ORTADOĞU ANALİZİ İki Kutuplu Sistem Sonrası Ortadoğu ve “Arap Baharı” Editör Prof. Dr. Hasret ÇOMAK Doç. Dr. Caner SANCAKTAR Yayın No. : 3103 İşletme-Ekonomi Dizisi : 662 1. Baskı – Haziran 2014 – İSTANBUL ISBN 978 - 605 - 333 - 130 - 8 Copyright© Bu kitabın bu basısının Türkiye’deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş.’ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : B e t a B a s ı m A . Ş . : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz. Tic. Ltd. Şti. İkitelli Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: 38-40-42-44 Başakşehir/İSTANBUL (Sertifika No: 12028) 0212 565 01 22 - 0212 565 02 55 Baskı -Cilt Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sokak Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com ÖNSÖZ Ortadoğu yüzyıllar boyu stratejik ve ticari önemiyle, bütün dünyanın yükselen güçleri için bir çekim noktası olmuştur. 1869 yılında Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla bölgenin, yükselen ve yayılan Batı Avrupa ile önemli bir ticari pazar olan Güney Asya arasındaki bağlantı sağlayıcı konumu bölgeye olan ilgiyi çok arttırmıştır. Ayrıca üç büyük dinin bu bölgeden çıkmış olması da Ortadoğu’yu önemli kılmaktadır. Yüz milyonlarca insan için Ortadoğu kutsal toprak olarak görülmektedir. Petrolün bir enerji kaynağı olarak önem kazanması Ortadoğu’nun önemli ve stratejik konumunu daha da pekiştirmiştir. Bununla birlikte Ortadoğu’nun uluslararası önemi, sadece dünyanın en büyük petrol ve doğalgaz rezervlerine sahip olmasından kaynaklanmamaktadır. Üç kıtayı birleştiren Ortadoğu, tarih boyunca dünyanın en önemli kara, hava ve deniz ulaşım yolları üzerinde bulunması nedeniyle önem kazanmaktadır. Bu nedenle, petrol ve doğalgaz rezervleri azalsa bile, Ortadoğu’nun dünyadaki önemi büyük ölçüde devam edecektir. Bununla birlikte, enerjiye olan ihtiyacın her geçen gün giderek artması ve kaynakların sınırlı olmasının getirdiği endişe nedeniyle, enerji kaynakları ve bu kaynaklara ulaşım yollarının kontrolü için yapılan güç mücadelesi bölgeyi istikrarsız hale getiren en önemli unsurlardır. Türkiye, Ortadoğu ile çok köklü tarihi ve kültürel bağlara sahiptir ve bölge ülkeleri ile tarih boyunca dostça ilişkiler geliştirmeyi benimsemiştir. Ortadoğu ülkeleriyle tarihten gelen güçlü sosyal ve kültürel bağlara sahip olan Türkiye, tüm bölge ülkeleriyle ilişkilerini her alanda karşılıklı saygı ve içişlerine karışmama ilkeleri çerçevesinde çeşitlendirmeyi ve geliştirmeyi istemektedir. Türkiye, bölge ülkeleriyle ikili ve çok taraflı işbirliğini yaygınlaştırarak bölgede barış, güvenlik ve istikrarın tesisine katkıda bulunmayı hedeflemektedir. Türkiye’nin Ortadoğu’ya yönelik politikaları bu temel hedefe dayanmaktadır. Ortadoğu’da barış ve istikrarın sürdürülebilirliği ve bölge ülkelerinin Türkiye’ye karşı tutumlarının, ülkemizin güvenliği ve çıkarları açısından çok önemli olduğu değerlendirilmektedir. Özellikle, Kuzey Irak ve Suriye’deki son gelişmeler bu durumu göstermiştir. Bu nedenle Türkiye Cumhuriyeti, kuruluşundan bu yana akılcı, gerçekçi ve hiçbir ayrım gözetmeksizin bölgenin bütün ülkeleri ile kalıcı barış ve istikrarı sağlamak için dostane ilişkilerini her zaman sürdürmüştür. Türkiye’nin, Ortadoğu’daki kriz ve istikrarsızlık ortamını bir barış ve işbirliği ortamına dönüştürmek için yaptığı girişimleri dikkatle ve özenle izlenmektedir. Özellikle, IV silahlı çatışmalara son vermek için çok taraflı ve etkin bir politika izlendiği görülmektedir. Fakat, içinde bulunduğumuz dönem içerisinde “Arap Baharı” olarak adlandırılan yeni gelişmeler, Suriye’de yaşanan iç çatışmalar, Ortadoğu’da birbirine bağlı ve süratle değişim gösteren zincirleme tepkiler, iç içe geçmiş bileşik sorunlar bölgenin ve dünyanın barış ve istikrarını ciddi şekilde etkilemektedir. Ortadoğu’da evrensel düzeyde değerlerin yerleşmesi, barış, istikrar ve refahın sağlanması; ancak demokratik ve bilimsel düşünceyi esas alan devlet ve toplum yapılarının oluşumu ile mümkündür. Ortadoğu’daki son gelişmeleri ve bölgenin jeopolitik-jeostratejik önem ve önceliklerini içeren “Ortadoğu Analizi” isimli bir eserin bilim alanına kazandırılmasının çok yararlı olabileceği değerlendirilmiştir. Ortadoğu’da barış, demokrasi, refah, istikrar ve güvenliğin geliştirilmesi için gerekli olan yeni yönelimlerin ve politikaların belirlenmesine ışık tutabilecek bu eser, aynı zamanda ülkemizdeki uluslararası ilişkiler literatürüne ve Ortadoğu çalışmalarına önemli katkı sağlayabilecektir. Eserin editörlüğünü benimle birlikte yürüten Değerli Meslektaşım Doç. Dr. Caner Sancaktar’a ve kitaba bölüm yazarak çalışmaya katılan değerli arkadaşlarım Abbas Karaağçlı, Aigerim Shilibekova, Ali Bilgin Varlık, Ali Semin, Atilla Sandıklı, Azime Telli, Burcu Güçlü Akpınar, Dilek Yiğit, Ekrem Aslan, Emine Yavaşgel, Fatma Aslı Kelkitli, Giasemi Ververi, Hasan Öztürk, İrfan Kaya Ülger, Levent Dalgıç, M. Oktay Alnıak, Mehlika Özlem Ultan, Mesut Şöhret, Nurhan Verda Özyer, Pelin Bolat, Serdar Örnek, Sertif Demir, Veli Polat, Yasemin Oğuzlar Tekin, Yerkebulan Zhumashov, Zafer Yıldırım ve Zhaleh Abdi’ye şükranlarımı sunarım. Ayrıca, her zaman eserlerimizin yayınlanmasında verdiği destek nedeniyle Beta Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Seyhan Satar’a çok teşekkür ederim. Prof. Dr. Hasret ÇOMAK Kocaeli Üniversitesi Rektör Yardımcısı İİBF Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı İÇİNDEKİLER Ortadoğu’da Devlet Yapıları..........................................................................................1 Mesut Şöhret “Arap Baharı” Öncesinde Ortadoğu’nun Sivil Toplum Dinamikleri......................37 Yasemin Oğuzlar Tekin Ortadoğu’da Leviathan’a Karşı Sivil Devrimler.......................................................59 Emine Yavaşgel, Veli Polat Arap Uyanışı: Riskler ve Fırsatlar..............................................................................99 Atilla Sandıklı, Ali Semin Soğuk Savaş Sonrası Ortadoğu’da Demokrasinin Yayılması.................................113 Hasan Öztürk Mısır Devrimi’nin Gelişiminde Sosyal Medya Faktörü...........................................129 Azime Telli Müslüman Kardeşler Teşkilatı’nın İdeolojisi...........................................................157 İrfan Kaya Ülger “Arap Baharı”nda Katar Dış Politikası ve Suudi Arabistan Rekabeti.................171 Dilek Yiğit “Arap Baharı” Karşısında İran Dış Politikası.........................................................193 Zhaleh Abdi İdealizm ve Realizm Sarkacında Soğuk Savaş Sonrası İran Dış Politikası...........217 Fatma Aslı Kelkitli İran’ın Hazar Denizi Politikası..................................................................................237 Abbas Karaağçlı İran - Kazakistan İlişkileri.........................................................................................249 Aigerim Shilibekova, Yerkebulan Zhumashov İran - Azerbaycan İlişkileri: Çatışan Çıkarlar, Paylaşılan Sınır............................263 Zafer Yıldırım VI İran Ekonomisi ve Uluslararası Yaptırımlar............................................................291 Nurhan Verda Özyer Arap - İsrail Savaşlarının Etkileri..............................................................................321 Burcu Güçlü Akpınar Hizbullah - İran İlişkileri...........................................................................................349 Levent Dalgıç PKK - Suriye İlişkileri................................................................................................367 Levent Dalgıç Kıbrıs Sorununda Güncel Gelişmeler ve Rum Partilerinin Tutumları.................383 Serdar Örnek, Giasemi Ververi Ortadoğu - Kuzey Afrika Bölgesinde Enerji ve Eğitim İşbirliği Politikaları........399 M. Oktay Alnıak, Pelin Bolat Avrupa Birliği’nin Ortadoğu Politikası....................................................................419 Hasret Çomak, Mehlika Özlem Ultan NATO’nun Ortadoğu ve Kuzey Afrika Politikaları................................................427 Sertif Demir, Ekrem Aslan NATO’nun Ortadoğu Politikası.................................................................................455 Mesut Şöhret Son Küreselleşme Evresi ve Ortadoğu......................................................................485 Ali Bilgin Varlık Ortadoğu’da Değişimin Dışsal Faktörleri.................................................................529 Caner Sancaktar