Psikiyatride Yaşam Kalitesi Mehmet Şerif TOP *, Salih Yaşar ÖZDEN *, Meltem EFE SEVIM * ÖZET Sosyal bilimlerde geli ştirilen "Yaşam Kalitesi" kavram ı pratik tıpta ilk olarak onkolojide ele alınmıştı r. Psikiyat•ide yaşam kalitesi kavram!~ gelişmesi bir miktar gecikmiştir. Psikiyatı•ik hastalıkların tibbi olmayan yönleri uzun y ı llardır bilinmesine ra ğmen, Yaşam Kalitesi adı altında toplanmam ışn. Dünya Sağlık Örgütü'nün Hedefleri, beklentileri, standartlar ı , ilgileri ile bağlantılı olarak, kişilerin yaşadıkları kültür ve değer ya•g ı la•mı n bütünü içinde durumlar ın ı alg ılama biçimi" olarak tan ımladığı yaşam kalitesini iilfıneye yönelik günümüzde pek çok ölçek geli ştirilmi ştir. Bu makalede yaşam kalitesinin değerlendirilmesi ile, hastalığı n kişinin hayatında yaptığı sm ı •lamala• bilineceği, en az ilaçla tedavi kadar hastalara yard ımc ı olunabilineceği pe cy Düşünen Adam; 2003, 16(1): 18-23 a Anahtar kelimeler: Yaşam kalitesi, psikiyatri SUMMARY Life quality concept, developed by social sciences, was first handled in practical medicine in terms of oncology. The nonmedical aspects of psychiatric disorders, though known fo• many yea ı•s, had never been entitled under the term "Life Quality". Nowadays many c•ite•ion have been improved to scale life quality which has been described by woı•ld health organization as "the means by which a person in a whole of his spesific cultural environment and standard of judgement, pe ı-ceives his condition, related to his aims, expectations, standards and interests". In this article the c ı•iterion improved to meas ııı•e and evaluate life quality have been examined. It has been told in ou• article that limitations of pe•sons can be found out by evaluating their l ıfe qualities and thus they can be helped at least as effective as medical therapy. Key words: Life quality, psychiatry YAŞAM KALİTESİ Dünya Sağlık Örgütü, sağlığı "sadece hastal ığın bulunmay ışı değil, bedensel, zihinsel ve sosyal tam iyilik hali" olarak tan ımlamıştır. Bu tan ıma göre sağlıklı olmak için, kişinin sağlık sorununun olmamas ı yeterli değildir ve tam iyilik halinin olması gerekmektedir. Bu durumda çok az insan sa ğlıklıdır, çünkü "tam iyilik hali" ihtiyaçlarını n tam olarak karşı lanmas ı demektir. İnsanın temel ihtiyaçlar ını gözden geçirirsek: Bak ı rköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi, Uz. Dr.*, Doç. Dr.** 18 Birinci derecede Biyolojik ihtiyaçlar; yeme-içme, cinsellik, dinlenme, güvenlik, ısınma gibi ihtiyaçlardır. İkinci derecede Psikososyal ihtiyaçlar; isteklerin tümünü kapsamaktad ır. Yeni deneyimlere ihtiyaç duyma, üretIcenli ğin dışavurumu, çevresel uyar ı ile kendilik gelişimi (self-development), oyunlar, spor, sosyal ve bedensel yakınlaşmalardan ho şlanma, iletişim kurma, ilgi-yakınlık duyma ve deneyimlerin paylaşımı gibi faaliyetlerdir. Benlik sayg ısı, kimliği ve amaçları olma; yeteneklerini tam olarak kullanabilme, başarı, yeterlilik duygusu, toplumsal kabul Top, Özden, Ek SeWm Psikitatride Yaşam Kalitesi, görme, takdir edilme iste ği; başkalanyla yardımlaşma ve bunları yapacak zamana sahip olmak, ya şamı hoş ve anlamlı hale getirmektedir ( 8). Dünya Sağ lık Örgütü "Yaşam Kalitesi"ni: "Hedefleri, beklentileri, standartlar ı , ilgileri ile bağlantılı olarak, kişilerin yaşadıkları kültür ve değer yargıları m!' bütünü içinde durumlar ını nasıl algıladıkları " şeklinde tammlamaktadır (2). Yaşam kalitesi; "yaş am ş artları içerisinde elde edilebilecek ki şisel doyumun seviyesini etkileyen, hastalıklara ve günlük yaşamı n fiziksel, ruhsal ve toplumsal etkilerine verilen ki ş isel tepkileri gösteren bir kavram" şeklinde de tan ımlanabilmektedir (3 ). Yaşam Kalitesi, bir i ş sahibi olmak, hobilerle uğraşmak, sosyal bir hayata sahip olmak veya bu alanlarda girişimlerde bulunmaktan daha çok, "ki şisel doyum"a (tatmin olmaya) ba ğlıdır. Ki şinin hayat görüşü ve değer yargılan önemlidir. iyilik hali kalite ve kantite olarak ki şiden kişiye değişir ve hatta ayn ı kişi için bile her an değişebilmektedir. Ş ahsi iyilik halini belirleyen, kişi için önemli olan yaşam alanıdır; bu bir kişide işinden aldığı doyum iken, bir di ğer kişide yakınlarıyla olan ilişkileri olabilmektedir. Ani hastalanmalar, aşık olmak veya haksızlığa uğramak gibi durumlar, iyilik halini birdenbire ve tamam ıyla değiştirebilmektedir (8). cy a Patrick ve Erikkson'a göre ya şam; kalite ve kantite olarak ayr ı labilen iki boyuta sahiptir. Ya şam kantitesi; mortalite oranlar ı veya yaşam beklentisi gibi zor biomedikal bilgiyle ilgili olarak ifade edilmi ştir. Yaş am kalitesi; sadece ölçülebilir indikatörlerin kullan ım ıyla ifade edilemeyen, yaşamın kompleks yönlerini ifade eden, en önemlisi, genelde subjektif bir değerlendirmeyi tan ımlamaktadır. Sadece subjektif iyilik duygusu de ğil, sağlık durumu ve eksternal yaş am durumu gibi objektif indikatörleri de içermektedir (4). ile bazı yaşam kalitesi başlıklarında subjektif yaşam kalitesi göstergelerini, baz ı yaşam kalitesi başlıklarında ise, objektif ya şam kalitesi göstergelerinin karışımını içermektedir. Objektif göstergeler, fonksiyonel normları ve yaşam tarzını yansıtırken, subjektif göstergeler, ki şinin yaşamı hakkındaki duygularını , beklentilerinden etkilenmesini, önceki tecrübelerini ve mevcut şartların algısım göstermektedir (7) . pe Her zaman ve her yerde kabul edilmi ş tek bir yaşam kalitesi tan ımlamas ı yoktur (5 ). Yaşam kalitesi, bir yandan ki ş inin beden sağlığı , ruhsal durumu, sosyal ili şkileri, bağı msızlık düzeyi ve ki şisel inançlanndan, diğer yandan, kendi çevresiyle olan ili şkilerinden karma şık bir şekilde etkilenmektedir. Bu kavram ın oldukça geni ş kapsamlı olması , anlam karışıkl ı klanna sebep olmaktad ır (6). Bununla beraber, sağlı k durumunda de ğerlendirme ve ara ştırmalarda kullan ı lmak üzere ya şam kalitesinin operasyonel bir taım ı na dair, asgari ihtiyaçlar hakkında bir dereceye kadar fikir birli ğ i vard ır ( 4). Çoğu uzman ya ş am kalitesi kavram ın ın araştırılmasının, kişinin kendi ya ş am kalitesinin subjektif alg ı sı na odaklanmas ı konusunda hemfikirdirler. Bu fikir birli ği; çe şitli sosyolojik çal ışmalarda, e ğitim ve gelir gibi objektif yaşam koş ulların ı n, kişini yaşam kalitesini subjektif olarak daha yüksek alg ılama deneyimiyle, önemsiz düzeyde ili şkili olduğunu gösteren bulgulardan kaynaklanmaktadır (4). Lehman' ın Yaşam Kalitesi modeli; ki şisel özellikler Scantze ve arkada şları çal ışmaları nda, hastalar ın subjektif yaşam değerlendirmelerinin, dış dünyadan çok, iç dünyalarma ba ğlı olduğunu gözlemlemi şlerdir. Yaş am standard ı , yaş am kalitesi hedeflerine ulaşmak için bir araçt ır. Skantze'nin ya şam kalitesi modeli ise Tablo 1 'de şema olarak gösterilmi ştir (7 ). Yaşam standart ı (Objektif) Ki ş isel Özellikler Refah Subjektif Yaşam Kalitesi Tablo 1. Skante'nin yaşam kalitesi modeli. 19 Psikiyatride Yaşam Kalitesi Top, Özden, Ele Sevim Farkl ı kavramlar olmalar ı na rağmen, mutluluk, yaşamdan memnun olma, iyilik hali duygusu birbirini') yerine kullan ılabilmektedir. Mutlulu ğun ve başarı n ı n artması , her zaman ya şam kalitesinde düzelmeye neden olmamaktad ır. Kişinin iyilik halini algılaı nas4, günlük yaşamdaki."genel i şlevsellik düzeyi" ile ba ğlantı lı d ı r. "Kişinin iş levselliği" ile, günlük görevlerini ve aktivitelerini yap ıp yapmamas ı kastedilınektedir. Ya şamdan memnuniyet ve yeterli i şlevsellik düzeyi ile subjektif iyi olma hali ortaya ç ıkmaktadı r (6 ). Kontrol Alg ı s ı Kendilikle İ lgili Yapı lar Klinik Özellikler Tıbbi tedavilerin olu şturduğu memnuniyetsizlikler, her ne pahas ına olursa olsun yaşam ı uzatma çal ışmaları , sadece tedavinin gerekli oldu ğu şeylere odaklanma yüzünden t ıp, kendini iyi hissetme, otonomi ve ait olma duygusu gibi en temel insan ihtiyaçları nı unutmu ştu. Bu konu ilk olarak onkolojide ele al ınmıştır. Kanser tedavisinin ilerlemesiyle bu hastaların yaş am kalitelerinin daha iyi olabilmesi için neler yap ılabileceği düşünülmüştür. Kişinin, daha uzun yaşam ı , daha kısa ama daha kaliteli bir yaşama de ğişip değişmeyeceği konusu gündeme gelmi ş tir. Çünkü hastalar kemoterapiyi reddederek, "kendi saçlarımla ölmeyi tercih ederim" diyebiliyorlardı . Tedavi hastal ıktan daha mı kötü? sorusu ortaya ç ıkmıştır (6). Daha sonraları , yaşam kalitesi kavram ı , çeş itli antihipertansiflerin, i şlevsellik, iyilik hali ve yaşam tatmini bakım ından karşılaştırmaları için kullanılmıştı r (4) . cy Ki ş isel özellikler Benlik sayg ı s ı Teknolojik ilerlemelerin adeta insan ın temel ihtiyaçlarının önüne geçmi ş olduğu bir dönemde, 1964'te, JR Elkinton, transplantasyon t ıbbı nı n tart ışı ldığı , "Tıp ve Ya ş am Kalitesi" adl ı bir makale yay ınlamıştı r ve tıpta "Ya ş am Kalitesi" terimini ilk defa kullanan kişi olmuştur (6) . Tıpta yaşam kalitesi kavramının ortaya ç ıkışı , teknik ilerlemelerden çok, insani yaklaşımlarla bağlantılıdır. Çünkü ya şam kalitesi, teknolojinin geli şmesiyle bir tarafa itilen, bütün insani isteklerin hepsini birden kapsayan geni ş bir kavramdır ( 1 °). a H Kendine Yeterlik ve 1970'li yıllarda, yaşam kalitesi ve ya şam standartları kavramlarıyla ilgilenmeye ba şladılar. Daha önceleri yaş am kalitesi geri kalm ış , gelir dağılım ı eşit olmayan ülkelerin sorunu olarak görülüyordu. Sosyal Devlet kavram ının gelişmesi, sosyal ve iyi oluş hakkındaki belirleyicileri harekete geçirmi ştir. Bu konudaki çal ışmalar, özellikle i ş kalitesi, aile yaşamı ve i şsizlik üzerinde toplanm ıştır (6). Di ğer Değ i şkenler pe Ortalama Bağ l ı Değ i ş kenler Subjektif Yaş am Ş artlar ı Değer Biçme Süreci Algı lanan Ya şam Kalitesi Tablo 2. Ya şam kalitesinin "ortama ba ğ l ı model'i şematize edilmi ş tir. Yaşam kalitesi tanımları nı n çoğu, kısaca aşağıdaki içermektedir. Bunlar: - alanlar ı 1. Fiziksel sa ğl ı k durumu, ' 2. iş levselli ğin yeterliliği, 3. Psikolojik durum, iyilik hali, 4. Sosyal ili şkiler, 5. Ekonomik durum, olarak s ıralanabilir (9) . Yaşam kalitesi hakkındaki yayınlar süratli bir geli ş me göstermektedir. 1990'larda giderek artm ış tı r. 1992'de sadece sa ğlıkla ilişkili yaşam kalitesi ara ştırmaları yayı nlayan bilimsel bir dergi yayına başlam ıştır. Bu derginin ad ı ; "International Society of Qualty of life"t ır. YAŞ AM KALİTESİ KAVRAMININ GELİŞİMİ Sosyal bilimciler, felsefeciler ve Politikac ılar, 1960 20 Albrecht ve Fitzpatrick, 1994'te, Ya şam Kalitesi kavram ı için 4 kullan ım alan ı tan ı mlam ışlardı r. Top, Özden. Efe Sevim Psikiyatride Yaşam Kalitesi Bunlar: . Hastalar ı n klinik bakımları nın planlanması , 2. Sağlı k hizmeti araştı rmalarında ve klinik çal ışmalarda sonuç ölçütü olarak kullan ım ı, 3. Toplumların sağlık ihtiyaçlarını temin edilmesi, 4. Kaynak tahsis etmede kullan ılması , alanlarıdır. Yaş am kalitesi kavram ının en ümit verici kullanımı, sağl ık bakı mı araştırmalarında ve klinik çalışmalarda sonuç ölçütü olarak kullan ılması olmuştur (4) . İnsan ızdırabını n maliyetinin ölçülemeyece ğ'i sıklıkla söylenmiştir. Bu gerçe ğin artık doğru olmayabileceği düşünülmektedir. İnsan ızdırabının yönleri (veya varlığı ) güvenilir olarak ölçülmü ştür. Bu zor göreve yaklaşı mlardan biri de "yaş am kalitesi" kavramını kullanmaktır. Yaşam kalitesine, belli say ıda tanımlanm ış alanı kapsayan çok boyutlu bir yap ıyla yaklaşmak daha doğ rudur. Soyut ve filozofik kavramlardan kaç ınılmas ı , sağlık ve sağlık bakımıyla ilişkili olan kiş isel tecrübe yönüne, yani "sa ğlıkla ilişkili yaş am kalitesine" yönenilmesi tavsiye edilmiştir a Psikiyatri, ya şam kalitesi kavram ının gelişmesinde bir miktar geride kalm ıştır. Psikiyatristlerin bu konuya tereddütlü yakla ştığı söylenebilmektedir. Yaşam kalitesi kavram ı , subjektif iyi olma duygusunu ve hastan ı n memnuniyetini ana tema olarak sorgulamaktad ı r. Zaten mental hastal ıkların psilciyatrik kavramlar ı , somatik hastal ıkların medikal (tıbbi) kavramları ndan, bu temalarla çok daha fazla ili şkili olmu ştur (6 Psikiyatri, hastaların hastalık dışı yönlerini değerlendirmeye daha fazla önem vermektedir. Bunlar ı de ğerlendirirken de, bozukluk, yeti yitimi, sakatl ık, sosyal işlevsellik, sosyal destek gibi kavramları kullanmaktadır. Psikiyatrik hastal ıkların tıbbi olmayan yönleri, uzun yı llardır belirlenmekteydi, ancak şimdiki anlamıyla kullan ılmamaktaydı. Yani yaşam kalitesi adı altında toplanmamıştı ilgili yaş am kalitesi ölçümünün zorunlu oldu ğu görüşü gündeme gelmi ştir. Var olan göstergelerin çoğunun "hastalık" modeline uygun olması , tıbbın sadece patolojik bozukluklar ı hastal ık olarak tan ımlaması nedeniyle, sorunun ki şisel düzeyde tammlanmasını kısıtlamaktadı r. Tıbbın hasta olarak tan ımlamadığı bir kişi kendisini rahatsı z hissedebilmektedir. Sağlı k durumunun ölçümü, her iki kavram ı da hesaba katmal ıdır. Son yirmi yıldı r üzerinde dü şünülen konulardan birisi de, sa ğlık konusunda doktorun inceledi ği kişi hakkı ndaki kanaati kadar, ki şinin kendisini nasıl hissettiği üzerinedir. Bu şekilde bakıldığında; bir uçta hastal ık davranışının, diğer bir uçta iyilik halinin veya daha geni ş bir yaklaşımla yaş am kalitesinin de ğerlendirilmesi gerekmektedir (11) . pe cy ). ( 6). ( 4). Sağlıkla ilişkili Yaşam Kalitesi Yaş amı n sağlık olarak bakılmayan, geni ş çapta değer verilen yönleri vard ır. Bunların aras ında; özgürlük, gelir, sosyal destek say ılabilmektedir. Dü şük gelir, özgürlü ğün olmamas ı ve zayıf sosyal destek sağlıkla ilişkili olabilmektedir. Sağlık problemleri ve yaşam kalitesiyle u ğraşırken, bu tür genel yönleri atlama e ğ ilimi vardır. Direkt olarak fonksiyonel kapasiteye odaklan ılmaktadır. Bundan dolayı sağlıkla ilişkili yaşam kalitesi terimi ortaya ç ıkmıştır Sağlıkla ilişkili yaş am kalitesinin çok yönlü, subjek-. tif bir tanımlama örne ği Patrick ve Erickson tarafından; "Sosyal fırsatların, algıları n ve fonksiyonel durumların ve ayrıca hastal ıklar, yaralanmalar ve tedavilerle etkilenen bozulmalarm şekillendirerek uğrattığı yaşam süresine verilen önem" şekYaşam kalitesi, ki şinin linde ifade edilmi ştir deneyimlerinin tüm yönlerinin kendisi taraf ı ndan değerlendirilmesini kapsamaktad ır. ( 12 ). ( 6 ). Tıp alanında çal ışan hekimler ve ara ştırmacılar, son zamanlarda, ilgilerini sa ğlığın sonuçlarını ölçmeye yönlendirmi şlerdir. Toplumun sağlığının ölçümünde bu güne kadar kullan ı lan geleneksel "morbidite" "mortalite" yakla şı mı ve "beklenen ya ş am süresi"nin, artik "sa ğ lıklı olama"nın değerlendirilmesinde yeterli olmadığı görülmüştür. Sağlık hizmeti ile ilgili giri şimlerin değerlendirilmesinde sağlıkla Yaşam kalitesi kavram ının giderek artan kullan ımı yanı nda, bu konuda rahat olmayan profesyonellerin itirazları vardır. Bu itirazlar şu şekilde özetlenebilir: 1) Sağlıkla ilgili yaş am kalitesi subjektiftir, yani kişiye özgüdür, yorumlanamaz ve kar şılaştırılamaz. 2) Fizyolojik fonksiyonlar ile ya şam kalitesinin etkilerini ayırt etmek çok zordur. 3) Yaş am kalitesinin verilen biyolojik testlerin veri- 21 Psikiyatride Yaşam Kalitesi Top, Özden, EP. Serim lerine göre çok daha esnektir. Tüm bu itirazlara ra ğmen, bilimsel olarak geli ştirilmiş psikometrik tekniklerle elde edilen veriler, profesyonellerin sa ğlık kavram ına hastaları açısından bakabilmelerine imkan vermektedir ( 13). 1981'de Canıpbell, yaşam kalitesiyle ilgili 12 alan belirlemiştir. Bunlar; toplumsall ık, eğitim, aile yaşant ısı , komşuluk, arkadaşlık, evlilik, milliyet, barınma durumu, sağlık kendilik duygusu, yaşam standard ı ve iş durumudur. Yaşam kalitesi terimi; ya şam standardı, barınma kalitesi, i şten tatmin olma derecesi ve diğer değişkenleri içerirken, sa ğlık ile ilgili ya ş am kalitesi; ya ş am kalitesinin sağlığa özgü kısımlarmı içermektedir (9). Yaşam Kalitesinin Ölçülmesi: liyetler, yatakta geçirilen gün say ısı, ağrı ve fiziksel iyi olma hali sorgulanmaktadır. Ruh Sağlığı: Bu alandaki ölçümler, anksiyete ve depresyon gibi psikolojik zorlukların sıklığını ve şiddetini; kişinin psikolojik olarak iyi olma hali ve yaşamdan tatmin olma kavramlar ını nasıl algıladığını ve kognitif işlevsellik düzeyini araştırmaktadır. Sosyal ve Rol İşlevselliği: Kişiler aras ı işlevsellik ile rol işlevselli ği ayrı ayrı de ğerlendirilmelidir. Sosyal işlevsellik olgun sosyal ilişkiler geliştirme ve devam ettirme olarak tan ımlanmaktadır. Sosyal olarak iyi olma hali iki alanda incelenir; birincisi, ki şinin sosyal ilişkisi var mıdır? Var ise hangi sıklıktadır? ve ikincisi, kişinin sosyal ilişkilerinin yapısı nasıldır? Rol işlevselliği: Kişinin kendi yaşamındaki normal rolünün ihtiyaçlarını (iş durumu, okul durumu ve ev durumu) yerine getirip getiremedi ğini tanımlamaktadır. a Yaşam kalitesi tek bir de ğişkenden ziyade, bir ilgi sahas ın ı tan ımlamakta kullanılmaktadı r. Hastal ığı belirlemenin ve seviyesini ölçmenin basit bir yolu olmadığı gibi, yaş am kalitesini ölçmenin de basit bir yolu olmadığı anlaşılmaktadır (6). Fiziksel işlevsellik: Fiziksel sinirlilik, fiziksel kabi- pe cy Genel Sağlık Alg ıları: Özellikle ruhsal ve fiziksel Son 20-25 yıldır sağlık hizmeti verenler ve ara ştırmac ılar, tedavi yöntemlerinin hastalar ının yaşam kalitesi üzerindeki etkilerini de ğerlendirme ve onların iyilik düzeylerini tan ımlama konusunda giderek artan çabalar göstermektedirler. Bunun sonucu olarak iyilik hali ve ya şam kalitesini ölçülebilir kılma teş ebbüsleri sonuç vermekte, giderek sa ğlığın ekonomik, sosyal ve benzer yönleri bu araçlar ın kapsamında yer almaktadır ( 11 ). Yaşam kalitesinin sağlıkla ilgili de ğerlendirmeleri, biyolojik, genel ve hastal ığa özgü olmak üzere üç ana bölümde ele al ınmıştır. 1) Biyolojik Sağlı k Durumu: Organ sistemleri üzerine odaklanm ıştır. Hangi laboratuar testi veya değerlendirmelerin gerekti ğine tanı süreci karar vermektedir. 2) Genel Sağlık Durumu: Tüm yaş, cins ve sosyoekonomik duruma uygun sa ğlık durumunu değerlendirmektedir. Bu konudaki sorular hastal ık veya bozukluğa özgü olmay ıp, yaşam ı tehdit eden bir durumdan tümüyle iyi olma haline kadar uzanan bir hastalı k yelpazesini içermektedir. En az dört kavramı değerlendimı ektedir. 22 açıdan bakmadan, ki şinin tüm sağlığı ile ilgili inanç ve değerlendirmeleridir. Bu alandaki sorular her kişinin kişisel sağlık değerleri, ihtiyaçlar ı ve tutumlarını yansıtmaktadır. 3) Hastalığa Özgü Sağlık Durumu: Sağlık ile ilgili genel dü şünce çoğunlukla hastal ık ve i şlevsellik üzerine odaklanm ıştır ( 1 3). Tablo 3. Sağlıkla ilişkili yaşam kalitesi boyutlar ı . Boyut Fiziksel fonksiyon Tan ım Günlük ya ş am aktiviteleri, a ğı r aktiviteler Mental Sağl ık Anksiyete, depresyon, iyi olma hali, davran ışsal ve emosyonel kontrol Sosyal fonksiyon Sosyal ili şkilerin miktarı ve kalitesi Rol fonksiyonu Günlük aktiviteleri ve i ş yapabilme kabiliyeti Rognitif fonksiyon Dikkat, hafıza, konsantrasyon Enerji Enerji ve halsizlik Genel sağlık algı laması Sağl ığı n global olarak ki ş i tarafı ndan değerlendirilmesi Ağrı Ağrının şiddeti ve sıkl ığı Semptomlar Mide bulant ıs ı , baş- ağrı sı , baş dönmesi gibi Seksüel fonksiyon Performans ı ve doy ıım Uyku Miktar ve kalitesi Top, Özden, Efe Sevint Psikiyatride Yaşam Kalitesi Sağl ıkla ilgili Yaşam Kalitesi Boyutlar ı Yaşam kalitesini de ğerlendirmek için iki ana yaklaşım kullan ılmaktadı r: Genel olanlar ve hastal ığa özgü yaş am kalitesi ölçekleri olarak ayr ılmaktadır. Genel ölçekler; farkl ı hastalıklar, tedaviler, durumlar ve hasta gruplannda kullan ılabilmektedir. Değişik sağlı k girişimlerinin etkilerinin kıyaslanmas ına imkan vermektedir. Hastal ığa spesifik ölçekler; belli bir hastal ığa, populasyona, semptom ve problemle ilişkili sağlık boyutlarına odaklanmıştır. Hastanın durumundaki değiş meyi genel ölçeklerden daha net beli demektedirler (4) . L Uçarer N: Panik bozukluk ve sekonder depresyonda klinik bulgular ve deksametazon supresyon testi. Uzmanl ı k Tezi; Bakırköy, İstanbul; 1997. 2. Fidaner H, Elbi H, Fidaner C, ve ark: Ya şam kalitesinin ölçülmesi, WHOQ0L-100 ve WHOQOL-BREF. 3P Dergisi (Ek 2):3-66, 1999. 3. Akdeniz C, Aydemir Ö (eds): Sa ğ l ı k düzeyi tilçe ğ inin Türkçe'ye uyarlamas ı ve güvenirlili ği. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 9(2):104-108, 1999. 4. Michelson D, Lydiard RB, Pollack MH, et al: Outcome assesment an clinical improement in panic disorder: evidence frorn a randomized controlled trial of fluoxetine and placebo. An ı J Psychiatry 155:1570-1577, 1998, 5. Grabe HJ, Meyer C, Hapke U, et al: Pravalence, quality of life and psychosocial ruction in obsessive-compulsive disorder and subclinical obsessive-compulsive disorder in northern Germany. Eıı r Arch Psychiatry Clin Neurosci 250:262-268, 2000. 6. Kessler RC, McGonagle KA, Zhao S, Nelson CB, Hughes M, Eshleman S, Wittchen HU, Kendler KS: Lifetime and 12-month prevalence of DSM-III-R psyciatric disorders in the United States: results from tl ıe National Comorbidity S ıırvey. Arch Gen Psychiatry 52:8-19, 1994. 7. Bobes J, Gonzales MP: Q ııalty of Life in schizophrenia. In: Katsching H, Freeman H, Sartorius N (eds). Qualty of Life in Mental Disorders. West Sussex, Willey 165-178, I 997. 8. Ware JE Jr, Sherbourne CD: The MOS 36-Item Short-Form Health Survey (SF-36), 1:conceptual ramework and item selection. Med Care 30:473-483, 1992. 9. Becker N, Dianı ond R: New developments in qualty of life in schizophrenia. In: Katsching H, Freeman H, Sartorius N (eds), Qualty of Life in Mental Disorders. West Sussex, Willey, I 19133, 1997. 10. Barry MM: Well-Being and life satisfaction as components of qualty of life. Katsching H, Freeman H, Sartorius N (eds). Qualty of Life in Mental Disorders. West Sussex, Willey 31-42, 1997. 11. Fyer AJ: Anxiety Disorder: Genetics. In: Comprehensive. Textbook of Pschyiatry, Sadock BJ, Sadock VA (Eds). 7. Edition, Lippincott Williams&Vilkins, USA, 2000. 12. Rasmussen SA, Eisen JL: The epidemiology and clinical features of obsessive compulsive disorder. In: Jenike MA, Bear L, Miıı ichielo WE, eds. Obsessive Compulsive Disorders, Theory and Management. Chicago: Medical Pub 23-41, 1986. 13. Doğ an O, gülmez H, Keterıoğ lu C, ve ark: Ruhsal bozuklukları n epidemiyolojisi. Dilek Matbas ı , Sivas 33-37, 1995. 14. Moreau D, Weissman MM: Panic desorder in children and adolescents: A review. Am i Psyciatry 149:1306-1317. 15. LEON ac, Portera L, Weissman MM: The social costs of anxiety disorders. Br J Psychiatry 166:19-23, 1995. 16. Sherbourne CD, Wels KB, J ıı dd LL: Functioning and wellbeing of patients with panic disorder. An ı J Psychatry 153:213218, 1996. pe cy Bu alanlar; KAYNAKLAR a Yaşam Kalitesini ölçme giri şimleri, kavram ın çok yönlü ve kültüre ba ğlı olduğu bilgisini güçiendirmiştir. Y ıllar süren çal ışmalardan ve uzman panellerinden gelen verilerle, WHO Ya şam kalitesini alt ı geniş alan (kros-kültürel olarak incelenebilen) şeklinde düzenlemi ştir. 8. Dortmouuth CCOP i şlev Kartları (COOP Charts), 9. Dünya Sağlık Örgütü Ya ş am Kalitesi Ölçe ği (WHO-QoL) (4,11,13,14). I. Fiziksel, 2. Psikolojik, 3. Bağımsızl ık düzeyi, 4. Sosyal ilişkiler, 5. Çevre ve 6. Maneviyat, din ve kiş isel inançlar yaşam alanlarıdır. Bu gün dünyada kullan ılan en popüler yaşam kalitesi ölçeklerindeıı bazıları isimleri şunlardır: 1. Hastal ık Etki Profili (Sickness Impact Profile) (HIP) (Bergner ve ark. 1976, 1981), 2. Nottingham Sa ğlık Profili (Nottingham Health Profile) (NSP) (Hunt ve ark. 1981), 3. McMaster Sağl ık İndeksi Anketi (McMaster Health Index Questionnaire), 4. Duke Sağlık Profili (Duke Health Profile), 5. Tı bbi Sonuç Alişmasmın 36-maddelik Araştırma Kısa Formu (MOS SF-36), 6. The Qualty of Life Enjojmend and Satisfaction Quest ionnoire, 7. Avrupa Ya ş am Kalitesi Ölçe ği (EuroQol) (EurogoL Group 1990), 23