Ders 7 - Başkent Üniversitesi

17.11.2014
Öğrenme ve Koşullanma
Prof. Dr. Nesrin Hisli Şahin
Başkent Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi
Psikoloji Bölümü
PSK 101
2014-2015
• Eğiticisiyle birlikte dikkati
dağılmadan kalabalık bir
yerde tasmasız
yürüyebilmek
• Pratik etmeden ve
düzenli eğiticisi olmadan
arama kurtarma
yapabilmek
• Yiyecek ödülleri olmadan
da bu davranışları
yapabilmek
Çevreyle Etkileşim ve
Değişim..
1
17.11.2014
Türlerdeki değişim nasıl
oluşur?
Canlılarda değişim
nasıl oluşur?
Çevre ve Uyum
 Türün

çevreye uyumu
“Evrimleşme”



Türlerin biyolojisinin biçimlenmesi
Var olmalarını ve üremelerini kolaylaştıran
özelliklerin yeni nesillere geçmesi
O özelliklere sahip olmayanların yok olması
2
17.11.2014
Çevre ve Uyum
 Canlıların

çevreye uyumu
“Öğrenme”




Çevre ile etkileşimlerde
davranışlarımızın biçimlenmesi
Doğuştan getirilen bir yetenek
Uyumu kolaylaştıran davranışlar
öğrenilir
Uyumu zorlaştıranlar yok olur
Bütün bu değişimlerin
temel nedeni nedir?
Çevreye uyum sadece
evrimleşme ve öğrenme
ile mi olur?
3
17.11.2014
Uyarıcılara uyum:
“alışma/duyarsızlaşma”
 Tekrarlayan
uyarıcılara alışılır
değişmeden tekrarlayan uyarıcılar dikkati
çekmez
 Yeni ve bilinmeyen uyarıcılar dikkati çeker
 Böylece canlılar sadece kendi var oluşları için
önemli olan, tehlike potansiyeli taşıyan
uyarıcılara tepki vermeyi öğrenir
 Enerjilerini verimli kullanırlar
 Hiç
ÖĞRENME
Deneyimin canlının
davranışlarında ya da
yeteneklerinde göreceli olarak
kalıcı değişimlere yol açtığı süreç
Öğrenme
Performanstaki
değişimlerle ölçülür
4
17.11.2014
Canlılar için kaç
türlü öğrenme söz
konusudur?..
Öğrenme türleri
Öğrenme: Deneyime dayalı olarak davranışta
gözlenen göreceli olarak kalıcı bir değişim
 Davranışçılık: Davranışı sadece gözlenen
davranışlara dayayarak ve zihinsel süreçleri göz
ardı ederek açıklamaya çalışan psikoloji kuramı
 Öğrenme türleri
 Çağrışımsal/Birleştirmeye/Koşullanmaya
dayalı (iki olay arasında bağlantı kurulması)
• Klasik koşullanma
• Edimsel koşullanma Gözlemeye ve taklit
etmeye dayalı (zihin devrede)

Öğrenme Türleri
 Klasik

koşullanma (Classical conditioning)
Uyarıcıları birleştirmeyi öğrenmek
 Edimsel


koşullanma (Operant conditioning)
Tepkinin sonuçlarından öğrenmek
Tepki ile sonucu birleştirmek
 Model


alarak öğrenme (Modeling; Observational learning)
Başkasını gözleyerek öğrenmek
Başkasının davranışlarından çıkarımlar yaparak
öğrenmek
5
17.11.2014
Klasik Koşulla(n)ma
Daha önce var
olmayan yeni bir
uyarıcı-tepki
bağlantısının
dolayısıyla
davranışın oluşması
1920
1900’ler
Pavlov
Watson
The Little A lbert Experiment 6 dk..mp4
Klasik Koşullanma: Uyarıcıları
Birleştirmeyi öğrenme
 Koşullanma
öncesi
Tepkiler
Tükürük salgısı yok
Zil sesi
Nötr uyarıcı
Tükürük salgısı var
Unconditioned response
Yiyecek
Doğal uyarıcı
Unconditioned stimulus
Klasik Koşullanma
 Koşullanma
sırası
Koşullanacak
Nötr Uyarıcı
Koşullanmamış
Doğal Tepki
Unconditioened respomnse
Doğal Uyarıcı
Unconditioned stimulus
6
17.11.2014
Klasik Koşullanma
 Koşullanma
sonrası
Koşullanmış
Tepki
Conditioned response
Koşullanmış
uyarıcı
Conditioened stimulus
Klasik Koşullanma: Edinme
(Acquisition)
 “Nötr”
bir uyarıcının, doğal, koşullanmamış bir
uyarıcıyla eşleştirilmesi sonucunda, kendi
başına, doğal uyarıcının yol açtığı
koşullanmamış tepkilere yol açar hale
gelmesidir
 “Nötr” uyarıcı, tekrarlayan birleştirilmeler
sonucunda “koşullanmış” uyarıcı özelliğini
edinir
 Çevredeki
her tür nötr uyarıcı, doğal
uyarıcılarla (refleks tepkilerine yol açan)
birleşebilir
 Bedensel tepkiler çevresel ipuçlarından
etkilenir
7
17.11.2014
Doğal uyarıcılar ve doğal tepkiler
(refleksler)






 UYARICI
Yiyecek
Bozulmuş yiyecek
Isı düşmesi
Boğaz tıkanıklığı
Işık
Acı






 TEPKİ
Tükürük salgılama
Bulantı hissi
Titreme
Öksürme
Gözbebeği genişlemesi
Kaçınma
“Edinme”nin oluşması için temel
ilkeler
 Uyarıcıların
ortaya çıkış zamanları
arasındaki “yakınlık”/”Ardışıklık” (Contiguity)


Koşullanacak olan, “nötr” uyarıcının hemen arkasından “doğal”
uyarıcının (koşullanmamış uyarıcının) takip etmesi
Zaman aralığı: ¼ saniye
 “Koşut


olma özelliği (Contingency)
Koşullanmış uyarıcının, koşullanmamış uyarıcının geleceğine
ilişkin bir “işaret” olma özelliği taşıması
Koşullanmamış uyarıcının (yiyecek) ortaya çıkışının ancak
koşullanmış uyarıcının (zil) varlığına koşut olması
Klasik Koşullanma: Uyarıcı
Genellemesi (Stimulus generalization)
Koşullanmış tepkinin kendiliğinden, yeni bir
koşullama olmadan koşullanmış uyarıcıya
benzer uyarıcılara da verilmesi
 Orijinal koşullanmış uyarıcıya ne kadar
benzerse o kadar güçlü tepki

Koşullanmış uyarıcıya
benzeyen değişik ses
tonları
Yararı??...
8
17.11.2014
Klasik Koşullanma: Uyarıcı
ayrıştırması (Stimulus discrimination)
 Bazı
uyarıcılara tepki verip, diğerlerine
vermemeyi öğrenme
 Koşullanmamış uyarıcının sadece ve
sadece koşullanmış uyarıcıyı takip etmesi,
diğer benzeyen hiçbir uyarıcıyı takip
etmemesi..
Klasik Koşullanma: Sönme
(Extinction)
 Koşullanmış uyarıcı,
koşullanmamış uyarıcıyla
eşleştirilmediğinde, koşullanmış
tepkinin bir süre sonra
kaybolması, sönmesi
Klasik Koşullanma:
Kendiliğinden geri gelme
(Spontaneous recovery)
 Sönme
oluştuktan bir süre sonra
koşullanmış tepkinin geçici olarak,
daha fazla koşullanma olmadan
ortaya çıkması
9
17.11.2014
Klasik Koşullanma:
Yenilenme (Renewal)
 Koşullanmış tepkinin
sönme
oluştuktan sonra yeni bir ortamda,
yeniden ortaya çıkması
Classical Conditioning
© 2011 The McGraw-Hill Companies, Inc.
Klasik koşullanma
10
17.11.2014
Üst Düzey Koşullanma
(Second order conditioning)
Üst düzey koşullanma öncesi
Üst düzey koşullanma sırası
Tükürük salgısı yok
Nötr tepki
Tükürük salgısı var
Koşullanmış tepki
Üst düzey koşullanma sonrası
Tükürük salgısı var
Üst düzey koşullanmış
tepki
Klasik Koşullanma: Fobiler
Koşullanma Öncesi
Korku, anksiyete yok
Koşullanma Sırası
Korku, anksiyete var
+
Koşullanma Sonrası
Korku, anksiyete var
Küçük Albert Deneyi:
John B Watson ve Rosalie Rayner
11
17.11.2014
Klasik koşullanma ve
“plasebo etkisi”
 Tedavi
aracının etkisi olarak
açıklanamayan iyileşmeler
 İçinde etken madde olmayan “ilaç”
alındığında ağrının gerçekten
kesilmesi
Yine bir «kazara» ortaya
çıkan bilimsel bulgu!!
Klasik koşullama ve beden
sistemleri
 Bağışıklık

sistemi
Ader ve Cohen deneyleri, 1974
• Koşullanmış uyarıcı: Sakarinli su
• Koşullanmamış uyarıcı: Cytoxan (Hem mide bulantısı + hem
bağışıklık sistemini baskılama)
• Asıl deney: sönme tepkisi; bağışıklık sisteminin koşullanabileceği
tesadüfen anlaşılmış

MS Hastaları (Giang, 1996)
• Meyve suyu + bağışıklık sistemi baskılayıcı madde
 Endokrin
sistem

Benedetti ve ark. (2003)

Sauer ve ark. (2008)
• Hormonları harekete geçiren bir ilaçla birlikte verilen “hap”
• Bağışıklık ve endokrin sistem koşullanmalarında “sempatik” sinir
sistemi rolü
12
17.11.2014
Tek seferde koşullanma..
Klasik koşullanma ve tat
tiksinme öğrenmesi
(Aversive conditioning)

Belirli bir “tat”ın bulantıyla koşullanması
Bulantı, yenen madde ile ilişkili olmak zorunda değil
Tek bir birleştirme yeterli olabilir

Uzun süreli bir koşullanmadır

Kemoterapi gören kanser hastaları
 Özellikle çocuklar ve protein alımı sorunları
 Çocuklara kemoterapi başlamadan belirli bir “günah
keçisi” yiyeceğin verilmesi (şeker, dondurma)



Doğada işlevsel değeri var
Klasik koşullanma ve
reklamlar..
Ürün
Hoş
duygular
13
17.11.2014
Klasik Koşulla(n)ma Uygulamaları

Korkuyu edinme ve yenme



Çekilme ve tiksinme



Korku ile birlikte sunulan (yaşanan) nötr uyarıcılar
Aynı uyarıcıların gevşeme ile birlikte sunulması (yaşanması):
Karşıt koşullama (Counterconditioning)
Doğal çekicilerle birlikte sunulan nötr uyarıcılar
Doğal tiksindiricilerle birlikte sunulan nötr uyarıcılar
Hastalık ve sağlık



Allerjik tepkiler
Beklentiye bağlı mide bulantısı ve kusma
Bağışıklık sistemi
İnsanlarda Klasik Koşullanma
 Korkunun


 Hoş

edinilmesi ve yenilmesi
Fobilerin oluşması
Fobilerin karşıt koşullama ile yenilmesi
duyguların açıklanması
Bir koku, bir yer, bir şarkı
 Klasik
koşullanma ve reklamlar
koşullanma ve alkol tedavisi
 Klasik koşullanma ve madde bağımlılığı
 Klasik


“Alışma etkisi”
Yeni yerlerde büyük riskler
Klasik Koşullanma ve “Alışma”
Etkisi (Habituation)




Tekrarlayıcı sunumlardan sonra o maddeye verilen
tepkinin azalması
Koşullanmamış uyarıcı: Psikoaktif madde
Koşullanmış uyarıcı: Maddenin alındığı ortam
Tekrarlayıcı birleştirmeler sonucunda



“Ortam”ın nötr olma özelliğini kaybetmesi ve koşullanmış uyarıcı
haline dönüşmesi
Ortamın da “Madde” nin yaptığı etkiyi yapar hale gelmesi
Bedenin kendisini korumak amacıyla maddenin etkisine karşı
hazırlaması ve ters etkilenmeyi başlatması
• Madde kalp atışlarını hızlandırıyorsa, “ortam” dan etkilenen beden yavaşlıyor
• Kullanıcı kişi, farkında olmadan aynı etki için daha yüksek doz alıyor
• Bazıları “alışma” oluşmasın diye yer değiştirebiliyorlar
14
17.11.2014
«Altın vuruş» ve klasik
koşullanma
“Alışma etkisi” ve “altın vuruş”?

Kişi maddeyi tipik olarak aynı yerde alıyor

Bu yere karşı bir koşullanmış tepki geliştiriyor

Koşullanma nedeniyle, O yere girdiğinde bedeni hemen,
maddeyi almış gibi uyarılıyor ama hemen karşıt tepkiye girişiyor



Eroin
Belirli bir tuvalet/Lavabo
Hızlanıyor; eroinin yavaşlatma etkisine karşı kendini dengeliyor

Kişi maddeyi her zaman gittiği yerden farklı bir yerde alıyor

Yeni yere karşı henüz koşullanma olmadığından aynı miktarı da
alsa, maddenin etkisi daha fazla oluyor


Eroin bedenin tüm faaliyetlerini yavaşlatıyor
Beden kendini dengeleyemiyor; “Yer” etkisi olmadığından eroinin
bedeni yavaşlatma etkisi çok daha yoğun oluyor; sistemler duruyor
Edimsel koşulla(n)ma
Bedellerle Öğrenme
(Davranışın sonuçlarına bağlı öğrenme)
Thorndike
1898
Skinner
1948
15
17.11.2014
Bu günkü quiz için
neden çalıştınız?
Kumarbazlar neden
kumar oynamayı
sürdürürler?
Bir köpek neden
enkaz altından canlı
bulmaya çalışır?
Edimsel koşullanma
(Operant Conditioning





Kişinin kendisinin başlattığı bir davranışın nasıl olup da kişi
farkında olmadan alışkanlık haline geldiğinin ya da ortadan
kalktığının açıklanması
Herhangi bir davranışın sonuçlarıyla birleştirilmesine bağlı olarak,
davranışın oluşma olasılığının değişmesi
“Operant” (edimsel) davranış
 Çevre üzerinde bazı değişimlere yol açan bir istemli davranış
Operant (edimsel) öğrenme
 O davranış sonucunda ortaya çıkan değişimin (Sonucun) o
davranışın oluşma olasılığını etkilemesi
Sonucun davranışa koşutluğu
 Karşılık bulması
Thondike’ın “etki yasası”
(Law of efect)
 Hoş durumlarla sonuçlanan davranışlar
tekrarlanır

Güçlenir
 Hoş olmayan sonuçlara yol açan
davranışlar tekrarlanmaz

Zayıflar
 Thorndike kutusu
16
17.11.2014
Skinner’in Edimsel Koşullanması
 Edimsel davranış
Organizmanın çevre üzerindeki herhangi bir edimi

 Edimsel Koşullanma
Organizmanın kişisel olarak çevreye uyumunu
kolaylaştıran bir doğal seçicilik
 Davranışın onu takip eden sonuçlar bağlamında
etkilenmesi
 Sonuçlar
• Pekiştirme
• Cezalandırma
 Skinner Kutusu
 Edimsel koşullanmanın deneysel olarak incelendiği
bir kutu

Skinner ve edimsel davranışın analizi
Edimsel davranıştaki üç olay
 Davranışın öncülleri
 Davranışın kendisi
 Davranışın sonuçları
 Ayrıştırıcı uyarıcılar,
 Belirli bir durumda, belirli bir davranışın nasıl
sonuçlanacağına dair ipuçları veren öncüllerdir
 Pekiştireç (Reinforcer)
 Kendinden önce gelen davranışın tekrarlanmasına
yol açan her şey
 Ceza (Punishment)
 Kendinden önce gelen davranışın durdurulmasına
yol açan her şey

Biçimlendirme
(Shaping)
 İstenen davranış elde edilinceye kadar, o davranışa
gittikçe daha çok benzeyen davranışların pekiştirilmesi
 Diğerlerinin pekiştirilmemesi
 En az benzeyen davranışla başlayıp, gittikçe daha çok
benzeyenlerin pekiştirilmesi




Düğmenin yakınında durduğunda
Sağ pençesini düğmeye yaklaştırdığında
Düğmeye dokunduğunda
Düğmeye bastırdığında
17
17.11.2014
Sıralama (zincirleme)







Birbirini takip edecek davranışların öğrenilmesinde
Her davranışı kendinden sonra gelecek diğer davranış için
öğrenilmiş hale getirmek
En son yapılacak hareketin öğretilmesiyle başlayıp, başa doğru
gitmek
Fare ışık yandığında düğmeye basıyor ve yiyeceğini alıyor
Daha sonra tesadüfen zile dokunuyor ışık yanıyor, o da düğmeye
basıp yiyeceği alıyor
Bir süre sonra fare yiyecek istediğinde zile basıp ışığı yaktırıyor
ve düğmeye basıyor
Gündelik hayatta öğrenilen pek çok şey ya biçimlendirme ya da
sıralama öğrenmesiyle oluyor
Öncül Koşullar: Ne zaman tepki
verileceğinin ayrıştırılması
 Genel bir durum ya da özel bir uyarıcı olabilir
 Ayırıcı uyarıcı


Belirli bir tepkinin belirli sonuçlara yol açacağına dair bir
işaret
Edimsel tepkiler için ortamı hazırlarlar
 Hocanın tahtaya tebeşirle yazmak üzere kolunu
kaldırması; öğrencilerin kulaklarını tıkaması
 Işık yandığında manivelaya basıldığında yiyecek
elde edilmesi; Farenin ışığı gördüğünde
manivelaya basması
Pekiştir(il)me Tarzları
Pekiştireç, davranışın tekrarlamasına yol açan
sonuç


Olumlu pekiştirme, pekiştireç (Ödül değil) (Positive reinforcement)
 Tepkiler, o tepkiden sonra elde edilen hoş uyarıcı aracılığıyla
pekişmektedir, tekrarlamaktadır, güçlenmektedir
 Düğmeye basmak yiyeceğin elde edilmesini sağlarsa o davranış
tekrar edilir
Olumsuz pekiştirme, pekiştireç (Ceza değil) (Negative reinforcement)
 Tepkiler, o tepkiden sonra hoş olmayan bir uyarıcının devreden
çıkarılması nedeniyle pekişmektedir, tekrarlanmaktadır
 Aspirin almak, baş ağrısını ortadan kaldırıyorsa, bir daha sefere
baş ağrıdığında tekrar edilir
18
17.11.2014
Olumlu Pekiştirme

Davranış

Pozitif sonuç
eklenir
Ev ödevini
zamanında
 Hocanın övgü
teslim etmek
dolu sözleri
 Arkadaşınızın
arabasında
 Güzel bir müzik
yanlışlıkla bir
çalıyor
düğmeye
basıyorsunuz

Gelecekteki davranış
Ödevlerin genellikle
zamanında teslim
edilmesi
Arkadaşınızın
arabasına tekrar
bindiğinizde kasıtlı
olarak o düğmeye
basıyorsunuz
Olumsuz Pekiştirme

Davranış

Ev ödevini
zamanında 
teslim etmek
 Arkadaşınızın
arabasında 
yanlışlıkla bir
düğmeye
basıyorsunuz
Negatif sonuç Gelecekteki davranış
ortadan kalkar
Ödevlerin genellikle

Hocanın eleştiri zamanında teslim
edilmesi
dolu sözleri
Kötü bir müzik
bitiyor
Arkadaşınızın
arabasına tekrar
bindiğinizde hoş
olmayan bir müzik
varsa kasıtlı olarak o
düğmeye basıyorsunuz
Kaçma ve Kaçınma Koşullanması
(Avoidence learning)
Kaçma ve kaçınma koşullanması, olumsuz pekiştirmeler
sonucu oluşur
 Kaçılır ve hoş olmayan durumdan kurtulunur
 Hoş olmayan durum ortadan kalktığı için, kaçma davranışı
pekişir
 “Kaçınma Öğrenmesinin İki-faktör Kuramı”
 Önce klasik koşullanma ile ortaya çıkan bir korku oluşur
 Bu korku, kaçma ve kaçınma davranışlarını tetikler,
 Bu davranışlar da korkuyu azalttığı için olumsuz biçimde
pekiştirilmiş olur (tekrarlanır)

19
17.11.2014
1. Faktör: Korkuya klasik koşullanma
Arabalara karşı
koşullanmış korku
+
2. Faktör: Kaçınma davranışının edimsel koşullanması
Korkunun
azalması
Arabalardan
Kaçınma
Davranışının
Güçlenmesi
Arabalardan kaçınma
Öğrenilmiş Çaresizlik
(Learned Helplessness)

Martin Seligman, 1976
Davranışların (Çabaların)
kaçınılmaz olumsuz
uyarıcılarla bileştirilmesi
sonucunda
 Sonuçlar üzerinde kontrolün
kaybı
 Çabaların olumsuz sonuçlara
koşullanması
 Olumsuz sonucu yaşamamak
için çabadan kaçınılması

Pekiştireç Türleri


Birincil pekiştireçler (Primary reinforcement)
 Biyolojik ihtiyaçları giderdiği için organizmanın doğal olarak pekiştirici
olarak algıladığı uyarıcılar
 Yiyecek, su,vb
İkincil pekiştireçler (Secondary reinforcement)
 Birincil pekiştireçlerle birleştirilerek (klasik koşullanma ile), pekiştirici
özellikler kazanan uyarıcılar
 Para, marka
 Belirli bir davranışı yaptıktan sonra köpeğe yiyecek verilirken
“cici köpek” denmesi
 Daha sonra “cici köpek” dendiğinde İstenen bir davranışın
yapılması
20
17.11.2014
Edimsel koşullanma ve
beyin..

Yiyecek beklentisi
 Dopamin salınımı
 Yiyecekle ilişkili herşey
 Dopamin salınımı
 Herhangibir uyarıcının ödül
değeri kazanması o uyarıcının
dopamin salınımında rolü
olmasına bağlı
 Dopamin bloke edilince ödül
değerinin kaybediyor
 Edimsel genelleme


Bir durumda pekiştirilerek edinilmiş bir davranışın başka
benzer durumlara da aktarılması
O yeni durumlarda da kullanılması
 Edimsel ayrıştırma




Bir tepkinin sadece belirli bir duruma ya da uyarıcılara verilip
diğerlerine verilmemesi
Kırmızı ışıkta durup, yeşil ışıkta geçme, sarıda bekleme
Polis varken trafik kurallarına uyma, yokken uymama
Belirli numaraları olan otobüslere binip diğerlerine binmeme
Seçici ayrıştırma..
21
17.11.2014
Edimsel sönme
 Öğrenilmiş tepkinin bir süre pekiştirilmemesi
sonucunda zayıflaması ve zamanla kaybolması
 Ceza yerine kullanılabilir
Düğmeye basıldığında daha önce yiyecek
geldiği halde artık gelmemesi sonucunda
düğmeye basma davranışının zayıflaması ve
yok olması
 Çocuğun tırnak yeme davranışına dikkat
etmemek, ilgi göstermemek, onun dikkatini
başka yere çekmek

Sönmeye Direnç
 Pekiştirilmediği halde tepkinin sürmesi
Düşük dirençli tepkiler
 Yüksek dirençli tepkiler
 Daha önce tepkiyi sürdüren pekiştirme örüntüsünün
(programının) ne olduğuna bağlıdır

Edimsel kendiliğinden geri gelme

Edinilmiş bir davranışın söndükten sonra pekiştirme
olmadan kendiliğinden geri gelmesi
 Kahve makinesı kahvenizi vermezse, bir süre
sonra vaz geçip onu kullanmazsınız
 Aradan bir süre geçtikten sonra yeniden
kullanırsınız
 Bir arkadaşınız selamınızı birkaç kez almazsa,
telefonunuza cevap vermezse, bir süre selam
vermezsiniz, ya da aramazsınız
 Aradan bir süre geçtikten sonra yine ararsınız ya
da selam verirsiniz
22
17.11.2014
Schedules of Reinforcement
© 2011 The McGraw-Hill Companies, Inc.
Sürekli pekiştirme, Aralıklı Pekiştirme
 Sürekli pekiştirme programlarında, belirli bir tepki
her zaman pekiştirilir
 Kahve makinesine her para atıldığında kahve
elde etmek
 Aralıklı pekiştirme programlarında tepkilerin hepsi
değil,bir bölümü pekiştirilir
 Belirli bir zaman (Sabit, değişken) geçtikten
sonra yapılan davranışların pekiştirilmesi
 Belirli sayıda davranış (Sabit, değişken)
yapıldıktan sonraki davranışların pekiştirilmesi
Sürekli Pekiştirme (Continuous reinforcement)
Sürekli pekiştirme, aralıklı pekiştirmeye
kıyasla daha hızlı öğrenme sağlar
 Çünkü davranış ve sonucu arasındaki ilişkinin
algılanması daha kolaydır
 Ancak pekiştirme olmadığında daha çabuk
söner
 Çünkü pekiştirecin olmaması daha çabuk fark
edilir

23
17.11.2014
Aralıklı Pekiştirme (Partial reinforcement)
 Davranışlar daha yavaş öğrenilir ama sönmeye karşı
daha dirençlidir
 Pekiştireçler geçmişte de belirsiz olduysa, bir daha
gelmeyeceğini öğrenmek daha uzun sürer
 Hızlı ve unutmaya daha dirençli öğrenmeyi sağlamak için,
öncelikle istenen davranışı sürekli programla pekiştirmek
 Davranış iyice öğrenildikten sonra aralıklı pekiştireç
programına geçmek (özellikle değişken aralıklı olan daha
zorlayıcı bir program ile)
Aralıklı Pekiştirme Programları
 Orana dayalı pekiştirmeler (Ratio schedules)
“Parça başına pekiştirme”
 Sabit oranlı pekiştirme
 Değişken oranlı pekiştirme
 Zamana dayalı pekiştirmeler (Interval schedules)
 Sabit zaman aralıklarında pekiştirme
 Değişken zamanlı pekiştirme
Sabit-oranlı Pekiştirme
(Fixed ratio)
 Pekiştireç, belirli sayıda tepki ortaya çıktıktan sonra
verilir


Her üç tepkiden sonra
Önceleri üç tepkiden sonra, daha sonra altı tepkiden sonra,
daha sonra dokuz tepkiden sonra, vb.
 En yüksek düzeyde tepkiyi ortaya çıkarır
 Organizma
her pekiştirmeden sonra kısa bir süre
duraklar
 Belki de bir sonraki tepkinin hiçbir zaman
pekiştirilmediği “öğrenildiği” için
24
17.11.2014
Değişken oranlı pekiştirme
(Variable ratio)
 Pekiştireçler belirli bir ortalama sayının çevresinde
dönen sayıdaki tepkilerden sonra verilir

Kumar alışkanlığı; kumar makineleri
 Yüksek düzeyde tepki vermeye yol açar
 Pekiştirecin geleceği zaman belirsiz olduğu için son
pekiştireçten sonraki duraksama daha kısa süreli
olur
Sabit zaman aralıklarında pekiştirme
(Fixed interval)
 Pekiştirecin sabit bir zaman geçtikten sonra
verilmesi
 Her pekiştireçten sonra tepkilerin sıklığında
düşme olması, daha sonra yeni pekiştirme
zamanı yaklaşırken tepkilerin artması
 Aylık maaşa göre çalışma
 Sınavdan önce çok çalışma
Değişken zamanlı pekiştirme
(Variable interval)
 Pekiştireç, önceden belirlenmiş ortalama bir süre
etrafında değişen süre geçtikten sonraki ilk
tepkiden sonra verilir
 Pekiştireç süresi belirsiz olduğu için daha tutarlı
tepkilere yol açar
 Pop-quizler
 Belirsiz zamanlarda yapılan trafik denetlemeleri
25
17.11.2014
Cezalandırma
(Punishment)
 Cezalandırma, öğrenilmiş tepkinin,
tepki
verildikten sonra bir cezanın (davranışın
organizmanın hoşlanmadığı bir sonuçla
birleşmesi) sunulması ile zayıflatılmasıdır
Sönme, unutma değil, bastırma
Ne yapılmaması gerektiğinin öğrenilmesi
 Cezayı veren olumsuz duygularla
birleştiriliyor


Cezalandırma
Pozitif Cezalandırma (Positif punishment)
 Olumsuz bir sonuç verilerek istenen bir davranışın arttırılması
• Babanız söylediği halde arabanın lastiklerini
değiştirmiyosunuz
• Babanız bu davranışınızı yüksek sesle eleştiriyor
• Eleştiriden kurtulmak için lastikleri değiştiriyorsunuz
 Negatif cezalandırma (Negatif punishment)
 Olumlu bir durum geri çekilerek istenmeyen bir davranışın
zayıflatılması, durdurulması
• Kız kardeşiniz eve söz verdiği saatten iki saat geç geliyor
• Anneniz, babanız onun bir ay gece dışarıya
çıkamayacağını söylüyor
• Kız kardeşiniz bir dahaki sefere geç kalmıyor

Dayak cennetten çıkma
mıdır?
26
17.11.2014
Punishment
© 2011 The McGraw-Hill Companies, Inc.
Comparing
Operant Procedures
© 2011 The McGraw-Hill Companies, Inc.
 Cezadan kaçınma

Davranıştan sonra hoş olmayan uyarıcıların
sunumuyla davranışın zayıflaması
• İki kardeş bir oyuncak için kavga ediyorlar
• Anne çocukları azarlıyor
• Çocuklar kavgayı kesiyor
 Davranışın bedelinden kaçınma (Olumsuz peliştireç)

Davranıştan sonra hoş olan bir uyarıcının geri
çekilmesi (elden gitmesi) nedeniyle zayıflaması
• İki kardeş oyuncak için kavga ediyor
• Anne çocukların bir hafta TV izlemesini engelliyor
• Çocuklar kavgayı kesiyor
27
17.11.2014
Hemen gelen/Geciktirilmiş sonuçlar
 Bir davranıştan hemen sonra gelen sonuç, ertelenen
sonuçtan daha etkilidir
 “Ne kadar erken o kadar iyi”
 Ancak, insanlar gelecekteki sonuçları hayal edebilirler
 Yine de anında gelen pekiştireçlerden, cezalardan daha
çok etkilenirler
 Bu nedenle alkol, sigara, madde,vb. olumsuz
davranışlarını sürdürürler
Çocuk yetiştirme ve fiziksel cezalar

Çocuk yetiştirirken şiddete dayalı cezaların kullanımı tartışmalı
bir konudur ve çocuğun gelişiminde istenmeyen olumsuz
sonuçlarla ilişkilidir







Çocuk-ebeveyn ilişkisinin kalitesinde düşme
Çocuklukta ahlaki ilkelerin içselleştirilmesinin zayıflaması
Çocuklukta ve daha sonra saldırgan davranışların artması
Sapkın ve antisosyal davranışların artması
Çocuklukta ve yetişkinlikteki akıl sağlığının olumsuz etkilenmesi
Fiziksel kötüye kullanım riskinin artması
Kendi çocuklarına ve eşine kötü muamele olasılığının artması
Sigara içmek uzun vadede kanser
yapıyorsa neden içiyoruz?
Hemen gelen «ödül»e karşılık, geç gelen ceza
Ödülü:Pozitif pekiştireç; Negatif pekiştireç
28
17.11.2014
İnsanlar neden bilmediğim
melektense bildiğim şeytan
evladır der?
Edimsel Koşullama Uygulamaları
 Eğitim ve İşyeri Uygulamaları

Walden II (1948)
• Özgürlük ve Asaletin Ötesi (1971): İnsanlar için edimsel
koşullamanın bilimsel olarak kullanıldığı ütopia

“Eğitim makinaları” (Bilgisayarla eğitim): matematik, diller,
sosyal bilgiler, fen bilimleri, işletmeler (ödül sistemleri),
askeriye



Hemen verilen performans geribildirimi
Kişinin kendi hızında öğrenmesi
“Marka ekonomileri”

Arzu edilen davranışın hemen ikincil pekiştireçle ödüllendirilmesi
• Maden işçileri
• Akıl Hastahaneleri
• Küçük çocukların eğitimi, terapisi
Edimsel Koşullama Uygulamaları
 Özelleşmiş Hayvan Eğitimleri

Biçimlendirme ve Zincirleme Öğrenme
• TV Programları
• Sirkler
• Ev hayvanlarının eğitimi
• Hastalara bakan köpeklerin eğitimi
• Polis köpeklerinin eğitimi
• Deniz aslanları ve yunusların eğitimi
29
17.11.2014
Edimsel Koşullama Uygulamaları

Problemli Davranışların Değiştirilmesi
 Uygulamalı davranış analizi
• Davranışsal bir yaklaşımın bilimsel yöntemle birleştirilerek
bireylerin ve toplumun problemlerinin çözülmesi
• Davranış değiştirilecek bir programın deneysel yönteme göre
uygulanması ve sonuçların değerlendirilmesi
• Kronik saç yolma
• Emniyet kemeri kullanma
• Akademik performansı iyileştirme
• Sosyal beceri eğitimi
• İşçilerin verimliliğini arttırma
• Kazaları azaltma
• Enerji tasarrufu
Edimsel İlkelerle Davranış Değişimi





Problemin (Hedef davranış olarak) tanımlanması
• Arzu edilen davranışların ödüllendirileceği bir program deseni
Var olan durum verilerinin toplanması
• Grafiklerin kullanımı
Öncüllerin ve sonuçların belirlenmesi
• Öncüller: Arzu edilen davranışı engelleyen etmenler
• Sonuçlar: Arzu edilen davranış yapıldığında alınan doyum
Öncüllerin ve sonuçların değiştirilmesine yönelik bir plan yapılması
• Öncüllerin değiştirilmesi
• Sonuçların değiştirilmesi:

Kişisel olarak uygulanan, kontrol edilen ödüller
 Arzu edilen davranışı sürdürecek kadar güçlü olması
 Nasıl bir pekiştireç programının kullanılacağının belirlenmesi
• Pekiştireçlerin etkin kullanımı; gerektiğinde marka kullanımı
 Hemen verilmesi
• Biçimlendirmenin kullanımı
 Kolayca uygulanan noktanın bir adım ötesinden (yavaşça zorlaştırarak)
başlamak
Programın uygulanması ve davranışın sürekli ölçümü; vazgeçilmemesi
Klasik ve Edimsel Koşullama

Klasik Koşulla(n)ma


Davranış Türü
 Ortaya çıkarılır
 Refleks türü bir tepki
 Otomatiktir
Öğrenmenin oluşması
 Bir uyarıcının (nötr) bir başka
uyarıcıyla (doğal)
birleştirilmesi
Olayların oluş sırası
 Nötr uyarıcı, doğal uyarıcıdan
önce gelir ve koşullanır,
koşullanmış uyarıcı haline
gelir



Edimsel Koşulla(n)ma
Davranış Türü
 Yapılır
 Çevre üzerinde gerçekleştirilir
 Organizmanın kontrolündedir
 Öğrenmenin oluşması
 Tepkiler sonuçlarla birleştirilir
 Sonuçlar, pekiştirici, cezalandırıcı ya
da nötrdür
 Olayların oluş sırası
 Sonuçlar davranışı takip eder
 Ayrıştırıcı uyarıcılar ise belirli bir
davranışın yapılması için ortamı
oluşturur
30
17.11.2014
Nörobilim ve Davranışçılık
Amigdalanın uzantısı olan nucleus
accumbens’in (NAc) ödüllenmiş ve tekrarlanan
davranışlarda rolü var
 NAc’i de harekete geçiren dopamin
 Maymunlarda dopamin salınımı sadece yiyecek
yenirken değil, yiyeceğin geldiğine dair çevresel
ipuçları ortaya çıkınca da oluşuyor
 Dopamin salınımına engel olunması durumunda
o ipucu da yiyecek de pekiştireç değerini
kaybediyor

Gözleyerek Öğrenme
(Observational Learning)
Taklit Yoluyla
Model Alarak
Öğrenme
Bandura
Gözleyerek Öğrenme
Diğerlerinden “feyz alma”

Bir modelin davranışlarını gözleyerek öğrenme
 Beceriler, Değerler, Zevkler
 Neyin önemli neyin önemsiz olduğu; hangi
davranışın neye yol açtığı, vb.
 Saldırganlık öğrenmesi
• TV programları

Sınama-yanılma öğrenmesinin ötesine geçiş
31
17.11.2014
Observational Learning
© 2011 The McGraw-Hill Companies, Inc.
Gözleyerek Öğrenmede Temel Süreçler
 Dikkat (Attention)


Modelin söylediğine ya da yaptığına dikkati verme
Modelin dikkat çekicilik özellikleri önemlidir
 Tutma (Retention)


Bilginin kodlanması ve bellekte tutulması
Görsel imajlar ya da sözel açıklamalar faydalı olabilir
 Motor kopyalama (Motor reproduction): Hareketin taklidi


Modelin davranışının taklit edilmesi
Sınırlamalar önemli olabilir
 Pekiştirme (Vicarious reinforcement)

Dolaylı pekişme; cezalanma
Hangi hocanın hem
söylediğini hem de yaptığını
yaparsınız? Neden?
32
17.11.2014
Gözleyerek Öğrenme Uygulamaları

Gündelik hayatımızda öğrendiklerimizin çoğu gözleyerek
Öğretmen modellerimiz
Ebeveynlerimiz
İş yerinde patronlarımız
Koçlar





Psikologlar yardımseverlik davranışlarını öğretmeye çalışırken
modeller kullanır
Kan verme davranışları
Çevreyi koruma davranışları



Global sosyal problemlere yaklaşım
Pembe diziler aracılığıyla okuma-yazma öğretme
AIDS’e karşı korunma; Tanzanya pembe dizisi


Günümüzdeki popüler dizilerin
gözleyerek öğrenme
açısından sorunları nedir?
Koşullanmalarda Dönüm Noktaları

Biyolojik Sınırlamalar: Evrim ve Yatkınlık

Klasik Koşullamaya sınırlamalar
• Öğrenilmiş tat tiksinmeleri
• Bazı şeylerden korkmaya biyolojik olarak yatkınlık

Edimsel Koşullamaya Sınırlamalar
• “Aklını başına topla”mayan hayvanlar
• İçgüdülerin devreye girmesi

Biliş ve Koşullanma:




Davranışçılığı Zorlayan İlk Çalışmalar
İçgörüsel öğrenmeler ve Bilişsel Haritalar
Klasik Koşullanmada Bilişin Rolü
Edimsel Koşullanmada Bilişin Rolü
• Farkındalık
• Gizil Öğrenme
33
17.11.2014
Öğrenmedeki bilişsel faktörler
 Amaçlı davranış (Tolman, 1932)

Davranışların çoğu bir “amaç”a yönelik
İnsanlarda “kendini yönetme”, “yönlendirme” davranışı

«Beklenti» öğrenmesi ve Bilgi değeri

•
•
•
•

Koşullanmış uyarıcının “bilgi”/işaret değeri
Organizma sürekli bilgi işleyen bir canlıdır
Olaylar arasında algısal ya da mantıksal ilişkiler kurar
Dünyanın bir temsilini kurmaya çalışır “Bilişsel harita”
Gizil/Arka plandaki Öğrenme (Latent Learning)
• Davranışta hemen yansımayan öğrenme
• Pekişme olmasa da öğrenmenin alt yapısının oluşması
• Amaç olunca ortaya çıkması
Öğrenmedeki bilişsel faktörler

Organizmanın daha önceki öğrenme tarihçesi ve koşullanmış
uyarıcının klasik koşullanmadaki “bilgi” değeri (Leon Kamin, 1968)








Fareler
Zil + şok; tekrarlayan birleştirmeler
Zil: Korku için koşullanmış uyarıcı oluyor
Koşullanma devam ederken bu kez zili çaldığı anda ışık yanıyor
Işık-zil + şok
Işık kendi başına koşullanmış uyarıcı olup da korku oluşturmuyor
Organizma, zili koşullanmış uyarıcı olarak benimsiyor; çünkü baştan zile
koşullanmıştı
Koşullanmadaki ilke “ardışıklık” olmuyor, ama farenin daha önceki
öğrenme tarihçesi (Bellek) oluyor
Öğrenmedeki bilişsel faktörler








İçgörüsel öğrenme (Köhler, 1952)
“Sultan” deneyleri
Organizmanın problemin çözümüne aniden
“içgörü” geliştirmesi
Sınama-Yanılma denemeleri olmadan
problemin “kafada” çözülmesi
Daha önceki öğrenmelerin, zihinsel
alışkanlıkların gölgesinden kurtulunmasına
bağlı
Olmayan bir “bağlantının/ilişkinin” bulunması
Yaratıcılık performansı
Farklı kültürlere maruz kalmak besliyor
34
17.11.2014
İçgörüsel öğrenme.. Sultan
Öğrenmedeki Biyolojik Faktörler
 Biyolojik engeller

İçgüdüsel ağırlık (İnstinctive drift)
(Keller ve Marion Breland, 1961)
• Hayvanların öğrenmelerinde içgüdüsel
davranış engellerinin çıkması

Hazırlıklılık (Preparedness)
(Garcia ve Koelling, 1966)
• Bazı durumların biyolojik hazırlık nedeniyle
daha çabuk öğrenilmesi (Amigdala)
• Tat tiksinmesi/Tek seferlik birleştirme
• Yılana korku koşullanması



Tüm memelilerde
Bilinçdışında
Gözleyerek bile koşullanma mümkün
Öğrenmedeki Kültürel ve Psikolojik Faktörler
 Kültürel engeller

Öğrenmenin türü/yöntemi /Nasıl öğrenileceği
• Tüm kültürlerde 3 tür öğrenme de var; ilkeleri evrensel
• Ancak bazı kültürlerde bazı tür öğrenme yaklaşımları daha çok
vurgulanıyor

Öğrenilecek şeylerin içeriği/neyin öğrenileceği
• Bazı kültürlerde pratik yapma olanakları daha çok
 Psikolojik engeller
(İnançlarımız, kişiliğimiz, önyargılarımızın devreye girmesi)

Zihinsel yapı/çerçeve; Bakış açısı
• Katı çerçeve:

Başarısızlık= Yeteneksizlik
• Açık, Büyümeye, gelişmeye, değişmeye yatkın çerçeve

Başarısızlık=Yetmemiş öğrenme
35
17.11.2014

Klasik koşullanmada biliş (Lovibond, 2006)
 İlk Amerikalı davranışçılara göre
• Ses ve tükürük salgısı arasında doğrudan refleks türü bağlantı
kuruluyor (KU KT)
 Pavlov’a göre
• Ses ve yiyecek arasında bir sinirsel bağlantı oluşuyor daha sonra
yiyecek tükürük salgısına yol açıyor (KU DU)
 Bilişsel öğrenme kuramcılarına göre
• Ses ve yiyecek arasında bir bağlantı (beklenti) kuruluyor
• Ses yiyecek geleceği beklentisini oluşturuyor; o beklenti tükürük
salgısına yol açıyor
• Önemli olan KU ve DU’nın ne kadar sık birleştirildiği değil,
• KU (Nötr U)’nın DU için ne kadar güçlü bir beklenti-tahmin
yaşattığıdır;
• Nötr uyarıcının doğal uyarıcı ile ne kadar tutarlı biçimde birleştirilmiş
olduğudur

Edimsel koşullanmada biliş
 Farkındalığın rolü
• Organizmalar kendi tepkileri ve tepkinin olası sonuçları arasında bir
farkındalık ya da beklenti geliştirirler
• Davranışın en iyi yordayıcısı, gerçek sonuçtan ziyade sonuca
yönelik algıdır
• Bazan gerçekten var olmadığı halde insanlar ödül algılayabilirler
 Gizil öğrenme
• Öğrenme oluşmaktadır (ödül olmasa da) ancak performans için bir
ödül söz konusu olduğunda performansa dökülür
 Kendini değerlendirme, pekiştirme ve cezalandırma
• Davranışın kontrolü her zaman dışsal ödüllerde ya da cezalarda
değildir
• İçsel ödüller ve cezalar da davranışı yönlendirir
• Gurur duyma, pişmanlık duyma
• Bilişsel değerlendirmeler; bilişsel duygular (suçluluk, utanç)
Beyin ve Öğrenme
 Beynin tecrübeler sonucunda kendini değiştirip uyum
yapma yeteneği, tüm öğrenmelerimizin temelindedir
 Öğrenme beynin tek bir bölümü tarafından yönetilmez
 Öğrenme için
tüm beyin yapıları ve devrelerine dayanılır
 Ancak öğrendikçe beyin de kendi yapısını değiştirir
 Bizlerin ödül yaşantısında devrede olan sistemler


Hipotalamus
Dopamin yolları
36
17.11.2014
Beyin ve Öğrenme
Amigdala ve serebellum,
 Çeşitli türden klasik koşulllanma tepkilerinin edinilmesinde
devrede
 Amigdala koşullanmış korkuların edinilmesi
 Serebellum klasik koşullanma davranışlarında devrede
 Biyoloji öğrenmeyi etkiler; öğrenme de beyin işleyişini etkiler
 Beceri öğrenmesinde otomatikleşme
 Otomatikleşme olduğunda bilinç devreden çıkıyor
• Beynin frontal lobları daha az aktifleşiyor
 Çok uzun saatler pratik yapılıp kullanılan bölgeler daha çok
gelişiyor
• Keman çalanlarda notaları bastıran parmakların olduğu eli
kontrol eden bölge

Uyum Yapan Beyin
Belirli becerilerin öğretildiği hayvanların beyinleri üzerinde yapılan
çalışmalar
 Öğrenmenin beyin üzerinde bıraktığı izi deneysel olarak
gösteriyor
 Hayvanlarla yapılan “çevre zenginleştirme” deneyleri
 Beyinde sinir hücreleri arasında daha fazla bağlantı, daha fazla
dendrit, daha fazla sinaps, bazı nörotransmitörlerde daha fazla
yoğunluk oluşumuna yol açıyor
 Öğrenmenin beyni değiştirdiğine ilişkin görüşleri desteklemektedir
 Bazı yaşlılarda zenginleştirilmiş, uyarıcı çevrenin varlığı beyin
işleyişindeki zayıflamayı geriletebiliyor

Beynimizi geliştirmek..
“Beyinoloji”






“Arttırma Kuramı”, Dweck, 2006
Zekanızın ve düşünme becerilerinizin sabit olmadığını,
değişebileceğini öğrenin
“Öğrenme” tutkunu olun ve zorlayıcı durumlara sokarak
zihninizi açın
Hayran olduğunuz insanların zihinlerini nasıl açtıklarını
düşünün
Ve hemen, şimdi başlayın!
Denemeden, neyi ne kadar yapabileceğinizi hiçbir zaman
bilemezsiniz
37
17.11.2014
Stresle Başetmek için Farelerden
Öğreneceklerimiz..
 Tahmin

 Kontrol

algısı
Araç bozuk da olsa
 İyiye

edilebilirlik
Şok da olsa
doğru gidiş algısı
Yine şok alınıyor olsa
 Sıkıntıyı
giderme
olanaklarının varlığı

Gerçek engel olmasa da
38