γυμνόριζων τριετών φυταρίων 2-4 ευρώ), αποδίδει εισόδημα σε μικρό διάστημα (δύο έως τρία έτη μετά την φύτευση), η φυτεία διαρκεί μεγάλο διάστημα (έως 100 έτη), η καλλιέργεια θεωρείται βιολογική (δεν χρειάζονται λιπάνσεις, ραντίσματα, διότι δεν έχουν αναφερθεί μέχρι σήμερα ασθένειες). Επιστημονικό όνομα: Aronia melanocarpa (Michx.) Elliot Οικογένεια: Rosaceae Κοινό όνομα: Αρώνια (black chokeberry) Η αρώνια η μελανόκαρπη (Aronia melanocarpa), (Black Chokeberry) ανήκει στην οικογένεια των ροδοειδών (Rosaceae) και είναι ένα πολύτιμο φαρμακευτικό είδος, το οποίο απαντάται φυσικά στην Βορειοανατολική Αμερική και στον Νότιο Καναδά, σε ευρεία έκταση σε ξηρές έως υγρές περιοχές. Είναι φυλλοβόλος θάμνος ύψους 1-3 μέτρων. Η αρώνια είναι ένα θαμνόμορφο φυτό που η συστηματική του καλλιέργεια, στην Ευρώπη και Ρωσία, άρχισε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αφού προηγουμένως αναγνωρίστηκε η πολύτιμη φαρμακευτική και υγιεινή αξία των καρπών της. Η αρώνια στην διεθνή κλίμακα των φαρμακευτικών φυτών (1-5) κατέχει τις πρώτες θέσεις (κλίμακα 1). Σελίδα 18 Μορφολογία - Οικολογία Η αρώνια είναι μακρόβιος και μειωμένων γενικώς απαιτήσεων θάμνος, διότι αναπτύσσει ευρύ ριζικό σύστημα και αντέχει σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες (<25 °C), με αποτέλεσμα να μπορεί να καλλιεργηθεί χωρίς πρόβλημα σχεδόν σε όλες περιοχές της Ελλάδας με εξαίρεση τις πολύ θερμές περιοχές όπου έχουμε συχνούς καύσωνες (>42 °C). Η ταχύτητα ανάπτυξης των φυτών είναι αργή (30-40εκ. ανά έτος), όμως η διάρκεια ζωής είναι μεγάλη (έως 100 έτη). Οι ρίζες (εκτός από την κεντρική/πασσαλόριζα) είναι επιφανειακές και λεπτές. Αναπτύσσει πολλές παραφυάδες και μεταφυτεύεται εύκολα. Τα φύλλα είναι ελλειπτικά (2-6εκ. μήκος και www.pemptousia.gr 1-4εκ. πλάτος). Το χρώμα των φύλλων το θέρος είναι ανοικτό έως σκούρο πράσινο, και το φθινόπωρο αλλάζει σε διάφορα χρώματα (πορτοκαλί, ροδοκόκκινο, απαλό ροζ). Το φυτό ανθίζει τον Ιούλιο ή Αύγουστο, τα άνθη είναι άσπρα και φύονται σε μικρές ταξιανθίες. Το χρώμα του φλοιού κυμαίνεται (καφέ έως ανοικτό μαύρο). Ο καρπός είναι μικρός (7-10 χιλιοστά), στρογγυλός, απαλός μαύρος στην αρχή και μαύρος, όταν ωριμάζει. Στην Ελλάδα ωριμάζει νωρίτερα (Αύγουστος - αρχές Σεπτεμβρίου, ανάλογα με το κλίμα). Η παραγωγή καρπών αρχίζει από το τρίτο έτος και σταδιακά αυξάνεται. Εξάπλωση-οικονομική σημασία Στην Ευρώπη, η αρώνια καλλιεργείται σε διάφορες χώρες (Ρωσία, Λιθουανία, Βουλγαρία, Σουηδία, Δημοκρατία της Τσεχίας), και σε ευρεία έκταση στην Πολωνία. Στην Λιθουανία, μία εταιρεία παρασκευάζει κρασί (από τους καρπούς της αρώνιας) που ονομάζεται "Aronijos" που συνιστάται για πρόληψη από καρδιοπάθειες. Η αρώνια εισάχθηκε από την Αμερική στην Ανατολική Ευρώπη, πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, και αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως καλλωπιστικό φυτό. Όμως, μετά τον πόλεμο, χρησιμοποιήθηκε σαν φαρμακευτικό φυτό από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Το 1974, 54.000 στρέμματα φυτεύτηκαν στην Ανατολική Ευρώπη, από τα οποία τα 40.000 στρέμματα σε περιοχές με ψυχρό κλίμα (Σιβηρία). Ο σκοπός των φυτειών ήταν η παραγωγή χυμού και φαρμακευτικών σκευασμάτων, διότι οι καρποί της αρώνιας είναι πλούσιοι σε ουσίες (ανθοκυανίνες, φαινόλες, κατεχίνες, φλαβονόλες, κ.α.). Η οικονομική σημασία της καλλιέργειας της αρώνιας είναι μεγάλη, διότι το κόστος καλλιέργειας είναι χαμηλό (τιμές γυμνόριζων τριετών φυταρίων 2-4 ευρώ), αποδίδει εισόδημα σε μικρό διάστημα (δύο έως τρία έτη μετά την φύτευση), η φυτεία διαρκεί μεγάλο διάστημα (έως 100 έτη), η καλλιέργεια θεωρείται βιολογική (δεν χρειάζονται λιπάνσεις, ραντίσματα, διότι δεν έχουν αναφερθεί μέχρι σήμερα ασθένειες). Χρήσεις - Προϊόντα Ο καρπός της αρώνιας είναι βρώσιμος και εύγευστος (ιδιαίτερα μετά από επεξεργασία), και δύναται να χρησιμοποιηθεί ευρύτατα σε μαρμελάδες, διότι περιέχει μία πολύτιμη ουσία, την πηκτίνη. O καρπός μπορεί να χρησιμοποιηθεί και στην φαρμακοβιομηχανία, διότι περιέχει και βιταμίνη C σε υψηλά επίπεδα (15-30 mg στα 100 γραμμάρια), καθώς και πολλές άλλες βιταμίνες και ιχνοστοιχεία (Α, Β1, Β2, Β3, Β6, Β9, Ε, Κ, P). Επίσης, ο καρπός μας προστατεύει και από την ραδιενέργεια. Το κυριότερο προϊόν της αρώνιας για πώληση είναι οι καρποί (νωποί, καταψυγμένοι και αποξηραμένοι σε μορφή σταφίδας). Επιπλέον, οι καρποί επεξεργαζόμε- Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ΑΝΑΛΕΚΤΑ νοι παρέχουν μεταποιημένα προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας, όπως μαρμελάδες, χυμούς, σιρόπι, λικέρ ή κρασί. Στην Λιθουανία, μία εταιρεία παρασκευάζει κρασί (από τους καρπούς της αρώνιας) που ονομάζεται "Aronijos" που συνιστάται για αναζωογόνηση και πρόληψη από καρδιοπάθειες. Η αρώνια θεωρείται είδος πολύτιμο για τις φαρμακευτικές του ιδιότητες, λόγω υψηλής περιεκτικότητας σε ζωτικές πολυφαινόλες (πέντε φορές περισσότερο από τα σταφύλια). Τα εκχυλίσματα των καρπών και φύλλων της αρώνιας έχουν χρήσιμες αντιοξειδωτικές ιδιότητες και μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τις φαρμακοβιομηχανίες, διότι εμπεριέχουν ουσίες με χρήσιμες θεραπευτικές ιδιότητες (ανθοκυανίνες, πολυφαινόλες, βιοφλαβονόλες, ταννίνες, ισταμίνες, σεροτονίνες, κ.α.). Στα φαρμακεία του εξωτερικού διατίθενται σκευάσματα της αρώνιας, σε κάψουλες, σταγόνες, κ.α. Καλλιεργητικές τεχνικές Γενικά, η αρώνια μπορεί να καλλιεργηθεί σε όλους σχεδόν τους τύπους εδαφών, με την προϋπόθεση ότι τα εδάφη πρέπει να αποστραγγίζονται, διότι το φυτό είναι ευαίσθητο στην περίσσεια νερού. Δεν απαιτεί παρά ελάχιστο κλάδεμα. Πρέπει να κλαδεύονται τα ξερά κλαδιά, ώστε το φυτό να αναπτύσσεται σε φωτεινότερες συνθήκες. Η αρώνια είναι μία βιολογική καλλιέργεια, καθώς δεν προσβάλλεται από ασθένειες και για τον λόγο αυτό δεν χρειάζεται ραντίσματα και λιπάνσεις (παρά μόνο με ζωικά ή φυτικά υπολείμματα, κοπριά). Πολλαπλασιασμός Ο πολλαπλασιασμός γίνεται με εύκολο τρόπο, είτε από τους καρπούς, είτε από μοσχεύματα (από νεαρά κλαδιά). Ο ταχύτερος και αποτελεσματικότερος τρόπος πολλαπλασιασμού είναι με σπόρους. Οι σπόροι των καρπών μπορούν να αποθηκευτούν σε υγρό και ψυχρό περιβάλλον (2 °C) για διάστημα τριών μηνών. Η σπορά γίνεται στη διάρκεια των χειμερινών μηνών και η βλάστηση αρχίζει σε διάστημα 1-3 μηνών μετά την σπορά, όταν η θερμοκρασία ξεπεράσει τους 15 °C (Απρίλιος). Ο πολλαπλασιασμός των φυτών μπορεί να γίνει και με μοσχεύματα, διότι επιτυγχάνεται εύκολα, είτε σε εξωτερικές συνθήκες (από νεαρά κλαδιά την θερινή περίοδο, Ιούλιος-Αύγουστος), είτε σε συνθήκες θερμοκηπίου με σταθερή θερμοκρασία και υγρασία/υδρονέφωση (από νεαρά κλαδιά την χειμερινή περίοδο). Απαιτήσεις σε κλίμα-έδαφος Είναι είδος λιτοδίαιτο, και μπορεί να καλλιεργηθεί ευρύτατα σε διαφορετικά κλίματα (ξηρά ή υγρά) και εδάφη (αμμώδη έως πηλώδη, όξινα, ουδέτερα, αλκαΣελίδα 19 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 www.pemptousia.gr Αποξήρανση καρπών αρώνιας στην Ελλάδα (Παραπόταμος/Σέρρες) λικά). Ευδοκιμεί και αναπτύσσεται ταχύτερα σε υγρά, ελαφρά και τυρφώδη εδάφη. Απαιτεί ηλιοφάνεια, αλλά δύναται να ευδοκιμήσει και σε ημίσκια περιβάλλοντα. Η αρώνια αντέχει σε παγετούς (-25 °C), όμως επηρεάζεται από υψηλές θερμοκρασίες (καύσωνες >42 °C). Τέλος, πρέπει να ποτίζεται το καλοκαίρι, ιδιαίτερα στα πρώτα τρία έτη μετά την φύτευση (κατά προτίμηση με στάγδην άρδευση). Προετοιμασία του εδάφους Πριν την φύτευση γίνεται μια αναμόχλευση του εδάφους με φρέζα και στη συνέχεια διανοίγονται οπές βάθους 50 εκ. (όταν τα φυτάρια είναι τριετή), ανάλογα με την απόσταση φύτευσης (φυτευτικός σύνδεσμος). Οι κατάλληλες αποστάσεις φύτευσης, σε μέτρα, είναι 3 x 3, 3 x 2,5 ή 3 x 2 μ. Ακολουθούν 1-2 κατεργασίες με φρέζα και ισοπέδωση του εδάφους. Στην συνέχεια μπορούν να δημιουργηθούν αναχώματα με διαστάσεις που ποικίλουν ανάλογα με το αρδευτικό σύστημα που έχει εγκατασταθεί στην φυτεία, την κλίση του εδάφους κ.α. Λίπανση και Άρδευση Δεν χρειάζονται χημικά λιπάσματα, διότι η καλλιέργεια της αρώνιας γίνεται κατά κανόνα βιολογικά. Όμως η παραγωγή αυξάνεται με την εμπλουτισμό του εδάφους με οργανική ουσία (κοπριά), διότι βελτιώνεται η δομή και η σύσταση του εδάφους. Το φυτό είναι ευαίσθητο σε συνθήκες μακράς ξηρασίας και για τον λόγο αυτό χρειάζεται άρδευση (κατά προτίμηση σε στάγδην), ιδιαίτερα στα πρώτα έτη μετά τη φύτευση, διότι η άρδευση της φυτείας βελτιώνει κατά πολύ τις τελικές αποδόσεις Ασθένειες - Εχθροί Η φυτοπροστασία της αρώνιας δεν αποτελεί ιδιαίτερο πρόβλημα, διότι η σκληρή και παχιά επιδερμίδα των φύλλων, καθώς και η μεγάλη περιεκτικότητα των Σελίδα 20 φύλλων και των καρπών σε πολυφαινόλες αποτελούν σημαντική φυσική άμυνα για το φυτό. Επίσης, στην διεθνή βιβλιογραφία δεν έχουν αναφερθεί μέχρι σήμερα ασθένειες από μύκητες ή έντομα. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι τα άγρια πουλιά, διότι προκαλούν ζημιές, όταν οι καρποί ωριμάσουν. Για την προστασία από τα πουλιά χρησιμοποιούνται διάφοροι μέθοδοι (ηχητικές μέθοδοι, δίχτυα, σκιάχτρα, κ.α.). Συγκομιδή - επεξεργασία Η συγκομιδή των καρπών της αρώνιας για την Ελλάδα γίνεται χειρωνακτικά από τον Αύγουστο έως τα μέσα Σεπτεμβρίου. Οι καρποί διατηρούνται νωποί σε ψυγεία (2 °C) για διάστημα τριών μηνών και πωλούνται ως νωποί ή διατηρούνται σε καταψύκτες για μεγάλα χρονικά διαστήματα και πωλούνται ως κατεψυγμένοι. Επιπλέον, οι καρποί αφού αποξηραθούν, μπορούν να πωληθούν σε μορφή σταφίδας. Επίσης, οι καρποί μπορούν να μεταποιηθούν σε εμπορεύσιμα προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας και οικονομικής σημασίας, όπως μαρμελάδες, χυμούς, σιρόπι ή κρασί. Σημαντικό οικονομικό όφελος μπορεί προκύψει με την μετατροπή των εκχυλισμάτων των καρπών αρώνιας σε φαρμακευτικές ουσίες για την καταπολέμηση πολλών ασθενειών. Επισημαίνεται ότι ο πρώτος Ρώσος αστροναύτης/Γκαγκάριν χρησιμοποίησε σκευάσματα της αρώνιας για προστασία από την κοσμική και ραδιενεργό ακτινοβολία του σύμπαντος. Αποδόσεις Σήμερα, σε διεθνές επίπεδο οι εκτάσεις που καλλιεργούνται με αρώνια δεν είναι μεγάλες, αν και η ζήτηση σε καρπούς και μεταποιημένα προϊόντα αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο. www.pemptousia.gr Τα φυτά, όταν φυτεύονται σε αποστάσεις 3 x 2 μ. είναι 160 ανά στρέμμα. Όταν στο αγρόκτημα τηρηθούν οι απαιτούμενες καλλιεργητικές φροντίδες (απομάκρυνση ανταγωνιστικής βλάστησης, πότισμα κατά την θερινή περίοδο, κλάδεμα των ξερών κλαδιών του φυτού και εμπλουτισμός με κοπριά), μετά από τρία έτη (όταν τα αρχικά φυτάρια που φυτεύτηκαν είναι ηλικίας τριών ετών), η παραγωγή είναι υψηλή. Η απόδοση σε καρπούς κατά μέσο όρο κυμαίνεται στα 10 κιλά/φυτό, ήτοι 1.600 κιλά/στρέμμα. Οι τιμές πώλησης των καρπών της αρώνιας στην διεθνή αγορά (Ευρώπη, Αμερική, Ρωσία, κλπ) κυμαίνονται από 4-6 ευρώ/κιλό οι νωποί και 5-7 ευρώ/ κιλό οι κατεψυγμένοι. Οι χυμοί από 7-8 ευρώ/λίτρο, το λικέρ από 10-20 ευρώ/λίτρο και το κρασί από 15-30 ευρώ/λίτρο. Ερευνητικά πειράματα εισαγωγής του είδους Τα ερευνητικά πειράματα προσαρμογής δύο ποικιλιών της αρώνιας (Βουλγαρίας και Ολλανδίας) στην Ελλάδα είναι μακροχρόνια και άρχισαν το 1987, με συνεργασία του Υπουργείου Γεωργίας/Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών (υπεύθυνος MSc. Γεώργιος ΓιακζίδηςΔασολόγος), του Ταμείου Διαχείρισης Πανεπιστημιακού Δάσους Ταξιάρχη Χαλκιδικής (υπεύθυνος Δρ. Κωνσταντίνος Γούλας-Διευθυντής Ταμείου Δασών του Α.Π.Θ.) και της Δασολογικής Σχολής της Σόφιας, και συνεχίζονται μέχρι σήμερα από το ΕΘΙΑΓΕ/ΙΔΕ (υπεύθυνος Δρ. Ιωάννης Σπανός-Τακτικός Ερευνητής. Στο τελευταίο διάστημα (2005-2011), στο ΕΘΙΑΓΕ/Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, δοκιμάστηκε ο πολλαπλασιασμός της αρώνιας από μοσχεύματα και σπόρους, που προήλθαν από ποικιλίες δύο περιοχών, μία της Ελλάδας (ορεινή ποικιλία /Ταξιάρχης-Χαλκιδική), και μία της Νότιας Βουλγαρίας (πεδινή ποικιλία). Από τον πολλαπλασιασμό αυτό προήλθε και η πρώτη καλλιέργεια αρώνιας στη περιοχή των Σερρών. Τα φυτάρια διατέθηκαν σε ιδιώτες των περιοχών Θεσσαλονίκης και Χαλκιδικής. Τα πειράματα του ΕΘΙΑΓΕ/ΙΔΕ απέδειξαν ότι τα φυτάρια που προέρχονται από σπόρους είναι πιο εύρωστα και στις δύο ποικιλίες. Από τα παραπάνω πειράματα, προέκυψε ότι η ποικιλία της Νότιας Βουλγαρίας είναι πιο ενδεδειγμένη από την ποικιλία Ολλανδίας/Βελγίου για την καλλιέργεια της αρώνιας στην Ελλάδα, διότι προσαρμόζεται ευκολότερα στις ελληνικές συνθήκες και αντέχει σε υψηλές θερμοκρασίες (<42ο C). Προοπτικές Η πρώτη καλλιέργεια αρώνιας στην Ελλάδα, έγινε πριν από τρία έτη (με φυτάρια ποικιλίας Νότιας Βουλγαρίας, ηλικίας τριών ετών) στην περιοχή των Σερρών (Παραπόταμος, ΒΔ της λίμνης Κερκίνης), με ιδιοκτήτη τον κ. Κωνσταντίνο Χοκμενίδη. Η καλλιεργούμενη έκταση είναι 4 στρέμματα (φυτευτικός σύνδεσμος 2 x 3μ.), 160 φυτά/στρέμμα, συνολικά 160 x 4=600 φυτά. Η καλλιέργεια είναι βιολογική, διότι δεν χρησιμοποιήθη- Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ΑΝΑΛΕΚΤΑ καν φυτοφάρμακα, χημικά λιπάσματα και δεν υπήρξαν ασθένειες. Στο αγρόκτημα έγινε εμπλουτισμός μόνο με φυσικό λίπασμα (κοπριά) και τα φυτάρια αρδεύονται (με σύστημα στάγδην). Η παραγωγή σε καρπούς σήμερα (2011), μετά από τρία έτη, κυμαίνεται από 8-13 κιλά ανά φυτάριο (μέσος όρος 10 κιλά/φυτό, ή 10 x 160=1.600κιλά/στρέμμα). Οι καρποί από τον παραγωγό πωλούνται νωποί, καταψυγμένοι ή αποξηραμένοι (σε μορφή σταφίδας). Η καλλιέργεια της αρώνιας ενδείκνυται για την χώρα μας, διότι οι κλιματικές και εδαφικές συνθήκες είναι ευνοϊκές και το κόστος της φυτείας και καλλιέργειας είναι χαμηλό. Επίσης, θα αποτελέσει μία νέα εναλλακτική καλλιέργεια για τους αγρότες και θα αυξήσει το εισόδημα, ιδιαίτερα σήμερα που η Ελλάδα μαστίζεται από την Διεθνή και Ευρωπαϊκή κρίση, και οι επιδοτήσεις των αγροτικών προϊόντων σταδιακά ελαττώνονται. Βιβλιογραφία Γούλας Κ., 1989. Aronia melanocarpa (Αρώνια η μελανόκαρπος), ένας καλλωπιστικός-φαρμακευτικός φρουτοφόρος θάμνος. Δασικά Χρονικά, Τεύχος 1-12. Υπουργείο Γεωργίας. Γενική Διεύθυνση Δασών. Αθήνα. Σπανός Ι., 2011. «Αρώνια, ένα φαρμακευτικό είδος με πολύτιμες ιδιότητες. Περιοδικό του ΕΘΙΑΓΕ, Τεύχος 44, Απρ.Ιούν. 2011, σελ.16-17, Αθήνα. Σπανός Ι., Ζώης Α., 2011. Αρώνια, εναλλακτική καλλιέργεια με φαρμακευτικές ιδιότητες. Εφημερίδα «Η 'Ερευνα: καθημερινή πολιτική και οικονομική εφημερίδα», 22 Σεπτεμβρίου 2011, αρ. φύλλου 15903, σελ. 16. Σπανός Ι., 2011. Αρώνια: Μία εναλλακτική καλλιέργεια για τους αγρότες. Εφημερίδα «NEW POST», 1 Σεπτεμβρίου 2011, σελ. 1-2. Σπανός Ι., Ριτζαλέου Μ., Γάτσιος Κ., 2011. Ικανοποιητικό εισόδημα από την ...άγνωστη Αρώνια. Εφημερίδα «Έθνος», 22 Αυγούστου 201, σελ. 29-31. Σπανός Ι., Αγγελίδης Α., 2011. Αρώνια, ένα φυτό-ασπίδα κατά της ραδιενέργειας. Εφημερίδα «Ελεύθερος τύπος», 5 Ιουλίου 2011, σελ. 18. Valcheva-Kuzmanova S.V., Belcheva A., 2006. Current knowledge of Aronia melanocarpa. Folia Med., 48:7-11. WawerI., 2001. Aronia melanocarpa: the power of nature. Nature combined with health. Nature's Print, pp.168. (Ελληνικοί αντιπρόσωποι: Ελευθερουδάκης, Παπασωτηρίου). Πηγή: Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων Σελίδα 21 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 www.pemptousia.gr Τα μανιτάρια: είδη και καλλιέργεια Τα μανιτάρια έχουν ιδιαίτερη διατροφική αξίας καθώς περιέχουν νερό σε μεγάλο ποσοστό, πολλές φυτικές ίνες, ελάχιστα λίπη, λίγα σάκχαρα, πρωτεΐνες, μεταλλικά άλατα και ιχνοστοιχεία, βιταμίνες και ένζυμα. Επιπλέον σε δεκάδες είδη μανιταριών αποδίδονται θεραπευτικές ιδιότητες. T α μανιτάρια είναι μύκητες. Οι μύκητες αποτελούν ένα ξεχωριστό βασίλειο που περιλαμβάνει μονοκύτταρους ή πολυκύτταρους ευκαρυωτικούς οργανισμούς. Οι μύκητες στερούνται χλωροφύλλης και αδυνατούν να συνθέσουν οργανικές ενώσεις για το λόγο αυτό απορροφούν τις απαραίτητες οργανικές ενώσεις από ζωντανούς ή νεκρούς οργανισμούς και γι' αυτό και θεωρούνται το "βιολογικό εργαστήριο αποδόμησης των οργανικών ουσιών". Αυτό που οι περισσότεροι από εμάς αποκαλούμε μανιτάρι, είναι το ορατό μέρος του οργανισμού, το καρπόσωμα, που βρίσκεται πάνω από την επιφάνεια του υποστρώματος ή του εδάφους. Μέσα ή επάνω στο υπόστρωμα βρίσκεται το σώμα του μύκητα, ο θαλλός. Σελίδα 22 Ο θαλλός αποτελείται από νηματοειδείς σωλήνες, τις μυκηλιακές υφές, και οι οποίοι παράγουν τα καρποσώματα. Καθοριστικής σημασίας είναι ο ρόλος των μυκήτων στο οικοσύστημα. Οι μύκητες έχουν την ικανότητα διάσπασης πολύπλοκων οργανικών ενώσεων σε απλά στοιχεία και ιδιαίτερα της κυτταρίνης και της λιγνίνης. Οι ιδανικές συνθήκες για την ανάπτυξη των περισσοτέρων μυκήτων είναι αυτές που συνδυάζουν υψηλές σχετικές υγρασίες και μέσες θερμοκρασίες. Στην Ελλάδα οι κατάλληλες αυτές συνθήκες παρουσιάζονται το φθινόπωρο. Η καλλιέργεια των μανιταριών και η προστασία www.pemptousia.gr του άγριου μανιταριού συνδέεται άμεσα με την ανάπτυξη του γεωργικού εισοδήματος και την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Η προβολή και η προώθηση στην κατανάλωση πολλών εξαιρετικής ποιότητας ειδών μανιταριών, που αποτελούν μέρος της μεσογειακής μας διατροφής μπορούν και να συμβάλουν στην εξασφάλιση σημαντικού εισοδήματος για τους αγρότες και τους κατοίκους ορεινών περιοχών. Καλλιέργεια μανιταριών Η καλλιέργεια των μανιταριών βασίζεται στην ανάπτυξη του μύκητα σε ειδικά προετοιμασμένο υπόστρωμα. Η παρασκευή του υποστρώματος είναι μια σύνθετη διαδικασία αερόβιων ζυμώσεων που διακρίνεται σε δύο κύριες φάσεις, τη ζύμωση και την παστερίωση – ωρίμανση (Φιλιππούσης 2011). Η σταθερότητα των περιβαλλοντικών συνθηκών σε όλη την παραγωγική διαδικασία υποστηρίζεται με ηλεκτρονικό έλεγχο των περιβαλλοντικών παραμέτρων (θερμοκρασία, αερισμός, CO2, σχετική υγρασία). H καλλιέργεια του μανιταριού Pleurotus (πλευρώτους) είναι ευκολότερη συγκρινόμενη με αυτή του λευκού μανιταριού καθώς είναι απλούστερη η διαδικασία παρασκευής του υποστρώματος και η κατασκευή των θαλάμων καλλιέργειας έχει μικρότερο κόστος. Θάλαμος επώασης μανιταριών Pleurotus Στάδια παραγωγής Pleurotus (Φιλιππούσης 1999) • Παρασκευή υποστρώματος (2-4 ημέρες). • Παστερίωση υποστρώματος (2-3 ημέρες). • Σπορά -επώαση (15-20 ημέρες). • Σχηματισμός καρποφοριών (8 ημέρες). • Ανάπτυξη-συγκομιδή μανιταριών (7 ημέρες). • Aπολύμανση - άδειασμα - καθαρισμός θαλάμου παραγωγής (2 μέρες). Θάλαμος καλλιέργειας μανιταριών Pleurotus Για την καλλιέργεια λευκού μανιταριού (Αgaricus) το κόστος κατασκευής μιας μονάδας είναι υψηλότερο όμως, η παραγωγική δυναμικότητα είναι σαφώς μεγαλύτερη (Φιλιππούσης 2008). Στάδια παραγωγής Agaricus bisporus (Φιλιππούσης 1998) • Παρασκευή υποστρώματος (10-14 ημέρες). • Παστερίωση-ωρίμανση υποστρώματος (6-7 ημέρες). Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ΑΝΑΛΕΚΤΑ • Σπορά - επώαση I (14 ημέρες). • Eπικάλυψη- επώαση II (7 ημέρες). • Eπαγωγή -ανάπτυξη καρποφοριών (10 ημέρες). • Συγκομιδή μανιταριών (25 ημέρες). • Aπολύμανση - άδειασμα - καθαρισμός θαλάμου παραγωγής (3ημέρες). Οι θάλαμοι καλλιέργειας μανιταριών Agaricus εξοπλίζονται με ράφια αλουμινίου, πλατφόρμες συλλογής και ειδικά νάιλον δίχτυα που υποβαστάζουν το υπόστρωμα στα ράφια. Στον απαραίτητο μηχανολογικό εξοπλισμό συμπεριλαμβάνονται κλιματιστική μονάδα, φυγοκεντρικό ανεμιστήρα, κιβώτιο μίξης και κανάλια αερισμού, περσίδες εισαγωγής και εξαγωγής του αέρα, αισθητήρια θερμοκρασίας, υγρασίας, CO2, χειροκίνητο και ηλεκτρονικό πίνακα ελέγχου των συνθηκών του περιβάλλοντος (Φιλιππούσης 1998). Τύποι μονάδων καλλιέργειας • κάθετες μονάδες, δηλαδή μονάδες παράγουν εμβολιασμένο υπόστρωμα καλλιέργειας μανιταριών και μανιτάρια. Οι μονάδες αυτές διαθέτουν τμήμα παρασκευής υποστρώματος και τμήμα παραγωγής μανιταριών με θαλάμους καλλιέργειας από πάνελ πολυουρεθάνης, κατάλληλο μηχανολογικό εξοπλισμό και εργαστηριακή υποδομή αναλύσεων και ποιοτικού ελέγχου. • δορυφορικές μονάδες, δηλαδή α) μονάδες παράγουν μανιτάρια σε εμβολιασμένο υπόστρωμα β) που προμηθεύονται από μια κεντρική μονάδα παραγωγής υποστρώματος. Η παραγωγή των μανιταριών μπορεί να γίνει ακόμα και σε μικρούς θαλάμους θερμοκηπιακού τύπου ή σε άλλου τύπου θαλάμους (π.χ. κατάλληλα διαμορφωμένες αποθήκες). Φαρμακευτικά μανιτάρια Τα φαρμακευτικά μανιτάρια, αντιπροσωπεύουν μία κατηγορία διατροφαρμακευτικών ουσιών, που δεν είναι ευρέως γνωστά στο Δυτικό κόσμο, ενώ καλλιεργούνται και καταναλώνονται εδώ και χιλιάδες χρόνια στις χώρες της Ανατολής. Το πιο γνωστό αλλά και πιο ευρέως καλλιεργούμενο φαρμακευτικό μανιτάρι είναι το Lentinula edodes. Το μανιτάρι «Shiitake», όπως είναι η κοινή του ονομασία, παρουσιάζει ανοσοδιεγερτική αντικαρκινική, αντιμικροβιακή, υποχοληστερινική και άλλες ιδιότητες πολύ ωφέλιμες στην υγεία των ανθρώπων όπως π.χ. στην πρόληψη και θεραπεία των καρδιαγγειακών Σελίδα 23 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 1 www.pemptousia.gr 2 Πλεονεκτήματα • έχει υψηλή διατροφική αξία • είναι προωθούμενη καλλιέργεια • εξασφαλίζει στους παραγωγούς ικανοποιητικό εισόδημα • τα μανιτάρια καλής ποιότητας δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα διάθεσης • αξιοποιούνται μικρά αγροτεμάχια 3 1. Θάλαμος επώασης μανιταριών Pleurotus 2. Θάλαμος καλλιέργειας μανιταριών Pleurotus 3. Θάλαμος καλλιέργειας μανιταριών Agaricus νοσημάτων. Αυτές οι θεραπευτικές του δράσεις είναι γνωστές σε Ασιατικούς λαούς από πολύ παλιά. Οι αντικαρκινικές ιδιότητες του L. edodes αποδίδονται στον πολυσακχαρίτη Lentinan που είναι η δραστική ουσία με την ισχυρότερη αντικαρκινική δράση σε σύγκριση με αυτή πολυσακχαριτών από άλλους βασιδιομύκητες και λειχήνες. Στην Ιαπωνία η ουσία Lentinan, έχει πάρει έγκριση για τη θεραπεία διαφόρων μορφών καρκίνου σε ενέσιμο μορφή και αποτελεί το όγδοο σε πωλήσεις αντικαρκινικό φάρμακο. Η καλλιέργεια του «Shiitake» γίνεται συνήθως σε κορμούς οξιάς, αποτελεί όμως μια εξαιρετικά χρονοβόρα διαδικασία που διαρκεί 2 χρόνια περίπου. Όμως η παραγωγή καρποσωμάτων μπορεί να συντομευτεί σε 2 περίπου μήνες με την καλλιέργεια του σε υποστρώματα που αποτελούνται από άχυρα, πριονίδι βελανιδιάς, εκκοκκισμένους σπάδικες καλαμποκιού κ.α. όπως εφαρμόζεται στο ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε (Philippoussis κ.α. 2007, Israilides και Philippousis, 2003). Σελίδα 24 • υπάρχει δυνατότητα ενισχύσεων μέσω προγραμμάτων του ΤΠΑΑΣ Μειονεκτήματα • ελάχιστος χρόνος συντήρησης του νωπού προϊόντος • υψηλό κατασκευής και εξοπλισμού • μεγάλη ευαισθησία σε ασθένειες Πηγή: Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων www.pemptousia.gr Τεύχος 11 / Εναλλακτικές Καλλιέργειες / 23 Μαΐου 2013 ΑΝΑΛΕΚΤΑ Σελίδα 25