EK-11 ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJELERİ KOORDİNASYON BİRİMİ KOORDİNATÖRLÜĞÜNE Proje No : 14A0230004 Proje Yöneticisi : Prof. Dr. Alp Can Proje Konusu : Işık ve Elektron Mikroskopi Laboratuvarlarının Kullanım Güvenliğinin Artırılması Yukarıda bilgileri yazılı olan projemin kesin raporunun e-kütüphanede yayınlanmasını; İSTİYORUM İSTEMİYORUM GEREKÇESİ: ........ / ........ / 20 Prof. Dr. Alp Can EK-11 ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ KESİN RAPORU Işık ve Elektron Mikroskopi Laboratuvarlarının Kullanım Güvenliğinin Artırılması Prof. Dr. Alp Can Prof. Dr. Esra Erdemli Doç. Dr. Sevim Aydın Doç. Dr. Özgür Çınar Yrd. Doç. Dr. Deniz Billur 14A0230004 17.06.2014 - 17.12.2014 25.12.2014 Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Ankara - 2014 EK-11 I. Projenin Türkçe ve İngilizce Adı ve Özetleri Türkçe Adı : Işık ve Elektron Mikroskopi Laboratuvarlarının Kullanım Güvenliğinin Artırılması İngilizce Adı : The Improvement of Laboratory Safety in Light and Electron Microscopy Laboratories Özeti : Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Histoloji-Embriyoloji Anabilim Dalı “Kürsü” olarak 3 Aralık 1945’te kuruldu. Kürsü önce Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü içinde sonra Cebeci-Dikimevi Yerleşkesi’ndeki Genel Cerrahî Anabilim Dalı binası içinde hizmet vermiştir. Bugünkü yeri olan Morfoloji Binası’nın zemin katına 1967 yılında taşındı. 1993 yılında YÖK Yürütme Kurulu kararıyla HistolojiEmbriyoloji Anabilim Dalı unvanını aldı. Anabilim Dalı başkanlık görevlerini, kuruluş tarihi olan 1945’ten 1976 yılına kadar Prof. Dr. Kamile Şevki Mutlu, 1976-1983 yılları arasında Prof. Dr. Aliye Erkoçak ve 1983-2003 yılları arasında Prof. Dr. Meral Tekelioğlu, 2003-2014 yılları arasında Prof. Dr. Canan Akbay yerine getirmiştir. 2014 yılından itibaren Anabilim Dalı başkanlığını Prof. Dr. Alp Can yürütmektedir. Histoloji-Embriyoloji Anabilim Dalında şu anda dokuz öğretim üyesi (7 profesör, 1 doçent, 1 yardımcı doçent), bir uzman doktor, bir tıpta uzmanlık öğrencisi, altı doktora ve bir yüksek lisans öğrencisi bulunmaktadır. Son on yılda öğretim üyelerimiz 23 tez danışmanlığını tamamlamış, halen 9 tez yönetmektedir. Son 10 yılda 375 adet uluslararası ve ulusal dergilerde bilimsel makale yayınlamış olup atıf sayıları toplam 3533’tür. H skoru en yüksek 18’dir. Yürütücü ve/veya araştırmacı olarak öğretim üyeleri 87 araştırma projesine katılmış, 24 adet ödül almışlardır. Anabilim dalımızda; elektron mikroskopi laboratuvarına öncelikle Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi hastanelerinden, bunun yanı sıra Türkiye’deki birçok hastaneden ince yapı düzeyinde tanı konmak için doku örneği gelmekte ve aşağıda listelenen hizmetler verilmektedir (Tablo-1). 2008-2013 yılları arasında başta nefroloji olmak üzere hematoloji, onkoloji, ortopedi, dermatoloji vb. (Şekil-1) çok sayıda klinikten gelen materyal sayısı 397’dir (Tablo-2 ve 3). Anabilim Dalımızda bu çalışmaların ve uzmanlık/doktora/yüksek lisans tezlerin yürütüldüğü, sonuçlandığı ışık mikroskopi laboratuvarı, geçirimli ve taramalı elektron mikroskopi doku hazırlama laboratuvarları, sito-histokimya, immünoflüoresan, hücre-doku kültürü laboratuvarları bulunmakta ve hizmet vermektedir. Işık ve elektron mikroskopi laboratuvarları dokuların kabul edildiği, tespit ve takip işlemlerinin yapıldığı, doku kesitlerinin alındığı, boyandığı ve görüntülenir hale getirildiği yerlerdir. Bu işlemler sırasında kullanılan sarf malzemeleri oldukça toksiktir. Bunların başında tespit ve doku takibi işlemlerinde kullanılan formaldehit, paraformaldehit, ksilen, entallan, boyamada kullanılan glasiyel asetik asit, hidroklorik asit, pikrik asit gelmektedir. Doğru ve güvenilir laboratuvar sonuçları elde etmek, her şeyden önce laboratuvar çalışmalarını yapan kişinin temiz, dikkatli ve düzenli çalışmasıyla mümkündür. Amaç, laboratuvar çalışmalarının tam bir güvenlik içinde, en az hata ile ve olabildiğince çabuk gerçekleştirilmesidir. Bu da ancak çalışılan laboratuvarda çok dikkatli ve düzenli olmakla, uygulanacak yöntemlerin çok iyi bilinmesiyle ve hata kaynaklarının minimuma indirilmesiyle başarılabilir. Bu nedenle kullanılan laboratuvarların insan sağlığını koruyacak şekilde donanımlı olması gerekmektedir. Anabilim dalımızda kullanılan teknik tıbbi ekipmanlardan oluşan alt yapı malzemeleri günümüz ihtiyaçlarına cevap vermemekte, iş güvenliği açısından risk taşımaktadırlar. Bu nedenle; 1. Laboratuvarlar yapılacak tüm işlemler için Avrupa Birliği EN 14175 standardına uygun şekilde planlanacak; idari, fiziksel, kimyasal bölümleri ayrı birimler halinde düzenlenecektir. 2. Laboratuvarlar özel çevre koşulları gerektiren durumlarda bu koşulları kontrol etmeye yarayan aygıtlarla donatılmış bölümler içerecektir. 3. Laboratuvarlar toz, nem, buhar, titreşim, elektromanyetik etkenler ve zararlı canlılar gibi olumsuz etmenlerden mümkün olduğunca korunacak; çalışma mekanı 20-23ºC sıcaklıkta sabit tutulacaktır. 4. Aydınlatma, ısıtma ve havalandırma sistemleri yapılacak çalışmalara uygun olarak yeniden düzenlenecektir. 5. Çalışma alanlarında personele ait çanta, palto vb. kişisel malzemenin bulunmayacağı bir ortam sağlanacaktır. Yukarıda sayılan özellikler aşağıdaki fotoğraflarda görüldüğü gibi laboratuvarlarımızda bulunmamakta ve iş güvenliği açısından risk taşımaktadır. Mevcut çeker ocakların bazıları hiç çalışmamakta ve filtreleme sistemi bulunmamakta, baca çıkışları güvenlik riski taşımaktadır. İlgili teknik servislerle yapılan görüşmeler sonunda bu cihazların onarılamayacak şekilde yıprandığı ve yedek parçalarının artık piyasada bulunmadığı belirlenmiştir. II. Amaç ve Kapsam Projemizde, ışık mikroskopi ve geçirimli elektron mikroskopi doku hazırlama laboratuvarlarının kullanım güvenliğinin ve işlevlerinin dünya standartlara getirilmesi amaçlanmaktadır. III. Materyal ve Yöntem Işık Mikroskopi Laboratuvarı Bu proje ile rutin histolojik doku takibi yapılan laboratuvarda bir adet tespit-takip istasyonu vebir adet çeker ocak sistemine ihtiyaç vardır. Tespit-takip istasyonunda dokuların laboratuvara girdiği andan itibaren gömme aşamasına kadar geçen işlemler (tespit, doku suyunu alma, şeffaflama, parafin bloklama) yapılacaktır. Çeker ocak ise lamlara alınan parafin kesitlerin boyandığı yer olacaktır. Tüm bu işlemler sırasında atık sıvılarının toplandığı üniteler bulunacaktır. Atık maddeler asla normal sıvılar gibi kanalizasyon sistemine karıştırılmayacaktır. Yeni yapılan bir uygulamayla Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesinde kimyasal atık maddelerin belli aralıklarla toplanması ve imha edilmesi konusundaki işleyiş sürmektedir. Laboratuvarda; mikrotom ünitesi hareketten etkilenmeyen bir tezgah üzerine yerleştirilerek kesitlerin aynı kalınlıkta olması sağlanacaktır. Yerleşim planının ayrıntısı Şekil-6’da sunulmuştur. Elektron Mikroskopi Laboratuvarı Bu laboratuvarda titreşimden ve tozdan uzak, bölümlenmiş bir alan oluşturularak ultramikrotom cihazının yerleştirilmesi sağlanacaktır (Şekil-7). Geri kalan alana çeker ocak sistemi yerleştirilecektir. Toksik gaz oluşturan kimyasalların çalışıldığı etüv, pH metre, vorteks gibi cihazlar, satın alınacak çeker ocak kabininin içine yerleştirilecek; böylece kullanıcıların toksik gazlardan etkilenmesi engellenmiş olacaktır. Laboratuvar duvarlarının bir bölümüne depo dolapları yapılarak, malzemeler uygun ortamlarda saklanacaktır. Ayrıca, personel için masa ve ekipman alanı oluşturulacaktır. IV. Analiz ve Bulgular Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Histoloji-Embriyoloji Anabilim Dalında şu anda dokuz öğretim üyesi (7 profesör, 1 doçent, 1 yardımcı doçent), bir uzman doktor, bir tıpta uzmanlık öğrencisi, altı doktora ve bir yüksek lisans öğrencisi bulunmaktadır. Son on yılda öğretim üyelerimiz 23 tez danışmanlığını tamamlamış, halen 9 tez yönetmektedir. Son 10 yılda 385 adet uluslararası ve ulusal dergilerde bilimsel makale yayınlamış olup atıf sayıları toplam 3600 civarındadır. H skoru en yüksek 19’dir. Yürütücü ve/veya araştırmacı olarak öğretim üyeleri 91 araştırma projesine katılmış, 24 adet ödül almışlardır. Anabilim Dalımızda bu çalışmaların ve uzmanlık/doktora/yüksek lisans tezlerin yürütüldüğü, sonuçlandığı ışık mikroskopi laboratuvarı, geçirimli ve taramalı elektron mikroskopi doku hazırlama laboratuvarları, sito-histokimya, immünoflüoresan, hücre-doku kültürü laboratuvarları bulunmakta ve hizmet vermektedir. Bu altyaı projesinde ışık ve elektron mikroskopi laboratuvarlarının dokuların kabul edildiği, tespit ve takip işlemlerinin yapıldığı, doku kesitlerinin alındığı, boyandığı ve görüntülenir hale getirildiği yerlerde baştan aşağı bir iyileştirme ve günün koşullarına ve yönetmeliklerine uygun yeni mekanların yaratılması amaçlanmıştı. Bu kapsam içinde; 1. Her iki laboratuvar da yapılacak tüm işlemler için Avrupa Birliği EN 14175 standardına uygun şekilde planlandı; idari, fiziksel, kimyasal bölümleri ayrı birimler halinde düzenlendi. 2. Her iki laboratuvar da özel çevre koşullarını gerektiren durumlarda bu koşulları kontrol etmeye yarayan aygıtlarla donatılan bölümler gerçekleştirildi. 3. Laboratuvarlar toz, nem, buhar, titreşim, elektromanyetik etkenler ve zararlı canlılar gibi olumsuz etmenlerden mümkün olduğunca korunacak şekle sokuldu. 4. Çalışma mekanlarının 20-23ºC sıcaklıkta sabit tutulabilmesi için gerekli havalandırma (ısıtma ve soğutma) sistemleri yerleştirildi. Aydınlatma, ısıtma ve havalandırma sistemleri yapılacak çalışmalara uygun olarak yeniden düzenlendi. 5. Çalışma alanlarında personele ait çanta, palto vb. kişisel malzemenin bulunmayacağı bir ortam sağlandı. Yukarıda sayılan özellikler aşağıdaki fotoğraflarda görüldüğü gibi düzenlenerek ve iş güvenliği açısından riskler minimuma indirildi. V. Sonuç ve Öneriler Bu bölümde yapılan işler ve satın alınarak çalışmaya başlayan sistemler listelenmiştir. Yapılanlar fotoğraflarla desteklenmiştir. Yapılan İşlemler: Işık Mikroskopi Laboratuvarında Yapılan İşlemler 1. Mevcut arızalı çeker ocağın sökümü ve hurdaya ayrılması. 2. Mevcut tezgah altı dolaplarının ve çalışma masalarının hurdaya ayrılması 3. Zemin kaplamasının yer yer yenilenmesi 4. Kapının değiştirilmesi ve pencerelerin izolasyonu 5. Klima sistaminin bakımı ve yerinin değiştirilmesi 6. Tüm su ve elektrik tesisatının yenilenmesi. Işık Mikroskopi Laboratuvarında Satın Alımlar ve Kurulumlar 1. Yeni tezhag sistemlerinin imalatı ve montajı 2. Makroskopi kabininin imalatı ve montajı 3. Çeker ocak imalatı ve montajı 4. Isıtıcılı manyetik karıştırıcı 5. Mikropipet sistemi 6. Binoküler mikroskop 7. ph Metre 8. Vorteks Elektron Mikroskopi Laboratuvarında Yapılan İşlemler 1. 1. Mevcut arızalı çeker ocağın sökümü ve hurdaya ayrılması. 2. Mevcut tezgah altı dolaplarının ve çalışma masalarının hurdaya ayrılması 3. Zemin kaplamasının yer yer yenilenmesi 4. Kapının değiştirilmesi ve pencerelerin izolasyonu 5. Klima sistaminin bakımı ve yerinin değiştirilmesi 6. Tüm su ve elektrik tesisatının yenilenmesi. Elektron Mikroskopi Laboratuvarında Satın Alımlar ve Kurulumlar 1. Yeni tezhag sistemlerinin imalatı ve montajı 2. Çeker ocak imalatı ve montajı 3. Cam kabinli ultramikrotomi odacığının imalatı ve montajı 4. Vakumlu etüv 5. Isıtıcılı manyetik karıştırıcı 6. Saf su cihazı 7. Mikrosantrifüj cihazı En son cihazın 15 Kasım itibariyle teslim alındığı bu proje sonucunda anabilim dalımız modern, çalışma güvenliği olan ve kullanışlı iki yeni laboratuvara kavuşmuştur. VI. Kaynaklar Proje yöneticisinin tamamlanan/halen yürütülen bilimsel projeleri şunlardır. 1. Ankara Üniversitesi Araştırma Fonu 90090012 (1989-1991) Anovulatuvar infertil hastalarda endometriyumun ovülasyon indüksiyonu sonucu oluşan korpus luteum yetmezliği açısından ışık ve elektron mikroksobik olarak değerlendirilmesi (proje yürütücüsü). 2. TÜBİTAK TAG-1017 (1992-1994) İnsan desidua dokusunda desmin immünreaktivitesinin ölçümü ve bunun çeşitli fizyolojik ve patolojik süreçlerde desidualizasyon düzeyinin saptanması yönünde in vivo ve in vitro değerlendirilmesi (proje yürütücüsü). 3. Markey P.Lucille Trust (DF.A) Boston, A.B.D. (1993-95) (proje araştırmacısı). 4. NATO Collaborative Research Grant (Ankara-Boston) CRG-951282 (1995-1998) Multiparameter analysis of human oocyte and granulosa cells in infertility management (proje yürütücüsü). 5. TÜBİTAK SBAG 1635 (1996-1998) G proteini alfa alt biriminin hücresel lokalizasyonunun reseptör aktivasyonundan önce ve sonra immünsitokimya yöntemiyle incelenmesi (proje araştırmacısı). 6. TÜBİTAK-AYD-89 (1995-96) Gelişim ve olgunlaşma sürecindeki insan ovosit ve granüloza hücrelerinin analizi (proje yürütücüsü). 7. TÜBİTAK-AYD-164 (1997-98) Dietilstilbestrol (DES) ve bisphenol-A (BPA)’nın insan granüloza hücrelerindeki toksik etkilerinin araştırılması (proje yürütücüsü). 8. DPT 97K120560 (1997-98) Moleküler hücre araştırmalarında konfokal mikroskobu görüntülemesisteminin kullanımı (proje yürütücüsü). 9. DPT 98K120730 (1998-1999) Dental döküm alaşımlarında element etkileşmesi ve sitotoksisitenin hücre düzeyinde sayısal değerlendirilmesi (proje yürütücüsü). 10. Ankara Üniversitesi Araştırma Fonu 9809009 Östrojenik ajanların memeli ovositlerinde mayoz bölünme dinamiği ve hücre iskeleti üzerine olan etkisi. (1998-1999) (proje yürütücüsü). 11. Ankara Üniversitesi Araştırma Fonu 9809043 Kadın üreme sistemindeki çeşitli hücre ve doku gruplarının taramalı ve geçirimli elektron mikroskobu yardımıyla morfolojik immünohistokimyasal yöntemlerle incelenmesi ve kriyo uygulamaları (proje araştırmacısı). 12. TÜBİTAK-AYD-240 (1999) Konfokal mikroskobu ve üç boyutlu görüntü analizinin hücre iskeletini değerlendirmedeki rolü (proje yürütücüsü). 13. TÜBİTAK SBAG 2116 (1999-2000) Dental döküm alaşımlarında element etkileşmesi ve sitotoksisitenin hücre düzeyinde sayısal değerlendirilmesi (proje araştırmacısı). 14. TÜBİTAK VHAG 1690 (2001-2003) Türkiye denizlerinde yaşayan demersal balıkların görsel veritabanı (proje yürütücüsü). 15. Ankara Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü 2001-024 (2001-2003) Tarımda pestisit-insektisit olarak kullanılan karbamatlı bileşiklerin memeli hücrelerinde mitoz ve mayoz bölünme dinamikleri üzerine etkileri (Karbofuranın memeli hücreleri üzerine olan etkileri) (proje yürütücüsü) 16. Ankara Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü 2005-180 (2005-2007) İnsan kaynaklı kök hücrelerin çoğalma ve farklanma aşamalarında yapısal protein dinamiğinin belirlenmesi (proje yürütücüsü). 17. TÜBİTAK SBAG-3314 (2006-2008) İnsan kök hücrelerinin çoğalma ve farklanma aşamalarında yapısal protein dinamiğinin belirlenmesi (proje yürütücüsü). 18. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı (SANTEZ) 00139.STZ.2007-2. (2007-2009) İnsan göbek bağı stroma dokusunun kök hücresi transplantasyonları amacıyla kullanılmak üzere kontrollü dondurulması koşullarının belirlenmesi; taşıma ve dondurma çözeltilerinin tasarımı (proje yürütücüsü). 19. TÜBİTAK 109S195 (2009-2010) Serebral iskemide apoptotik, nekrotik ve nekroapoptotik hücre ölüm mekanizmaları arasındaki etkileşimlerin incelenmesi ve yeni nöroprotektif tedavi hedeflerinin araştırılması. (proje araştırmacısı). 20. TÜBİTAK SBAG-109S454 (2010-2013) Kardiyomiyojenik Farklılaşma Potansiyeli Olan Kök/Öncül Hücrelerin Diferansiyasyon Sürecinde Gen Ekspresyon Profilinin Transkriptom ve Proteom Ebadında Araştırılması (Ex Vivo Deneysel Çalışma) (proje araştırmacısı). 21. TÜBİTAK SBAG-109S415 (2010-2012) Ovosit Kriyoprezervasyonunda Mikrotübülüs Stabilizasyonunun Mayoz Mekiği Üzerine Koruyucu Etkisinin Araştırılması (proje yürütücüsü). 22. Ankara Üniversitesi BAP 10B3330002 (2010-2012) Doğurganlığın Korunmasına Yönelik Ovaryum Kriyoprezervasyonu İçin Uygun Taşıma Medyumlarının Tasarlanması (proje yürütücüsü). 23. Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (12B3330010) (2011-2013) İnsan göbek kordonu stroması mezenkimal kök hücrelerinin immortal hale getirilmesi ve moleküler karakterizasyonu (proje yürütücüsü). 24. TÜBİTAK SBAG-213S019 (2013-2015) Fertil ve infertil hastaların spermatozoonlarında fosfolipaz C-zeta içeriğinin karşılaştırılmalı olarak değerlendirilmesi (Proje danışmanı). 25. Ankara Üniversitesi BAP 13B3330012 (2013-2015) Akrilamid’in ovaryum ve oosit üzerine etkisinin incelenmesi (proje araştırmacısı). VII. Ekler a) Mali Bilanço ve Açıklamaları: Proje 100.000 TL ile desteklenmiştir. Harcanan miktar 97.751,80 TL'dir. b) Makine ve Teçhizatın Konumu ve İlerideki Kullanımına Dair Açıklamalar: Sonuçlar bölümünde de belirtildiği gibi satın alınan tüm malzemeler ve cihazlar uzun yıllar ışık ve elektron mikroskobu laboratuvarında kullanılacak şekilde yerleştirilmiştir.