OPTİMAL VERGİLEME ÖĞR. GÖR. AYNUR ARSLAN BURŞUK DERS 2 • Optimal vergileme denildiğinde en iyi ve en uygun vergileme sistemi anlaşılmaktadır. Tarih boyunca böyle bir sistem aranmış ancak halen böyle bir sistemin varlığı üzerine görüş birliğine varılamamıştır. • Vergi, devlet ve benzeri kamu kuruluşlarının, sosyoekonomik hayatın gereklerini yerine getirmek ve kamu harcamalarının finansmanını sağlamak üzere, mükelleflerden ödeme güçlerine göre ve yasalara dayanılarak alınan, karşılıksız, zorunlu parasal tutardır. Adam Smith’in Vergileme İlkeleri • 1. Adalet ilkesi: Bir ülkede yaşayan herkes mümkün olduğu ölçüde ödeme güçleriyle orantılı olarak devlet harcamalarının finansmanına katkıda bulunmalıdır. • 2. Kesinlik ilkesi: her bireyin ödemek zorunda olduğu vergi keyfi olmamalı, kesin olmalıdır. Ödeme zamanı, ödeme şekli,ödeme miktarı herkes için açık olarak tespit edilmelidir. • 3. Uygunluk ilkesi: her vergi vergiyi ödeyecek birey için en uygun olan zamanda ve en uygun şekilde tahsil edilmelidir. • 4. İktisadilik ilkesi: halkın cebinden çıkan para ile devlet hazinesine giren para birbirinden çok farklı olmamalıdır. Herhangi bir vergi uygulanırken, halkın cebinden çıkan para ile devlet hazinesine giren para birbirinden farklı olabilir. Vergi ile ilgili çok sayıda vergi memuru istihdam edilmesi sonucu bu durum ortaya çıkabilir; vergi memurlarına ödenen maaşlar, toplanan vergilerin önemli bir kısmını oluşturabilir. OPTİMAL VERGİLEMEDE ÖNEM ARZ EDEN KOŞULLAR • Optimal bir vergileme yapılabilmesi için; 1. Verginin hangi konular üzerinden alınacağı, 2. Vergilemede dolaylı ya da dolaysız vergilerin ağırlığının ne olacağı, 3. Vergi tarifesinin düz oranlı mı yoksa artan oranlı mı olacağı, 4. Vergi yükünün mükellefler arasında hangi kriterlere göre dağıtılacağı konuları önemlidir. 1. Verginin Hangi Konular Üzerinden Alınacağı • Verginin konusunu gelir, harcamalar ve servet oluşturmaktadır. • Gelir Vergileri: gelir ve kurumlar vergisi • Harcama Vergileri: KDV, ÖTV, BSMV, belediye vergileri, özel iletişim vergisi, şans oyunları vergisi, damga vergisi, gümrük vergisi,harçlar • Servet Vergileri: Veraset ve intikal vergisi, emlak vergisi, motorlu taşıtlar vergisi Gelir Vergileri • Gelir vergileri subjektif (şahsi) vergilerdir. Bu vergiler, mükelleflerin kişisel ve ailevi durumlarını dikkate aldığı için ödeme gücüne göre vergilendirme prensibine uygun olarak hareket eder ve optimal vergileme ilkelerinden genellik ilkesine uygunluk gösterir. • Ancak çok karmaşık bir yapıya sahip olması ve mali teşkilatı iyi olmayan ülkelerde etkin bir şekilde uygulanmamasına yol açar. Harcama Vergileri • Harcama vergileri ise daha objektif vergilerdir. Uygulama ve basitlik açısından daha avantajlıdır. • Ancak harcama vergilerinde mükelleflerin kişisel ve ailevi durumları dikkate alınmadığı için ödeme gücü prensibine uygun değil ve adil vergileme olanağı yoktur. • Gelirlerine oranla daha fazla harcama yaptıkları varsayılan düşük gelirli nüfus ile gelirlerine göre daha düşük tüketim düzeyi bulunan yüksek gelirli nüfus arasında katlanılan vergi açısından eşitlik bozulmaktadır. • Bu durum optimal vergileme ilkelerinden adalet ve eşitlik ilkesine ters düşmektedir. 2. Vergilemede Dolaylı yada Dolaysız Vergiler • Dolaylı Vergiler: KDV, ÖTV, Damga Vergisi, Gümrük Vergisi, harçlar • Dolaysız Vergiler: Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi, Veraset ve İntikal Vergisi, Emlak Vergisi, Motorlu Taşıtlar Vergisi, Dolaysız Vergiler • Dolaysız vergilerin dolaylı vergilere nazaran daha adil bir vergi oldukları öne sürülmüştür. Bunun gerekçesi olarak dolaysız vergilerin mükelleflerin ödeme güçlerine ulaşmada daha başarılı oldukları ifade edilmiştir. • Ancak dolaysız vergiler çoğu durumda mükellef ile vergi dairesini karşı karşıya getirdiği için mükellefler üzerinde vergi tazyiki oluşturmaktadır. Yani vergiden kaçınma ve vergi kaçırma olaylarına imkan bırakmaktadır. Bu nedenle dolaysız vergilerin tahsili devlet açısından zor olmaktadır ve dolayısıyla optimal olması düşünülemez. Dolaylı Vergiler • Dolaylı vergiler ise, mükelleflerin ödeme gücüne ulaşmayı hedeflemez. bu nedenle idare ile mükellefler açısından daha kolay uygulanabilen vergilerdir. • Dolaylı vergilerde verginin fiyat içinde yer alması (mali anestezi) nedeniyle mükellefler açısından vergi tazyiki hissedilmemekte ve bu vergilerin tahsilleri devlet açısından kolay olmaktadır. • Dolaylı vergilerin mali anestezi etkisi devletin vergi tahsilatında etkin olmasına karşın mükelleflerin ödedikleri vergiyi görmesine engel olmaktadır. Bu nedenle dolaylı vergiler adalet eşitlik ve kesinlik ilkeleriyle örtüşmemektedir. 3. Vergi tarifesinin düz oranlı mı yoksa artan oranlı mı olacağı? • Genel Olarak Vergi Tarifeleri • Vergi tarifeleri, ödenecek vergi miktarını belirlemek için matraha uygulanan ölçülerdir. Genel olarak vergi tarifeleri üç şekilde düzenlenebilir. • Artan oranlı tarife, azalan oranlı tarife ve düz oranlı tarife. • Artan oranlı tarifede matrahın artmasına paralel olarak vergi oranı da artış gösterir. • Düz oranlı vergide, matrah ne olursa olsun, vergi oranı değişmez ve aynı kalır. • Azalan oranlı tarife ise artan oranlı vergi tarifesinin, tam tersidir, yani matrah arttıkça vergi oranı azalır. Optimal Vergileme Açısından Artan Oranlı Vergileme • Artan oranlı vergi savunucularına göre piyasa süreci sonucunda oluşan gelir dağılımı adaletsiz bir yapı göstermektedir. Bu adaletsizliğin giderilmesi amacıyla devlet artan oranlı vergilerle yüksek gelirliler aleyhine, düşük gelirliler lehine gelir dağılımına müdahalede bulunmalıdır. • Artan oranlı vergilerin teorik dayanağı olarak ortaya konulan yaklaşımlardan birisi gelirin marjinal verimler yasasına tabi olduğu varsayımına dayanmaktadır. Bu yaklaşıma göre zenginin gelirinin marjinal faydası düşük olduğundan yoksul ile aynı oranda vergilendirilmesi adaletsizdir. Artan Oranlı Vergilemeye Yapılan Eleştiriler 1. Sermaye Birikiminin Engellenmesi • Bir çok düşünür tarafından sıradan kişilere göre daha yetenekli olup daha fazla kazanan insanların cezalandırılması ve sermaye birikiminin bu şekilde kösteklenmesi şiddetle eleştirilmiştir. • En önemli olumsuz etkilerinden birisi başarılı yeni girişimciler üzerindedir. Bu bireyler genellikle işlerini daha iyi bir hale getirmek için kârlarını firma içinde tutmak isterler. Artan oranlı vergileme ile bu kârlara devlet tarafından el konulması bu firmaların gelişmelerine ve köklü firmalara rakip olmalarına engel olur. Hiçbir zaman büyük işletmeler haline gelemezler. 2. Piyasa Gelir Dağılımını Bozması • Piyasa mekanizmasında bazı bireyler ellerindeki sermayeyi diğerlerine göre daha iyi bir şekilde kullanıp gelirlerini göreceli olarak arttırabilirler. Artan oranlı vergileme ile bu kişiler cezalandırılmaktadır. 3. Vergi Sosyalizmi • Artan oranlı vergilemede asıl amacın gelirin yeniden dağılımının sağlanması değil adalet ve yansızlığın sağlanması olduğu iddia edilmiştir. 4. İstisna ve Muafiyetlerin Adaletsiz Etkisi 5. Artan Oranlı Vergilemenin Ekonomideki Nisbi Fiyat Yapısını Bozması • Artan oranlı vergileme daha fazla çalışıp daha çok kazanan bireyleri cezalandırmaktadır. Böylece uluslararası kabul edilmiş olan "eşit işe eşit ücret" prensibi artan oranlı vergileme ile çiğnenmektedir. Optimal Vergileme Açısından Düz Oranlı Vergileme • Düz oranlı vergi tarifesinde tek bir vergi oranı vardır ve bu oran vergi matrahındaki artıştan bağımsızdır. • Düz oranlı vergi (Flat tax), vergi matrahı ne olursa olsun tek bir vergi oranının bir defaya mahsus uygulanmasını içeren vergidir. Düz Oranlı Vergiyi Doğuran Nedenler • Tek ya da düz oranlı vergiyi doğuran nedenlerin başında en önemli etken küresel vergi rekabeti gelmektedir. • Gelişmekte olan ülkeler, doğrudan yabancı yatırımları ülkeye çekmek için, teşvik aracı olarak her türlü çareye başvurmaktadırlar. • Bunlar içinde son yıllarda sıkça kullanılan düşük ya da tek vergi oranı, ön sırada yer almaktadır. Çünkü, vergi yabancı yatırımlarda önemli bir maliyet öğesidir. Yabancı yatırımcı, yeni yatırım için ülke seçiminde, vergi yükünü hesap etmekte ve karanını buna göre vermektedir. • Ancak bu durumda vergi yükünün orta sınıfa yığılması, vergi adaleti açısından ağır eleştiri almıştır. Düz Oranlı Vergiyi Doğuran Nedenler • Basitlik ve anlaşılabilir olma düz oranlı vergi sisteminin en önemli özelliğidir. Karmaşık ve detaylı vergi sistemleri vergi yükümlülerinin yüksek maliyetli mali danışmanlık hizmeti almalarına neden olabilirken vergi idaresine de zaman ve nitelikli personel gerektiren vergi denetimi maliyeti yükler. • Düz oranlı vergi sisteminde elde edilen gelirlerin tamamı çeşidine bakılmaksızın yalnızca bir kez ve tek bir orandan vergiye tabi tutulur. Gelir unsurları açısından da oranda bir farklılaşma söz konusu değildir. Düz Oranlı Vergiyi Doğuran Nedenler • Çok yüksek düzeyde olmayan düz oranlı vergi oranı, emek arzının, tasarrufların ve yatırımların artarak ekonomik genişlemeye katkı sağlarken vergileme kapasitesinin genişlemesinde etkili olur. • Düz oranlı vergi sisteminde her hane için belirlenecek en az geçim miktarı kadar gelirin vergi dışı bırakılması sisteme gizli artan oranlılık özelliği katarak ödeme gücü ilkesinin gerçekleştirilmesine katkı sağlayabilecektir. Düz Oranlı Verginin Yararları • • • • • • Basitliği, Etkinliği, Vergi kurallarına uyum maliyetinin düşüklüğü, Tasarruf ve yatırımları artıracağı, Sermaye birikimine katkıda bulunacağı, İndirim-istisna-muafiyet vb. uygulamalara son vermesinden dolayı vergi planlamasını ve vergi barınaklarını asgariye indirmesi Düz Oranlı Verginin Zararları • Tek oranlı bir vergide, özellikle gelir vergisinde, vergi hasılatında, tarife indirimi nedeniyle, bir azalış, yaşanacağı açıktır. • Tek oranlı bir vergi sisteminde, vergi yükü düşük ve orta gelirli sınıflar üzerine yığılacaktır. Bu durumda zengin gelir grubuna giren mükellefler daha az vergi ödeyeceklerdir. Bu durum sosyal adalet ve vergi adaletine ters düşmektedir. SONUÇ • Sonuç olarak burada görüldüğü gibi izah edilen tüm vergi türleri ve metotlar içerisinde optimaliteyi tek başına sağlayabilen bir vergi yada metot bulunmamaktadır. Tüm vergilerin ve metotların birbirine karşı yada kendi içlerinde üstün oldukları ve aksayan yönleri bulunmaktadır. • Bu sebeple önemli olan tüm bu metot ve vergilerin pozitif yönde etki sağlayabileceği yönleri tespit edilerek bunlar üzerinde ortak bir çalışma yapılması ekmektedir.