1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣΚΛΙΝΙΚΗΣ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑΣ Αλωπεκής 47, 10676 Αθήνα τηλ. επικ. 2103645751, fax 2103645392 2011 Ιανουάριος NEWSLETTER Τεύχος 1 Επιστολή εκδότη Σε αυτό το τεύχος: Αγαπητοί συνάδελφοι …και η πενία τέχνας κατεργάζεται… «Το συνέδριο που πέρασε, το συνέδριό μας!» Αξιολογώντας σωστά τα εργαστηριακά αποτελέσματα Συσχέτιση των Βιοχημικών Δεικτών CEA, CA 19-9, EGFR, GA 733-2 στον ορό ασθενών με καρκίνο του παχέος εντέρου H βιοπληροφορική του χθες και του σήμερα – Προκλήσεις και προοπτικές Γιώργης Παλαιολόγου Προφύλαξη από τα αιματογενώς μεταδιδόμενα παθογόνα ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΥΝΤΑΞΗΣ • Μ. Βικεντίου • Μ. Γαροφαλάκη • Α. Γρηγοράτου • Ε. Κώνστα • Κ. Κωνσταντινάκου • Β. Λόη και το δελτίο μας γίνεται ηλεκτρονικό… Είναι έτσι και πιο σύγχρονο και πιο «στην ώρα του», δεν υπόκειται στους χρονικούς περιορισμούς της ατέλειας, ξέρω, θα ακούσουμε πολλά, σε όλα υπάρχουν υπέρ και κατά, μπορεί και να σας άρεσε η έντυπη μορφή, μπορούσατε να το διαβάσετε οπουδήποτε, ήταν όμορφο και σε μας άρεσε, τι άλλο να σας πω; Έτσι έχουν τα πράγματα. Μόνο όμως ο τρόπος μεταφοράς θα αλλάξει, ο τρόπος μεταφοράς των κειμένων μας. Θα έρχονται πιο άμεσα κοντά σας τα λόγια των παλιών (απολαύστε το άρθρο για το Γιώργη Παλαιολόγο, απολαύστε το νεανικό λόγο του), τα λόγια των τωρινών (ο Νίκος Παπαγεωργάκης για την καθημερινότητα του Βιοχημικού, η Νότα Σπυροπούλου για την καθημερινότητα όλων μας, για τον τρόμο μας – είναι δικαιολογημένος; αντιμετωπίζεται; Όταν κάτι αντιμετωπίζεται ο φόβος εξαφανίζεται αλλά απαιτείται γνώση, αγαπητοί συνάδελφοι, γνώση σε όλα τα επίπεδα), τα λόγια των μελλοντικών, που αποκτούν θέση στο μέλλον μέσω των μεταπτυχιακών εργασιών τους. Ο τρόπος προσέγγισης αλλάζει, η ποιότητα δεν πρέπει να χαθεί, δεν πρέπει να νικηθεί. «Η ανανδρία και η βλακεία μας επιτίθενται, προσπαθούν να μας νικήσουν», λέει πεθαίνοντας ο Συρανώ ντε Μπερζεράκ στην τελευταία σκηνή της υπέροχης νέας παράστασης του Εθνικού. «Εγώ όμως θα τις πολεμάω πάντοτε…». Μια κουβέντα σε ένα έργο γραμμένο πριν τόσο πολλά χρόνια, όμως τόσο επίκαιρη. Η ανανδρία και η βλακεία… Να ένα προνόμιο της ηλεκτρονικής έκδοσης, μπορώ να γράφω για ό,τι είδα χθες, μπορώ να σας πω ότι σας γράφω καθισμένη απέναντι στο χριστουγεννιάτικο δέντρο και να σας ευχηθώ κάθε καλό για την καινούργια χρόνια ποντάροντας στην ποιότητα σε όλους τους τομείς, στη δουλειά, στη διασκέδαση, στην αναψυχή, στην καθημερινότητα, στη συζήτηση! Μην κάνετε εκπτώσεις στην ποιότητα! Χαρούμενα Χριστούγεννα! Καλή χρονιά! Κατερίνα Ψαρρά 2 «Το συνέδριο που πέρασε, το συνέδριό μας!» Θέλω να σας μιλήσω για το συνέδριο, που πέρασε… Θέλαμε να είσαστε όλοι εκεί, πολλοί δεν είσασταν όμως, δεν μπορέσατε, δεν θελήσατε, δεν έχουν νόημα ίσως κάποια πράγματα πια ή μήπως έτσι φαίνεται; «Υπάρχει μια περίεργη αισθητική ικανοποίηση όταν δομείται η μορφή ενός syllabus, ή μιας συλλογής δοκιμίων ή ενός συνόλου διαλέξεων. Οπτασίες και σκιές ανθρώπων και ιδεών μπορούν να τακτοποιηθούν και να ξανα-τακτοποιηθούν σαν κομμάτια χρωματιστού γυαλιού σε ένα παράθυρο ή σαν πιόνια του σκακιού σε ένα παιχνίδι». «Όλοι τους ήξεραν… ότι καμιά σειρά διαλέξεων δεν ανταποκρίνεται στην ιδανική της κομψότητα και βάθος, όπως έχει συλληφθεί αρχικά. Κάποιοι ομιλητές αρνούνται, κάποιοι αποτυγχάνουν. Οι ίδιοι άνθρωποι, στους οποίους μπορεί να βασιστεί κανείς, εμφανίζονται και λένε πάλι τα ίδια. Θα χρειαζόταν μια ομιλία για την καλλιέργεια των λαχανικών και θα έπρεπε να την παρουσιάσει ο κύριος…. Ο Bernard Shaw θα χρειαζόταν να αντικατασταθεί από κάποιο λεπτό και νευρικό φοιτητή, ο οποίος δεν θα είχε ιδέα πώς θα έπρεπε να μιλήσει…». «Ένα ακροατήριο είναι σαν ένα παράξενο ον. Και τα δύο πρέπει να μεταφερθούν από μακρινά μέρη σε ένα ομαλό, σύνθετο όλον. Ο κόσμος μέσα στο κουτί, ένας κόσμος φτιαγμένος από μετάξι, από σατέν, από πορσελάνη, καλώδια, μεντεσέδες, ζωγραφισμένα υφάσματα, κινούμενα φώτα και μουσικές νότες, πρέπει να ζωντανέψει με τους δικούς του νόμους κίνησης, τους δικούς του κανόνες εξιστόρησης. Και αυτοί που παρακολουθούν με ορθάνοιχτα μάτια, λαίμαργοι, αφηρημένοι και υπεροπτικοί, απορροφημένοι, άβολοι, σε υπερένταση πρέπει να γίνουν ένα όλον, όπως ένα κοπάδι από ψάρια με τεράστια μάτια και πτερύγια, που τρεμουλιάζουν, γίνεται ένα όλον, κατευθυνόμενο εδώ και εκεί απαντώντας σε μηνύματα πείνας, φόβου ή απόλαυσης.». Τα παραπάνω αποσπάσματα τα μεταφράζω από το “The children’s book” της A.S. Byatt. Είναι μια ποιητική απεικόνιση του τι συμβαίνει όταν διοργανώνεται ένα συνέδριο, ένα σεμινάριο. Ναι όλα αυτά συμβαίνουν, φανταζόμαστε αυτή τη μαγική στιγμή της τέλειας διάλεξης, του τέλειου ακροατηρίου, του τέλειου συνεδρίου, όπου όλα δένουν αρμονικά και έρχεται το χειροκρότημα ή … όλα καταρρέουν, ξεφουσκώνουν.. Όσοι λοιπόν διοργανώνουν ένα συνέδριο, ένα σεμινάριο, περιμένουν εσάς , αλλοιώς… Σκεφθείτε ένα πάρτυ, ένα δείπνο, που οι καλεσμένοι δεν ήρθαν και έμειναν όλα εκεί χωρίς ψυχή, χωρίς μαγεία. Έπειτα πώς τη φαντάζεστε την εταιρεία μας χωρίς εσάς, χωρίς να της δίνετε εσείς ζωή, γιατί τότε να υπάρχει; Στους τωρινούς δίσεχτους καιρούς συνταχθείτε, φίλοι συνάδελφοι, η γνώση, η ποιότητα πρέπει να νικήσει την ανανδρία, τη βλακεία. Η ελπίδα, η ουτοπία, αν θέλετε, δίνει νόημα, δίνει υπόσταση. Είναι λίγο μελαγχολικές οι σκέψεις αυτές. Δεν ήταν τόσο μελαγχολικό το συνέδριό μας, είχε θαυμάσιες στιγμές, ήταν γεμάτο νεολαία, είχε στιγμές δόξας, στιγμές συγκίνησης. Ωστόσο περιμέναμε και περιμένουμε πάντοτε την υποστήριξή σας, τη χρειαζόμαστε. Κατ. Ψαρρά 3 Αξιολογώντας σωστά τα εργαστηριακά αποτελέσματα Ν. Παπαγεωργάκης, Δρ. Κλινικός Χημικός Eur Clin Chem. Νοσ. «Ευαγγελισμός» Δίνοντας εντολή να γίνουν κάποιες εργαστηριακές εξετάσεις ο κλινικός γιατρός αλλά και ο ίδιος ο ασθενής, θέλουν να πάρουν αξιόπιστα αποτελέσματα πάνω στα οποία θα βασισθεί είτε η διάγνωση είτε η παρακολούθηση της θεραπευτικής αγωγής. Από την προετοιμασία πριν τις εξετάσεις μέχρι την λήψη των αποτελεσμάτων, πρέπει να έχουμε υπόψη ότι μεσολαβούν τρία σημαντικά στάδια: • Το προαναλυτικό, αφορά κύρια την προετοιμασία του ασθενή για τις εργαστηριακές εξετάσεις όπως θα δούμε παρακάτω. • Το αναλυτικό (αφορά το εργαστήριο όπου πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για τη σωστή επιλογή και εφαρμογή της μεθόδου εργαστηριακού προσδιορισμού) • Το μετα-αναλυτικό (επιστημονικός έλεγχος-διαχείριση των αποτελεσμάτων), που με την μηχανογράφηση των Εργαστηρίων (τουλάχιστον στα νοσοκομεία) μειώνεται χρονικά και βελτιώνεται ποιοτικά. Στα τρία αυτά στάδια μπορεί να γίνουν μεταβολές, αβλεψίες και λάθη που να επηρεάσουν το τελικό αποτέλεσμα. Ισως φανεί υπερβολικό αλλά είναι καλά μελετημένο διεθνώς ότι τα περισσότερα σφάλματα συμβαίνουν στο προαναλυτικό στάδιο (60 % περίπου του συνόλου) ενώ αντίστοιχα στο αναλυτικό αντιστοιχούν περίπου το 10 % και στο μεταναλυτικό το 30 % των σφαλμάτων. Αυτό που ενδιαφέρει τους ασθενείς είναι η προετοιμασία τους πριν τις εξετάσεις (προαναλυτικό στάδιο). Τα εργαστηριακά αποτελέσματα επηρεάζονται από: ►λοιμώξεις, πυρετό, πρόσφατες εγχειρήσεις, οξέα καρδιακά συμβάματα ή εγκεφαλικά επεισόδια και άλλες σοβαρές παθήσεις π.χ. στις περιπτώσεις αυτές οι τιμές των λιπιδίων και άλλων ουσιών μειώνονται και συνιστάται να γίνονται μετά πάροδο 2-3 μηνών. ► την λήψη διαφόρων φαρμάκων (διουρητικά, γλυκοκορτικοειδή, β-αναστολείς, αντικαταθλιπτικά, αντιψυχωτικά, οιστρογόνα, αντισυλληπτικά) τα οποία μπορούν να αυξήσουν τις τιμές των τριγλυκεριδίων, της χοληστερόλης, του σιδήρου. Προσοχή, δεν θα διακόψουμε την φαρμακευτική θεραπεία πριν την εξέταση, απλά θα ενημερώσουμε τον κλινικό γιατρό ότι παίρνουμε αυτά τα φάρμακα. Μόνο στην περίπτωση που οι ασθενείς πρόκειται να προσδιορίσουν επίπεδα φαρμάκου στο αίμα τους (αντιεπιληπτικά, αντιαρυθμικά, βρογχοδιασταλτικά κλπ) η αιμοληψία πρέπει να γίνεται λίγο πριν ο ασθενής πάρει την πρωινή (επόμενη) δόση φαρμάκου, (προσδιορισμός επιπέδων «κατωφλίου» του φαρμάκου). Γενικά πρέπει να ακολουθούν τις οδηγίες του θεράποντα ιατρού. ►την βιολογική μεταβλητότητα (ημερήσια, εποχιακή) των ουσιών που προσδιορίζονται. Παρατηρούνται ημερήσιες μεταβολές (ανάλογα με την ώρα αιμοληψίας) έως 5 % για την ολική χοληστερόλη, την LDL και την HDL-χοληστερόλη και έως 23 % για τα τριγλυκερίδια. Τον χειμώνα οι συγκεντρώσεις της χοληστερόλης είναι μεγαλύτερες από το καλοκαίρι κατά 2,5%. Η συγκέντρωση του καλίου είναι χαμηλότερη το απόγευμα, ενώ η κορτιζόλη αυξάνει κατά την διάρκεια της ημέρας και μειώνεται την νύχτα. Το Τ3 είναι 20 % περίπου χαμηλότερο το καλοκαίρι από ότι τον χειμώνα. ► βιολογικούς παράγοντες (ηλικία, φυλή, φύλο και εγκυμοσύνη) που επηρεάζουν τις τιμές πολλών εργαστηριακών παραμέτρων. Ηλικία: π.χ. Η αλκαλική φωσφατάση έχει πολύ μεγαλύτερες τιμές στα παιδιά από ότι στους ενηλίκους. Εγκυμοσύνη: Παρατηρείται ελάττωση του αιματοκρίτη, της αιμοσφαιρίνης και της αλβουμίνης αλλά και αύξηση της Τ4, της αλκαλικής φωσφατάσης, της χοληστερόλης, των τριγλυκεριδίων. Εμφάνιση γλυκόζης στα ούρα. Έμμηνος ρύση: Παρατηρείται ελάττωση του σιδήρου, του αιματοκρίτη, της αιμοσφαιρίνης. ►Την ελλιπή είτε λανθασμένη προετοιμασία του εξεταζόμενου όσον αφορά την διατροφή του, την άσκηση ή τις συνθήκες αιμοληψίας. Η επίδραση της διατροφής Η λήψη τροφής επηρεάζει τις μετρούμενες ουσίες του αίματος αλλά ο βαθμός επηρεασμού εξαρτάται από την σύσταση του γεύματος αλλά και από τον χρόνο που πέρασε από την τροφή μέχρι την αιμοληψία. Αν 4 έχει προηγηθεί γεύμα (ιδιαίτερα σε λιπαρό γεύμα) ή κατανάλωση αλκοόλ, τα τριγλυκερίδια αυξάνονται στο αίμα. Η μέτρηση των τριγλυκεριδίων συνιστάται να γίνεται μετά από 12ωρη νηστεία για να έχουμε αξιόπιστη τιμή των τριγλυκεριδίων νηστείας. Οι προσδιορισμοί της ολικής χοληστερόλης και της HDL-χοληστερόλης αλλά και αρκετοί άλλοι δεν επηρεάζονται στη μέτρηση τους από την προηγηθείσα διατροφή αν τα τριγλυκερίδια στα αίμα είναι μικρότερα από 400 mg/dl, δηλαδή εάν έχει προηγηθεί ένα ελαφρό γεύμα πριν την αιμοληψία, αλλά για να αποφεύγεται η σύγχιση καλό είναι η αιμοληψία να γίνεται μετά αποχή από φαγητό για 12 ώρες. Γενικά την προηγούμενη ημέρα της αιμοληψίας αποφεύγουμε τα λιπαρά φαγητά. Αλκοόλ: Ανάλογα με την ποσότητα και το χρόνο που έχει προηγηθεί επηρεάζονται πολλά συστατικά του αίματος. Λίγες ώρες μετά από κατανάλωση αλκοόλ παρατηρείται μείωση της γλυκόζης αίματος, αύξηση του ουρικού οξέως ενώ μετά από συστηματική κατανάλωση αλκοόλ αυξάνονται τα ηπατικά ένζυμα γ-GT και τρανσαμινάσες και αρκετά τα τριγλυκερίδια. Η επίδραση της νηστείας: Παρατεταμένη νηστεία (περισσότερο από 1 μήνα) επηρεάζει τις τιμές πολλών βιοχημικών παραμέτρων στο αίμα. Μειώνεται η συγκέντρωση των λευκωμάτων, των τριγλυκεριδίων, της χοληστερόλης, της ουρίας, μπορεί να παρατηρηθεί αύξηση του ουρικού οξέως και επηρεασμός των αποτελεσμάτων των ορμονών. Ομως έντονη νηστεία (ασιτία) ολίγων ημερών ανεβάζει τις τιμές της χοληστερόλης και των τριγλυκεριδίων. Η επίδραση της άσκησης: Η πρόσφατη άσκηση επηρεάζει ορισμένες βιοχημικές παραμέτρους είτε λόγω απώλειας υγρών είτε λόγω ελευθέρωσης μυικών ενζύμων στην κυκλοφορία όπως CK, AST, LDH. Επίσης παρατηρούνται αλλαγές στις συγκεντρώσεις ορμονών, της γλυκόζης κ.α. Εντονη άσκηση 15 min πριν την αιμοληψία, οδηγεί σε αύξηση της χοληστερόλης έως 6%. Γιαυτό 12 ώρες πριν την αιμοληψία όχι έντονη άσκηση. Πριν την αιμοληψία: Ένα συνηθισμένο λάθος των ασθενών όπως βλέπουμε στα κέντρα αιμοληψίας των νοσοκομείων, σε κάποιο βαθμό λόγω άγχους, είναι να στέκονται όρθιοι ή να βηματίζουν. Σε ορθοστασία 1530 min η χοληστερόλη και τα άλλα λιπίδια μπορούν να αυξηθούν 9-15%. Αυξήσεις παρατηρούνται επίσης στην αλβουμίνη και το ασβέστιο και σε άλλες εξετάσεις. Μισή ώρα ορθοστασία επηρεάζει τις τιμές πολλών εξετασεων λόγω αιμοσυμπύκνωσης, γιαυτό είναι απαραίτητο πριν την αιμοληψία να κάθεται ο ασθενής τουλάχιστον 5 λεπτά. Πρέπει επίσης να αποφεύγεται το κάπνισμα πριν την αιμοληψία διότι επηρεάζονται έστω και λίγο κάποιες εξετάσεις. Γενικά πρέπει να ακολουθούνται σταθερές συνθήκες ως προς την ώρα και τις συνθήκες αιμοληψίας, την φαρμακευτική αγωγή κ.α. για να έχουμε συγκρίσιμα αποτελέσματα στα συστατικά που προσδιορίζουμε. Χρειάζονται επίσης σταθερές συνθήκες διατροφής και τρόπου ζωής διότι διαφορετικά οι μεταβολικές προσαρμογές που συμβαίνουν επηρεάζουν τις συγκεντρώσεις των ουσιών που θα προσδιορίσουμε. Σε περίπτωση που εξ ανάγκης η αιμοληψία γίνεται εκτός εργαστηρίου, το δείγμα πρέπει να μεταφερθεί με σωστές συνθήκες στο απαραίτητο χρόνο στο εργαστήριο. Οι φυσιολογικές τιμές ή σωστότερα τιμές αναφοράς, που αναγράφονται στα έντυπα των εργαστηρίων αναφέρονται συνήθως σε ενηλίκους. Οι ποσοτικοί προσδιορισμοί ασβεστίου, κρεατινίνης και λευκωμάτων στα ούρα, πρέπει να γίνονται σε ούρα 24ώρου και όχι σε τυχαίο δείγμα για να αποφύγουμε τα λάθη από αστάθμητη πρόσληψη υγρών ή αποβολής ύδατος (στον προσδιορισμό του ασβεστίου βάζουμε συντηρητικό στο δοχείο συλλογής). Οι μονάδες μέτρησης σε πολλές εξετάσεις συνήθως εκφράζονται σε mg/dl (mg%). Σε εργαστήρια του εξωτερικού ίσως κάποιος συναντήσει τις μονάδες mmol/l που με κατάλληλο συντελεστή για κάθε προσδιοριζόμενη ουσία μετατρέπεται σε mg/dl ή αντίστροφα. 5 Τέλος πολλοί εξεταζόμενοι ασθενείς βλέποντας διαφορές στα αποτελέσματα τους συγκριτικά με προηγούμενες μετρήσεις, είναι σε αμηχανία γιατί δεν μπορούν να ερμηνεύσουν την μεταβολή π.χ χοληστερόλη πριν 6 μήνες 215 mg/dl και τώρα 198 mg/dl ή σάκχαρο αίματος 162 mg/dl πριν και τώρα 153 mg/ dl. Αλλοι πάλι μπορεί να είναι ευχαριστημένοι (η δίαιτα απέδωσε!!) χωρίς αυτό να έχει πραγματική βάση. Συνοπτικά, να ξέρουμε ότι κάθε αποτέλεσμα έχει μια αβεβαιότητα δηλαδή μπορεί να «παίξει» σε ένα εύρος ανάλογα με την εξέταση. Διεθνείς οργανισμοί (IFCC) έχουν ορίσει τα επιτρεπόμενα όρια σφάλματος για κάθε εξέταση. Ετσι για την χοληστερόλη είναι 9%, για το σάκχαρο αίματος είναι 6,9 %. Τι σημαίνει αυτό? Ότι αν οι παράγοντες (διατροφή, κατάσταση υγείας κλπ) παραμένουν σταθεροί μπορεί το αποτέλεσμα να είναι διαφορετικό έως ένα ποσοστό γιατί επηρεάζεται από προαναλυτικούς (κύρια βιολογικής μεταβλητότητας), αναλυτικούς και μετααναλυτικούς παράγοντες. Ετσι αν η αληθής τιμή χοληστερόλης ενός ασθενή είναι 200 mg/dl δεν θα φταίει το εργαστήριο αν βρεθεί 182 ή 218 mg/dl εφόσον το επιτρεπόμενο όριο «σφάλματος» για την χοληστερόλη είναι 9%. Τα επιτρεπόμενα όρια σφάλματος για κάθε εξέταση πρέπει να είναι υπόψη του κλινικού γιατρού ώστε να σταθμίζει την θεραπευτική αγωγή χωρίς να επηρεάζεται από τέτοιες διαφορές. Ισως βοηθά στην μείωση του ολικού «σφάλματος» να εξεταζόμαστε στο ίδιο (αξιόπιστο) εργαστήριο μειώνοντας έτσι κατά τι τον αναλυτικό παράγοντας διακύμανσης. 6 ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΩΝ ΒΙΟΧΗΜΙΚΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ CEA, CA 19-9, EGFR, GA 733-2 ΣΤΟΝ ΟΡΟ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΠΑΧΕΟΣ ΕΝΤΕΡΟΥ ΑΝΤΩΝΙΑ ΜΟΥΡΤΖΙΚΟΥ MSc ΒΙΟΧΗΜΙΚΟΣ, ΚΛΙΝΙΚΟΣ ΧΗΜΙΚΟΣ, EurClinChem Ο καρκίνος του παχέος εντέρου (CRC) αναπτύσσεται στο παχύ έντερο ή στο ορθό και μπορεί να είναι κληρονομικός ή σποραδικός. Κατά την ογκογένεση διαταράσσεται η σχέση μεταξύ πολλαπλασιασμούδιαφοροποίησης-απόπτωσης στον πληθυσμό των επιθηλιακών κυττάρων του παχέος εντέρου και συσσωρεύεται μία μάζα κυττάρων με μιτωτικό δυναμικό, δημιουργώντας μία υπερπλασία. Οι υπερπλασίες αυτές είναι καλοήθεις, ωστόσο τα κύτταρα τους χαρακτηρίζονται από αλλαγές στο σχήμα και το μέγεθός τους ή στη συμπύκνωση της χρωματίνης τους. Οι αρχικές αυτές υπερπλασίες των λίγων κυττάρων ονομάζονται «εστίες εκτροπής» (aberrant crypt foci) και είναι η «πρώτη» ιστολογική βλάβη που μπορεί να εντοπιστεί. Τα κύτταρα στις εστίες εκτροπής είναι δυνατόν, εάν υποστούν μεγάλο αριθμό μεταλλάξεων, να δημιουργήσουν σταδιακά ένα καλόηθες αδένωμα, που εν δυνάμει μπορεί να εξελιχθεί σε καρκίνωμα in situ ή σε μεταστατικό καρκίνωμα. Θεωρείται ότι η καρκινογένεση στο έντερο μπορεί να διαρκέσει εξελικτικά περί τα είκοσι χρόνια. Αυτό το δεδομένο στηρίζει την άποψη ότι χρειάζονται περίπου επτά γενετικές αλλοιώσεις, «χτυπήματα», στο γενετικό υλικό των κυττάρων για να μετασχηματιστούν σε καρκινικά. Τα γονίδια που συνήθως συμμετέχουν θετικά ή αρνητικά στην καρκινογένεση είναι: τα ογκοκατασταλτικά γονίδια APC, P53, SMAD4 (DCC), τα γονίδια της οικογένειας επιδιόρθωσης του DNA- MMR genes (MLH1, MSH2, PMS1, PMS2, MSH6) και τα πρωτο-ογκογονίδια K-RAS, neu, myc, myb. Τα στάδια που κατά κανόνα ακολουθούνται στην καρκινογένεση[1](εικόνα 1) είναι: 1ο στάδιο- ενεργοποίηση πρωτοογκογονιδίων 2ο στάδιο- αδρανοποίηση ογκοκατασταλτικών γονιδίων, η οποία απαιτεί δύο χτυπήματα (2nd hit) 3ο στάδιο- μεταλλάξεις γονιδίων επιδιόρθωσης του DNA και «γενικευμένη γενετική αστάθεια». Εικόνα 1. Το μοντέλο της καρκινογένεσης, όπως δίνεται σχηματικά [2]. Οι δύο πιο συχνοί τύποι κληρονομικού καρκίνου του παχέος εντέρου είναι: η Οικογενής Αδενωματώδης Πολυποδίαση (FAP) και ο Κληρονομούμενος Καρκίνος του Παχέος Εντέρου Χωρίς Πολυποδίαση (HNPCC). Ο σποραδικός καρκίνος του παχέος εντέρου, επί απουσίας οικογενειακού ιστορικού, εμφανίζεται σε πληθυσμό ηλικίας μεταξύ 60-80 ετών και συνήθως εντοπίζεται με αλλοιώσεις του κόλου ή του ορθού. Επιδημιολογικά ο CRC αποτελεί τον τρίτο σε συχνότητα καρκίνο για τους άντρες και τις γυναίκες και τη δεύτερη κατά σειρά αιτία θανάτου από καρκίνο [3], αντιπροσωπεύει δε το 13% όλων των καρκίνων, ενώ το ποσοστό θνησιμότητας στην Ευρώπη ξεπερνά τους 100.000 ασθενείς το χρόνο. Στην Ευρώπη, η υψηλότερη θνησιμότητα παρατηρείται στους άνδρες και στις γυναίκες των ανατολικών και βορειοδυτικών χωρών, ενώ χαμηλότερη είναι η θνησιμότητα στις χώρες της νότιας Ευρώπης [4]. Κάθε χρόνο στην Ευρώπη, ανιχνεύονται 213.000 νέα περιστατικά και συμβαίνουν 110.000 θάνατοι. Η συχνότητα στα δύο φύλα είναι παρόμοια για τον καρκίνο του παχέος εντέρου, ενώ στους άνδρες είναι αυξημένη η συχνότητα του καρκίνου του ορθού. Η πιθανότητα ενός ασυμπτωματικού ατόμου να αναπτύξει κατά τη διάρκεια της ζωής του τη νόσο είναι 6% και για τα δύο φύλα. Η Ελλάδα καταλαμβάνει τη χαμηλότερη θέση ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ. Αφού τεθεί η διάγνωση του καρκίνου κρίνεται απαραίτητη η σταδιοποίηση της νόσου, ώστε να γνωρίζουμε την έκταση της. Η νόσος κατατάσσεται σ’ ένα από τα ακόλουθα στάδια [5](εικόνα 2): Στάδιο 0: Ο καρκίνος είναι πρώιμος και εντοπίζεται μόνο στο εσωτερικό του επιθηλίου του εντέρου. Στάδιο Ι: Ο καρκίνος περιλαμβάνει περισσότερα στρώματα του επιθηλίου του εντέρου Στάδιο ΙΙ: Ο καρκίνος έχει επεκταθεί έξω από το τοίχωμα του εντέρου, αλλά δεν έχει προσβάλλει λεμφαδένες. Στάδιο ΙΙΙ: Έχουν προσβληθεί λεμφαδένες, αλλά όχι άλλες απομακρυσμένες εστίες. Στάδιο ΙV: Υπάρχουν απομακρυσμένες εστίες. Κατά Dukes (1932), τα στάδια του καρκίνου στο παχύ έντερο περιγράφονται ως: Dukes A: Ο όγκος εντοπίζεται μόνο στο εσωτερικό τοίχωμα του παχέος εντέρου. 7 Dukes B: Ο Όγκος έχει εισχωρήσει από το εσωτερικό τοίχωμα προς το μυ χωρίς να προσβάλει τους λεμφαδένες της περιοχής. Dukes C: Ο Όγκος έχει επεκταθεί και σ’ ένα ή περισσότερους λεμφαδένες της περιοχής. Dukes D: Τα καρκινικά κύτταρα του όγκου έχουν διασκορπιστεί και σ’ άλλα όργανα του σώματος και έχουν δημιουργήσει δευτεροπαθείς όγκους (μεταστάσεις). Εικόνα 2. Σχηματική απεικόνιση της κατάταξης κατά UICC σε σχέση με τα στάδια της νόσο [5,6]. Στην παρούσα εργασία μετρήθηκαν οι βιοδείκτες: CEA,CA 19-9, EGFR, GA733-2 στον ορό ασθενών με CRC στις φάσεις: προεγχειρητικά και κατά τα διάφορα στάδια της χημειοθεραπείας και στην ομάδα ελέγχου. Για τους δείκτες EGFR και GA733-2 έγινε επικύρωση (analytical validation) in house μεθόδου ELISA, ενώ το CEA και το CA 19-9 μετρήθηκαν στον αναλυτή Cobas® 6000 της Roche με αντιδραστήρια της ίδιας εταιρείας. Ο αναλυτής είναι πλήρως αυτοματοποιημένος και είναι σχεδιασμένος για ετερογενείς ανοσοπροσδιορισμούς, χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της ηλεκτροχημειοφωταύγειας. Το εργαστήριο της Κλινικής Βιοχημείας στο ΠΓΝ «ΑΤΤΙΚΟΝ» είναι διαπιστευμένο κατά ISO 15189 για τις μετρήσεις αυτές.. Συνολικά μελετήθηκαν 50 ασθενείς και 40 υγιείς αιμοδότες (40-60 ετών, αναλογία άνδρών-γυναικών 3:1) ως ομάδα ελέγχου. Η στατιστική ανάλυση των δεδομένων της παρούσας διπλωματικής εργασίας πραγματοποιήθηκε στο στατιστικό πρόγραμμα SPSS® version 17.0 για Windows. Τα αποτελέσματα που προκύπτουν από την στατιστική ανάλυση των βιολογικών δεικτών: Στον πληθυσμό των ασθενών κανένας δείκτης δεν ακολουθεί την κανονική κατανομή Στον πληθυσμό της ομάδας ελέγχου το CEA, το CA 19-9 και το EGFR ακολουθούν την κανονική κατανομή, εξαιρείται το GA 733-2 που δεν ακολουθεί την κανονική κατανομή Με τη δοκιμασία Mann-Whitney προκύπτει ότι οι μέσες τιμές των δεικτών στην ομάδα των ασθενών διαφοροποιούνται με μεγάλη στατιστικά σημαντική διαφορά (p=0.000) από τις μέσες τιμές των δεικτών της ομάδας ελέγχου των. Εξαιρείται το GA 733-2 με οριακό p<0.065. Ο EGFR προκύπτει ότι είναι ο δείκτης που σε αντίθεση με τους άλλους δείκτες ελαττώνεται στους ασθενείς. Βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις μεταξύ του CA 19-9 και του GA 733-2 και των σταδίων της νόσου. Στους ασθενείς σταδίου IV η μέση τιμή των δεικτών αυτών είναι κατά πολύ μεγαλύτερη με p<0.022 για το CA 19-9 και p<0.008 για το GA 733-2. Βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις μεταξύ της αύξησης του CEA (p<0.031), CA19-9 (p<0.044) και GA733-2 ( <0.019) ανάλογα με την κλινική κατάσταση των ασθενών (performance status). Στη συσχέτιση των δεικτών μεταξύ τους προκύπτει ότι το CEA συσχετίζεται με το CA 19-9 (p<0.000), το GA 733-2 με το CEA (p<0.001) και το CA 19-9 με το GA733-2 (p<0.002). Από τις καμπύλες ROC με 95% διάστημα εμπιστοσύνης για κάθε δείκτη συνάγουμε τα ακόλουθα συμπεράσματα: Cut off value Ευαισθησία % Ειδικότητα% CEA 5.2 ngr/ml 61.9 80 CA 19-9 20.9 U/ml 66.7 80 EGFR 138.1 pgr/ml 57.1 52 EpCAM (GA 733-2) 147.1 pgr/ml 61.9 84 Με τις συγκεκριμένες τιμές cut off το CA19-9 είναι ο δείκτης με τη μεγαλύτερη ευαισθησία, ενώ το CEA, το CA 199 και το GA733-2 είναι δείκτες με παρόμοια ειδικότητα για τη διαφοροποίηση των ασθενών με μεταστάσεις στον καρκίνο του παχέος εντέρου. Ο δείκτης EGFR είναι δείκτης χαμηλότερης ευαισθησίας και ειδικότητας. 8 Συμπερασματικά: 1) Τα επίπεδα του EGFR ήταν χαμηλότερα στους ορούς των ασθενών (mean=147) απ’ ότι στην ομάδα ελέγχου (mean=383), σε αντίθεση με τους άλλους τρείς δείκτες. 2) Tα επίπεδα του GA733-2 ήταν υψηλότερα στους ορούς των ασθενών (mean=321,1319) απ’ότι στην ομάδα ελέγχου (mean= 128,6810). 3) Το CEA, το CA19-9 και ο EGFR διαφοροποιούσαν την ομάδα των ασθενών από την ομάδα ελέγχου με στατιστικώς σημαντική διαφορά της τάξεως του p< 0.001, ενώ το ίδιο δεν ισχύει για το EpCAM (GA733-2). 4) Το GA 733-2 και το CA19-9 συσχετίζονται με το στάδιο της νόσου, με σημαντικά υψηλότερες τιμές στο στάδιο IV. 5) Το GA 733-2 και το CA19-9 συσχετίζονται με την κλινική κατάσταση του ασθενούς. 6) Το CEA, το CA19-9 και το GA 733-2 έχουν μεταξύ τους γραμμική συσχέτιση στους ασθενείς με καρκίνο του παχέος εντέρου. Όταν οι δείκτες εξετάστηκαν ως προς την ειδικότητα και την ευαισθησία για την ανίχνευση των μεταστάσεων το CA19-9 είχε τη μεγαλύτερη ευαισθησία 66.7% και το GA 733-2 είχε τη μεγαλύτερη ειδικότητα 84%. Στον καρκίνο του παχέος εντέρου το CA19-9 θεωρείται ο καλύτερος προγνωστικός δείκτης, παράλληλα με την σταδιοποίηση κατά Dukes. Είναι γνωστή η προγνωστική αξία του CEA στον καρκίνο του παχέος εντέρου, ενώ οι ψηλές προεγχειρητικές τιμές του επισημαίνουν αυξημένο κίνδυνο μεταστάσεων, ειδικά των ηπατικών [7,8,9,10]. Ο EGFR υπερεκφράζεται σε συμπαγείς όγκους και συσχετίζεται με κακή πρόγνωση σε διάφορους τύπους καρκίνου. Στον καρκίνο όμως του παχέος εντέρου έχει φτωχή ευαισθησία και ειδικότητα. Βιβλιογραφία 1. Gelehrter T.D., Collins F.S., Ginsburg D.: Principles of Medical Genetics, 1998, 2nd Ed.,Williams & Wilkins. 2. Weinberg RA, Hanahan D.: The molecular pathogenesis of cancer. In:Scientific American molecular oncology. New York: Scientific American, Inc, 1996:187. 3. Dwek M. Oncology News 2007; volume2, issue3. 4. Huerta S. Expert Rev Mol Diagn. 2008; (3): 277-88. 5. Sabiston Textbook of Surgery, 18th ed., Philadelphia: Saunders Elsevier; 2007. 6. Eric M. Chevlen, MD, Assistant Professor, Internal Medicine Northeastern Ohio Universities College of Medicine St. Elizabeth Health Center “Treating Colorectal Cancer in the Elderly Population”, Sep. 1, 2007. 7. Sastre J,Maestro ML, Puente J, Veganzones S, Alfonso R, Rafael S, Garcia-Saenz JA, Vidaurreta M, Martin M, Arroyo M, Sanz-Casia MT, Diaz-Rubio E. Circulating tumor cells in colorectal cancer: correlation with clinical and pathological variables. Ann Oncol. 2008, 19(5):935-8. 8. Tumor Markers: Review and Clinical Applications, IFCC 2002. 9. Tumor Markers: an important adjust to clinical practice, by Mankanwal, S. Sanchdev, C.R. Tombazzi, April 2006. 10. http:// labtestonline.org/understanding/analytes/tumor_markers/glance.html]. 9 H βιοπληροφορική του χθες και του σήμερα – Προκλήσεις και προοπτικές Σπύρος Ματσάγγος Τεχνολόγος Ιατρικών Εργαστηρίων Αιμοδοσίας Τζανείου Νοσοκομείου, MSc Βιοπληροφορικής, Υποψήφιος Διδάκτορας Πανεπιστημίου Πατρών Εισαγωγή Στα μέσα του 19ου αιώνα, σε μία πόλη της Γαλλίας ο Louis Pasteur (1822-1895) μελετούσε το πως η ζύμωση της αλκοόλης συνδέεται με την ύπαρξη ενός μικροοργανισμού. Την ίδια εποχή στην Αγγλία ο Charles Babbage (1791-1871) κατασκεύαζε την Αναλυτική Μηχανή στην οποία η Ada Lovelace (1815-1852) - μία μαθηματικός που είχε καταννοήσει το όραμα του Babbage- προσπαθούσε να υπολογίσει τους αριθμούς Bernoulli. Είναι σχεδόν βέβαιο πως αν ποτέ συναντιόταν ο Babbage, που σήμερα θεωρείται ο πατέρας της επιστήμης των υπολογιστών, με τον Pasteur που θεωρείται ο πατέρας της Βιοτεχνολογίας, δεν θα φαντάζονταν πως οι δύο επιστήμες θα είχαν τόσα κοινά, ώστε η εξέλιξη της μίας να επιδρά ζωτικά στην εξέλιξη της άλλης [13]. Το 1978 οι Paulien Hogeweg και Ben Hesper μελετώντας τις διαδικασίες πληροφορικής σε βιοτικά συστήματα εισήγαγαν τους όρους Βιοπληροφορική και Υπολογιστική Βιολογία [12]. Ο Charles Babbage Στη σημερινή εποχή ο τεράστιος όγκος πληροφορίας που προκύπτει από την έρευνα στις Βιολογικές επιστήμες, κυρίως δε για μόρια όπως το DNA, το RNA και οι αλληλουχίες των πρωτεϊνών, απαιτεί πλέον εξαιρετικά εξελιγμένα υπολογιστικά συστήματα προκειμένου τα δεδομένα να καταχωρηθούν και να ταξινομηθούν, ώστε να καταστούν “human friendly” και να αξιοποιηθούν από τους ερευνητές. Τομείς - Εφαρμογές Η Βιοπληροφορική, λοιπόν, αποτελεί πλέον έναν ολοκληρωμένο επιστημονικό κλάδο που αναπτύχθηκε και διεκδίκησε χώρο στο ενδιάμεσο της Βιολογίας και της Πληροφορικής, όταν πια τα βιολογικά δεδομένα ήταν πολλά και δύσκολα επεξεργάσιμα από τον ανθρώπινο παράγοντα, αλλά και όταν η Πληροφορική είχε φτάσει σε επαρκές επίπεδο να προσφέρει βοήθεια. Οι στόχοι της νέας επιστήμης συνοψίζονται σε δύο [1]. Πρώτον, χρειάζεται να οργανωθούν τα βιολογικά δεδομένα σε βάσεις δεδομένων και βιβλιοθήκες ώστε να είναι εύκολα προσπελάσιμα από τους ερευνητές και να μπορούν να διορθωθούν τυχούσες αστοχίες. Δεύτερον, αναπτύσσονται υπολογιστικά εργαλεία και αλγόριθμοι για την επεξεργασία και την ανάλυση των βιολογικών δεδομένων. Στις μέρες μας η Βιοπληροφορική βρίσκει δράση σε ποικίλους τομείς [4]. Αλληλούχιση - Sequencing Εδώ και τρεις δεκαετίες, ένας βασικός στόχος των ερευνητών ήταν η αλληλούχιση γονιδιωμάτων. Η επίτευξη του στόχου θα απαντούσε σε εξελικτικά, φαρμακευτικά, αναπτυξιακά ερωτήματα και θα άνοιγε νέους ορίζοντες στην ιατροβιολογική έρευνα, στη φαρμακοβιομηχανία και σε τομείς βιολογικών εφαρμογών. Με τη βοήθεια της Βιοπληροφορικής και της τεχνολογικής ανάπτυξης, ο στόχος εκπληρώνεται στις μέρες μας. Μετά την αποκρυπτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος [2] (Human Genome Project), βρίσκεται σε εξέλιξη το πρόγραμμα αποκρυπτογράφησης 1000 γονιδιωμάτων [8] (1000 genome project). Μετά τις τελευταίες εξελίξεις στην τεχνολογία της αλληλούχισης από τις εταιρείες Illumina και SOLiD [3], σε εβδομαδιαία βάση αλληλουχίζονται γονιδιώματα νέων οργανισμών. Η αλληλούχιση των γονιδιωμάτων βρίσκει εφαρμογή στη σύγκριση γονιδίων αλλά και άλλων περιοχών του γονιδιώματος. Μπορεί κανείς να προσδιορίσει SNPs και να κάνει συγκρίσεις μεταξύ γονιδίων ανθρώπων, αλλά και μεταξύ διαφόρων οργανισμών. Τα δεδομένα δίνονται ελεύθερα στο διαδίκτυο και με χρήση εξειδικευμένων αλγορίθμων (π.χ. BLAST), ο ερευνητής συγκρίνει, κατατάσσει και βγάζει συμπεράσματα. Πρόβλεψη πρωτεϊνικής δομής Η πρωτοταγής δομή μιας πρωτείνης εμπεριέχει όλη την πληροφορία για την τελική χωροδιάταξη του μορίου (τριτοταγή και τεταρτοταγής δομή). Αυτό γιατί κάθε αμινοξύ έχει συγκεκριμένες χημικές ιδιότητες και θα αλληλεπιδράσει με συγκεκριμένο τρόπο με τα γειτονικά του αμινοξέα. Γίνεται προσπάθεια ανάπτυξης αλγορίθμων πρόβλεψης των τελικών πρωτεϊνικών δομών. Η σωστή πρόβλεψη παρέχει μεγάλο πλεονέκτημα σε φαρμακευτικές και βιοτεχνολογικές εφαρμογές. Ο τομέας του Ο χάρτης του ανθρώπινου X σχεδιασμού φαρμάκων βασίζει την έρευνά του στην αρχική πρόβλεψη της δομής χρωμοσώματος πρωτεϊνών, ώστε να προχωρήσει στην παρασκευή ενός πρωτεϊνικού σκευάσματος. Η πρόβλεψη δομών στο χώρο, αφορά και σε μόρια με τα οποία αλληλεπιδρούν οι πρωτεϊνες, όπως περιοχές του DNA, το RNA, μεταβολίτες αλλά και άλλες πρωτεϊνες. 10 Η σημασία του συγκεκριμένου τομέα εφαρμογής της Βιοπληροφορικής, φαίνεται και από το γεγονός ότι έχει συσταθεί κοινότητα που επικυρώνει την ορθότητα των μεθόδων πρόβλεψης της πρωτεϊνικής δομής (CASP) με κριτήρια υψηλής αυστηρότητας που ανανεώνονται συνεχώς [7]. Σημαντική είναι και η βιβλιοθήκη CATH [9], στην οποία γίνεται συνεχώς βελτίωση από το χρήστη και ο σκοπός της είναι να παρέχει πληροφορίες για τη λειτουργία κάθε συγκεκριμένης πρωτεϊνικής περιοχής. Δεδομένα υψηλής κλίμακας Τα τελευταία 15 χρόνια, η Βιολογία έχει κάνει μια αλματώδη μετάβαση σε ολιστικές πλατφόρμες έρευνας και απόδοσης δεδομένων, τις γνωστές -ωμικές (-omics) Απεικόνιση τριτοταγούς πλατφόρμες. Τέτοιες είναι η γονιδιωματική (genomics), η μεταγραφωμική δοµής πρωτεϊνης (transcriptomics) η πρωτεωμική (proteomics), η μεταβολωμική (metabolomics). Σε αυτό οδήγησε η τεχνολογική πρόοδος όπου βάσει αυτής, επετεύχθει η ανάπτυξη συστημάτων που δύνανται να αποδίδουν δεδομένα υψηλής κλίμακας (large scale data). Αυτή η μετάβαση δε θα μπορούσε να έχει γίνει χωρίς τη συμβολή της Βιοπληροφορικής [5]. Το πρόβλημα που υπήρχε ήταν στην πολυπαραγοντικότητα των δεδομένων, λόγω του μεγάλου εύρους τους. Απαιτούνται εργαλεία - προγράμματα ανάλυσης των δεδομένων που θα επιτρέπουν την πολυπαραμετρική στατιστική ανάλυση και την κατανοητή απεικόνιση των αποτελεσμάτων. Έτσι αναπτύχθηκαν και αναπτύσσονται αλγόριθμοι ανάλυσης και κατασκευάζονται προγράμματα ανάλυσης φιλικά προς τον χρήστη - ερευνητή. Ανάπτυξη βάσεων δεδομένων DA µικροσυστοιχία Όπως αναφέρθηκε, η δημιουργία προσπελάσιμων βάσεων δεδομένων και βιβλιοθηκών που θα παρέχουν πληροφορίες και δεδομένα στους ερευνητές και σε κάθε ενδιαφερόμενο, είναι ένας από τους βασικούς στόχους της Βιοπληροφορικής. Η εξάπλωση του διαδικτύου καθώς και η αύξηση της ταχύτητας διαμεταγωγής των δεδομένων μέσω αυτού, διαμορφώνουν ένα ευνοϊκό περιβάλλον για τη πραγματοποίηση τέτοιων εγχειρημάτων. Υπάρχει, λοιπόν, ήδη ένας μεγάλος αριθμός τέτοιων βάσεων δεδομένων. Οι υπηρεσίες τους παρέχονται δωρεάν στο χρήστη, στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων. Διατίθενται βάσεις μεταβολικών μονοπατιών (EMP, MetaCyc, UM-BBD, Metalgen), βάσεις για ένζυμα και αντιδράσεις (LIGAND, ENZYME, BRENDA, PROMISE), βάσεις ρυθμιστικών μονοπατιών (KEGG, SPAD, CSNDB), βάσεις πρωτεϊνικών αλληλεπιδράσεων (BRITE, DIP, BIND) και πολλές άλλες λιγότερο γνωστές [10]. Η πιο διαδεδομένη ιστοσελίδα συγκεντρωμένης βιολογικής πληροφορίας είναι αυτή του National Center for Biotechnology Information (NCBI), όπoυ συγκεντρώνονται βιβλιοθήκες άρθρων, γονιδίων, πρωτεϊνών, πολυμορφισμών αλλά και εργαλεία επεξεργασίας των δεδομένων [11]. Όπως εύκολα αντιλαµβάνεται κανείς, o όγκος της ήδη υπάρχουσας πληροφορίας είναι τεράστιος. Η πληροφορία αυτή, λόγω του µεγέθους της, δεν είναι αρκετά συνδιασµένη. Από την επεξεργασία της προκύπτουν συµπεράσµατα που δε φανταζόταν κανείς, χωρίς να χρειάζεται καν η πειραµατική διαδικασία. Αυτός είναι και ο πρωταρχικός ρόλος των βιολογικών βάσεων δεδοµένων, να προάγουν, δηλαδή, την επιστηµονική γνώση. Τελευταία αναπτύσσονται εργαλεία παράλληλης επεξεργασίας δεδοµένων από πολλές διαφορετικές βάσεις, πράγµα που απορρίπτει τις λανθασµένες πληροφορίες και δίνει συµπληρωµατικά συµπεράσµατα. Ο µεταβολικός Άτλαντας της KEGG Στις παρυφές της Συστημικής Βιολογίας (Systems Biology) Η τεχνολογική ανάπτυξη στον τομέα της βιολογικής έρευνας και τα ήδη αποδεκτά επιτεύγματα της Βιοπληροφορικής, τείνουν να στρέψουν τα βλέμματα από την παραδοσιακή επιστημονική μέθοδο σε μια πιο σύγχρονη ολιστική θεώρηση του κυττάρου. Μπορούμε πλέον να δούμε το κύτταρο, αλλά και τα άλλα επίπεδα οργάνωσης (ιστούς, όργανα) ως ένα σύστημα του οποίου τα μέρη δε λειτουργούν αυτόνομα και τα διάφορα επίπεδα οργάνωσης αλληλοεπηρρεάζονται. Τα γονίδια, οι πρωτεϊνες και ο μεταβολισμός αλληλοεξαρτώνται και ρυθμίζουν τις λειτουργίες τους, αποκρινώμενα στις απαιτήσεις και τις αλλαγές του περιβάλλοντος, όλα μαζί και σε συνεργασία. Με τις σύγχρονες ολιστικές τεχνολογίες και τη χρήση της επιστήμης των υπολογιστών και των μαθηματικών, μπορούμε να αναθεωρήσουμε τις μέχρι τώρα μονόπλευρες προσεγγίσεις σε ένα γονίδιο, ένα μεταβολικό μονοπάτι ή 11 μεμονομένες πρωτεϊνικές αλληλεπιδράσεις, επανεξετάζοντας πλέον συνολικά ολόκληρο το σύστημα. Με τις παραπάνω εξελίξεις, ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο της Βιολογίας, με τίτλο Συστημική Βιολογία. Η Συστημική Βιολογία περιγράφει την πειθαρχία που απαιτείται για να κατανοήσουμε τα βιολογικά φαινόμενα σε μεγάλη κλίμακα: τη σύνδεση των γονιδίων με τη λειτουργία τους, τη λεπτομερή μοντελοποίηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ των πρωτεϊνών και των μεταβολιτών, καθώς και τη λειτουργία του κυττάρου. Έχει μεγάλο εύρος σαν κλάδος, αφού ενημερώνεται και χρησιμοποιεί υποκείμενους κλάδους, συμπεριλαμβανομένων της βιολογίας, της επιστήμης υπολογιστών, των μαθηματικών, φυσικής, της χημείας [6]. Το μέλλον… Μάλλον, ούτε ο πιο ευφάνταστος σεναριογράφος επιστημονικής φαντασίας δεν μπορεί να περιγράψει το μέλλον που διαφαίνεται από τη συνεχόμενη εξέλιξη της Βιοπληροφορικής. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Ecell project, το οποίο αναπτύχθηκε το 1996 από τον καθηγητή Masaru Tomita στο εργαστήριο Βιοπληροφορικής του πανεπιστήμιο Keio στην Ιαπωνία (Shonan-Fujisawa campus). Το E-Cell Project είναι ένα διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα που στοχεύει να ανακατασκευάσει βιολογικά φαινόμενα in silico, αναπτύσσοντας παράλληλα τις αναγκαίες υποστηρικτικές θεωρίες, καθώς επίσης τεχνολογίες και πλατφόρμες λογισμικού που θα επιτρέψουν την ακριβή προσομοίωση των λειτουργιών του κυττάρου [14]. Παράλληλα αναπτύχθηκε το E-cell System το οποίο αποτελεί μία εφαρμογή που στοχεύει στη μοντελοποίηση, την εξομοίωση και την ανάλυση σύνθετων συστημάτων μεγάλης κλίμακας όπως το κύτταρο. Ήδη κυκλοφορεί δωρεάν στο διαδίκτυο η έκδοση 3.2.1 η οποία πρέπει να σημειωθεί πως είναι εφαρμογή ανοιχτού λογισμικού και ανοιχτού κώδικα. Βιβλιογραφία 1. Luscombe N. M. et al. What is bioinformatics? A proposed definition and overview of the field. Method Inform Med 2001; 40: 346–58 2. Venter JC et al. The sequence of the human genome. Science 2001; 291 (5507): 1304-51. 3. Bateman A. and Quackenbush J. Bioinformatics for next generation sequencing Bioinformatics 2009; 25: 429 4. Mount D. W. Bioinformatics: Sequence and Genome Analysis. Spring Harbor Press, 2002 5. Pevsner J. Bioinformatics and functional genomics. J. Wiley & Sons, 2003 6. Rigoutsos I. and Stephanopoulos G. Systems Biology Volume I: Genomics. Oxford Univ. Press, 2007 7. Tress M. L. et al., Target domain definition and classification in CASP8. Proteins. 2009;77 Suppl 9:10-7. 8. www.1000genomes.org 9. www.cathdb.info 10. www.sciencemag.org/site/feature/data/compsci/signal_databases.xhtml 11. www.ncbi.nlm.nih.gov 12. http://en.wikipedia.org/wiki/Bioinformatics 13. Achuthsankar S. Nair, Computational Biology & Bioinformatics: A Gentle Overview, Communications of the Computer Society of India, January 2007. 14. http://www.e-cell.org/ecell/about/history ΓΙΩΡΓΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ Ανδριανή Γρηγοράτου Γ Ν Α Ευαγγελισμός Ο Γιώργης Παλαιολόγος γεννήθηκε στην Τεργέστη το 1925. Ο πατέρας του Ροδόλφος, ήταν έμπορος καταγόμενος όπως και μητέρα του Μαρία, το γένος Ελευθεριάδου , από την Σμύρνη. Ο παππούς του ήταν επίσης έμπορος και είχε εγκατασταθεί στην Τεργέστη από το 1840. Ο Γιώργης είναι το δεύτερο παιδί της οικογένειας και μαθήτευσε στην Τεργέστη στο Ελληνικό δημοτικό. Το 1934 ήρθε με την οικογένειά του στην Καλαμάτα, όπου έμενε η αδελφή του πατέρα του. Στην τελευταία τάξη του πρακτικού λυκείου ήρθε στην Αθήνα για να προετοιμαστεί για την εισαγωγή του στο Πανεπιστήμιο. Φοίτησε στο Λύκειο Αθηνών, το σημερινό Πειραματικό Λύκειο Αμπελοκήπων. Το Δεκέμβρη του 1943 έδωσε εξετάσεις στο Χημικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών με επιβλέποντα καθηγητή τον Καραντάση. Οι υποψήφιοι ήταν 450, οι εισακτέοι μόλις 25, όμως κατάφερε να εισαχθεί, όπως λέει σήμερα με χιούμορ, τελευταίος. Παρακολούθησε τα μαθήματα του τμήματος από το 1948, την επόμενη χρονιά παντρεύτηκε και κλήθηκε να υπηρετήσει στον στρατό. Το 1954 πήρε το πτυχίο του με «Λίαν Καλώς». Νόμιζε ότι το διάβασμα τέλειωσε γι αυτόν. Το 1954 προσελήφθη στο Χημικό εργαστήριο του Νοσοκομείου του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (ΝΕΕΣ), στο οποίο εργαζόταν από το 1945 και κατά τη διάρκεια των σπουδών του, για λόγους βιοποριστικούς αρχικά ως βοηθός ηλεκτρολόγου και αργότερα ως θερμαστής. Πρώτη διευθύντρια του Χημικού εργαστηρίου ήταν η χημικός Ζωή Μελά-Ιωαννίδη (ΠΑ 1929), κόρη του μακεδονομάχου Παύλου Μελά. «Διευθυντής ήταν ο μειλίχιος χημικός Αντώνιος Πελοποννήσιος (ΠΑ 1929) και επιμελητής ο φασαριόζος, φωνακλάς, ικανότατος χημικός Ανάργυρος Τριβυζάς (ΠΑ 1936). Το Χημικό εργαστήριο χωριζόταν με μια πόρτα από το Μικροβιολογικό, με διευθυντή τον γερμανικής παιδείας ευρυμαθή γιατρό Σωτήριο Παπαγεωργίου. Η συνεργασία μεταξύ των δύο εργαστηρίων ήταν στενή και φιλική. Τα δύο αυτά εργαστήρια είχαν ιδρυθεί από το ζεύγος Γεώργιο Ιωαννίδη, μικροβιολόγο και Ζωή Μελά, χημικό, που με διορατικότητα έθεσαν τα θεμέλια της στενής συνεργασίας των δύο ανεξάρτητων μεν αλλά αλληλοσυμπληρούμενων εργαστηρίων. Στις θέσεις αυτές παρέμειναν μέχρι το 1935, κληροδοτώντας έτσι με το παράδειγμά τους ένα πνεύμα αλληλοσεβασμού και αλληλοεκτίμησης, που έκτοτε δεν ξανασυνάντησα. Έγινε λοιπόν φανερό ότι ήταν ανάγκη να ιδρυθεί ένας σύλλογος που θα φρόντιζε για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων των χημικών που πρόσφεραν τις επιστημονικές τους γνώσεις σε νοσηλευτικά ιδρύματα και γενικά σε υπηρεσίες υγείας. Τότε γνώρισα την ευγενική και αγωνίστρια Ζωή Μελά-Ιωαννίδη, τότε διευθύντρια στο Ινστιτούτο Παστέρ και τον Κίμωνα Παναγόπουλο, χημικό και στενό συνεργάτη του διάσημου καθηγητή της Φαρμακολογίας Γεώργιο Ιωακείμογλου στο Νοσοκομείο Ευαγγελισμός. Με αυτούς τους δυο, τις καθηγήτριες της Οργανικής Χημείας Ειρήνη Δηλάρη και Ιφιγένεια Φωτάκη και το Θανάση Ευαγγελόπουλο χημικό στο Νοσοκομείο Αλεξάνδρα συμπήξαμε μια ομάδα εργασίας. Στις συναντήσεις μας πληροφορηθήκαμε από την Ειρήνη Δηλάρη ότι από την κλινική Σμπαρούνη, που βρισκόταν απέναντι από το Χημείο στην οδό Σόλωνος και όπου εργαζόταν ο χημικός Αλέκος Μέντζος, πριν τον διορισμό του οι γιατροί της κλινικής προσέφευγαν στη βοήθεια των χημικών του Χημείου, για επίλυση διάφορων προβλημάτων, όπως η παρασκευή διαλυμάτων. Μας απασχολούσε ιδιαίτερα το θέμα της οργάνωσης των συναδέλφων που ολοένα πύκνωναν τον κλάδο μας, της ονομασίας του συλλόγου και των αντίστοιχων εργαστηρίων καθώς και της αυξανόμενης αντίδρασηςς των γιατρών, που νόμιζαν ότι απειλείται η επαγγελματική τους σταδιοδρομία.» Εμπλούτισε με δική του πρωτοβουλία τη βιβλιοθήκη του εργαστηρίου του ΝΕΕΣ με τους δύο ογκώδεις και μνημειώδεις τόμους του βιβλίου του Van Slyke Clinical Chemistry, εκδόσεις του 1931 και 1932 αντίστοιχα . Ο πρώτος τόμος περιελάμβανε το θεωρητικό μέρος και ο δεύτερος το πειραματικό. Εκείνη την εποχή, γύρω στο 1955-56, πρωτοβγήκαν τα περιοδικά Clinica Chimica Acta και Clinical Chemistry. Με αυτή την αφορμή ξεκίνησαν οι συζητήσεις σχετικά με την ονομασία του συλλόγου και των εργαστηρίων μας ως Κλινικής Χημείας. Στο Πανεπιστήμιο μάθημα Kλινικής Χημείας δεν υπήρχε. Με προτροπή της Ειρήνης Δηλάρη στα πλαίσια της Ένωσης Ελλήνων Χημικών (ΕΕΧ) δημιουργήθηκαν Τμήματα, μεταξύ των οποίων και το Τμήμα Κλινικής Χημείας (ΤΚΧ) με επικεφαλής τον καθηγητή Αναλυτικής Χημείας Θεμιστοκλή Χατζηιωάννου (ΠΑ 1951). Τα ιδρυτικά μέλη του ΤΚΧ/ΕΕΧ σύμφωνα με τον πρώτο κανονισμό λειτουργίας του, είναι τα 20 μέλη της Προσωρινής Ομάδας Εργασίας για την Κλινική Χημεία: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Βάρσου Λίντα, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών Γεωργάτσος Ιωάννης, (ΕΜΠ 1954) Έδρα Βιοχημείας Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γκίκας Γεώργιος, (ΠΘ 1957), ΙΚΑ Δηλάρη Ειρήνη, Έδρα Οργανικής Χημείας Πανεπιστημίου Αθηνών Δεσύπρης Αθανάσιος, (ΠΑ 1961), Έδρα Βιοχημείας, ΦΜΣ Πανεπιστημίου Αθηνών Ευαγγελόπουλος Αθανάσιος, Ενζυμολογία, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Καπούλας Βασίλειος, (ΠΑ 1957), Έδρα Βιοχημείας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Κιμπούρης Γιάννης, ( ΠΑ 1962), Έδρα Βιολογικής Χημείας, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών Κουτσογεωργόπουλος Χαράλαμπος, (ΠΑ 1955), Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Πατρών Κωνστάντζας Νικόλαος, (ΠΑ 1953), Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών Λεβής Γαβριήλ, (ΠΑ 1951), Νοσοκομείο Αλεξάνδρα Μπέζος Ηλίας, (ΠΑ 1945), Λαϊκό Νοσοκομείο Παλαιολόγος Γεώργιος, (ΠΑ 1954) Έδρα Βιολογικής Χημείας, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών Σακλαρίδης Ιωάννης, (ΠΑ 1953), Νοσοκομείο Αλεξάνδρα Σέκερης Κωνσταντίνος, ΕΙΕ, Έδρα Βιολογικής Χημείας, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών Στελλακάτος Γεράσιμος, (ΠΑ 1949,) Έδρα Οργανικής Χημείας Πανεπιστημίου Αθηνών Τσίγγανος Κωνσταντίνος, (ΠΑ 1971), Έδρα Βιοχημείας Πανεπιστημίου Πατρών Τσολάκης Κωνσταντίνος, (ΠΑ 1953), Νοσοκομείο Σωτηρία Τσόλας Ορέστης, Έδρα Βιοχημείας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Χατζηβασιλείου Αντώνιος, (ΠΑ 1959), Αντικαρκινικό Νοσοκομείο Πειραιά Μέλη ex officio είναι οι πρόεδροι ή οι εξουσιοδοτημένοι εκπρόσωποι των ΔΣ των παρακάτω Ενώσεων, Συλλόγων και Εταιρειών: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Ένωση Ελλήνων Χημικών ΕΕΧ Ένωση Χημικών Βιολόγων Ελληνική Βιοχημική και Βιοφυσική Εταιρία Ένωση Βιολόγων Πανελλήνια Ένωση Φαρμακοποιών ΠΕΦ Πανελλήνιος Ιατρικός Σύλλογος ΠΙΣ 7. Ο πρόεδρος του TKX/ IUPAC Αυτά ήταν τα πρώτα βήματα της Κλινικής Χημείας στην Ελλάδα. Όμως παρά τις μετέπειτα μεγάλες προσπάθειες ικανών συναδέλφων και παρά το συνεχώς αυξανόμενο αριθμό εκείνων που ασχολούνται με την Κλινική Χημεία δεν κατορθώθηκε ακόμα, τα προβλήματα που απασχολούν τον κλάδο να βρουν κάποια ουσιαστική λύση. Ένα βιβλίο, το General Chemistry (1959) του Linus Pauling* που αγόρασε έναντι 280 δρχ, του άλλαξε τη ζωή, τον έκανε να ασχοληθεί και πάλι με το διάβασμα και την έρευνα. «Αναζητώντας κάτι καλύτερο πήγα το 1962 στις ΗΠΑ. Πέρασα καταρχάς από το Λονδίνο και συνάντησα τον King*, που είχε γράψει τότε ένα βιβλίο για τις μεθόδους της Κλινικής Χημείας. Η συνάντηση είχε κανονιστεί από την Αθήνα. Σπουδαίος άνθρωπος. Σου συμπεριφερόταν με σεβασμό. Περάσαμε συζητώντας για Κλινική Χημεία, τέχνη και θέατρο ένα ολόκληρο απόγευμα. Μου χάρισε και το βιβλίο του και με προέτρεψε να γνωρίσω και τον Van Slyke* στην Αμερική, συμβουλή που ακολούθησα λίγο αργότερα. Ο Van Slyke ήταν τότε γνωστός τοις πάσι λόγω της περίφημης μεθόδου προσδιορισμού της ουρίας που είχε αναπτύξει και των βιβλίων Κλινικής Χημείας που είχε συγγράψει . Αργότερα προστέθηκαν οι ενζυμικές μέθοδοι προσδιορισμού.» Η πρώτη του ερευνητική εργασία με το Βασίλη Αγγελόπουλο, καθηγητή Παθολογικής Φυσιολογίας με θέμα: Ηλεκτροφόρηση γλυκοπρωτεϊνών και λιποπρωτεϊνών αίματος από εθελοντές αιμοδότες, παρουσιάστηκε σε Παγκόσμιο Συνέδριο Αιματολογίας στη Ρώμη. Στην Αμερική έμεινε περί τα 10 χρόνια. Στην αρχή πήγε στο Αdelphi College κοντά στο Brookhaven, όπου ήταν ο Van Slyke. Εκεί συνάντησε τον καθηγητή βιοχημείας Σπύρο Βρατσάνο, ο οποίος τον εισήγαγε στο πνεύμα της βιοχημείας. Μετά ένα χρόνο πήγε στο State University of New York (SUNY), όπου τον Μάιο του 1967 ολοκλήρωσε το διδακτορικό του με θέμα «Free amino acid content of tissues from rats with accelerated and depressed gluconeogenesis ”. Στην πρώτη σελίδα του η ρήση του Ηράκλειτου, του Έλληνα φιλόσοφου από την Έφεσο «Τα πάντα ‘ρει». Ο προσδιορισμός των δινιτροφαίνυλο-παραγώγων των αμινοξέων έγινε σε στήλη ένυδρου πυριτικού οξέος κατά τη μέθοδο των Kesner, L. et al. Έτσι απέδειξε ότι στην γλυκονεογένεση η αλανίνη που παράγεται στο σκελετικό μυ, προσφέρει τα άτομα άνθρακα που χρειάζονται για να παραχθεί το πυροσταφυλικό. Από αυτό παράγεται η γλυκόζη ως μοναδική τροφή του εγκεφάλου. Στην περίπτωση της μακρόχρονης νηστείας ο εγκέφαλος αρχίζει να χρησιμοποιεί τα κετονοσώματα. Έτσι εξοικονομείται η γλυκόζη, μειώνεται η ταχύτητα της γλυκονεογένεσης με αποτέλεσμα την εξοικονόμηση της μυϊκής μάζας απ’ όπου προέρχεται η αλανίνη. Αυτή είναι η τελευταία γραμμή άμυνας του οργανισμού σε μακρές περιόδους νηστείας. Θυμηθείτε την απεργία πείνας του Bob Santz.* Σύγχρονα αποδείχθηκε ότι τα αμινοξέα με διακλαδισμένη αλυσίδα (τροφή της πρωτεϊνοσύνθεσης στο σκελετικό μυ) για να περάσουν από το αίμα στο μυϊκό κύτταρο, χρειάζονται ινσουλίνη όπως και η γλυκόζη. Άρα στο σακχαρώδη διαβήτη δεν έχομε μόνο ελαττωμένη ανοχή γλυκόζης, αλλά και ελαττωμένη ανοχή αμινοξέων με διακλαδισμένη αλυσίδα. Το 1968 επέστρεψε στην Ελλάδα και τον επόμενο χρόνο διορίστηκε στην έδρα της Βιολογικής Χημείας στη Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, με καθηγητή τον Κ Μοίρα. Εκεί με ελάχιστα μέσα -υποδομής και οικονομικά- δημιουργεί μια ερευνητική ομάδα για την συνέχιση των μελετών του. Το 1974 αφού η χούντα δεν του ανανέωσε τη σύμβαση στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, πήγε στο Πανεπιστήμιο του Yale ως research associate. Ασχολήθηκε με τη μελέτη του μεταβολισμού των αμινοξέων στον εγκέφαλο επιμύων, ιδιαίτερα με τη μεταβολική πορεία του νευροδιαβιβαστικού γλουταμικού, που είναι ο κύριος διεγερτικός νευροδιαβιβαστής του κεντρικού νευρικού συστήματος. Επιστροφή στα πάτρια εδάφη το 1977. Στη γενική συνέλευση της 7ης Μαΐου 1997 ανακηρύχτηκε επίτιμο μέλος της ΕΕΚΧ-ΚΒ. Τον Σεπτέμβρη του1997 μετά από σχετικό αίτημα της ΕΕΚΧ-ΚΒ έγραψε τις αναμνήσεις του. Σημεία αναφοράς στη ζωή του ήταν η σύζυγός του, με την οποία μοιράστηκαν εξήντα χρόνια κοινής ζωής και η κόρη τους. Κοιτάζοντας πίσω, θεωρεί ότι η χημεία και η ερευνητική του εργασία του προσέφεραν όλη του τη ζωή. Κυρίως τον έφεραν κοντά στους νέους ανθρώπους. Περίπου 10000 φοιτητές πέρασαν από τα χέρια του. Οι δυσκολίες ήταν πολλές, όμως είχε πίστη και δεν έπαιρνε τις αποτυχίες κατάκαρδα. «Έκανα τη δουλειά μου και κατάφερνα να λαμβάνω επιχορήγηση από τη γενική Γραμματεία του Υπουργείου Έρευνας και Τεχνολογίας για τη διατήρηση των ερευνητικών μου δραστηριοτήτων και την εκπαίδευση μεταπτυχιακών φοιτητών.» Χαίρομαι που τον βλέπω θαλερό, κεφάτο και αισιόδοξο. Χόμπι του το διάβασμα και ο περίπατος. Η αισιοδοξία του πηγάζει από την αυτοπειθαρχία του. Με συμβουλεύει μάλιστα να μην ασχολούμαι αποκλειστικά με τη δουλειά μου. Να ανοίξω τους ορίζοντές μου. Και μου προτείνει να διαβάσω το βιβλίο ιστορίας και πολιτικού στοχασμού του Ουρουγουανού Eduardo Galeano «Καθρέφτες: Μια σχεδόν παγκόσμια ιστορία », με 600 αφηγήματα – βινιέτες εκδ. Πάπυρος (2009). Σήμερα μαζί με τους Κ. Δραΐνα, Φ. Κολίση, Μ. Λέκκα, Α. Τσελέπη και Κ. Τσίγγανο συμμετέχει ( ως πριν λίγο συμμετείχε και ο Δ. Σταθάκος) στην επεξεργασία της δεύτερης έκδοσης του Αγγλοελληνικού Λεξικού Βιοχημείας, Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας της Ελληνικής Εταιρείας Βιοχημείας και Μοριακής Βιολογίας. Άλλες δραστηριότητες: • Χρημάτισε επί τέσσερα χρόνια γενικός γραμματέας και δύο χρόνια πρόεδρος της Ελληνικής Βιοχημικής και Βιοφυσικής Εταιρείας (σήμερα Ελληνικής Εταιρείας Βιοχημείας και Μοριακής Βιολογίας ). • Συμμετείχε στην οργάνωση των διεθνών Συνεδρίων Βιοχημείας FEBS το 1982 και FEBS-IBUMB το 2008 στην Αθήνα. • Το 1977 οργάνωσε στην Αθήνα ένα μικρό διεθνές Συνέδριο Βιοχημικές απόψεις του σακχαρώδη διαβήτη» • Το 1988 οργάνωσε στη Θεσσαλονίκη, στα πλαίσια της Διεθνούς Ένωσης Βιοχημείας ένα Συνέδριο με θέμα τη Βιοχημική Εκπαίδευση. • Οι ερευνητικές του εργασίες ανάλογες αριθμητικά με την χρηματοδότηση που του παρείχαν, έχουν δημοσιευτεί σε περιοδικά όπως το Biochemical Journal, Journal of Neurochemistry, Analytical Biochemistry, Journal of Neuroscience Research, Neurochemical Research, Hormone and Metabolic Research και άλλα. Βιβλία: με θέμα «Οι • Σημειώσεις Βιολογικής Χημείας για τους φοιτητές της Ιατρικής. • Γιώργη Παλαιολόγου. Ένζυμα. Βασικές θεωρητικές γνώσεις (1969) Γραμμένο στη δημοτική για τους φοιτητές της Ιατρικής. • Pamela C Champe, Richard A Harvey. Βιοχημεία. Mετάφραση Α. Γεωργόπουλου, Ρ. Σβάρνα. Επιμέλεια έκδοσης Γιώργη Παλαιολόγου. Αθήνα 1997, εκδόσεις Παρισιάνου, 2η έκδοση. Γιώργη Παλαιολόγου, Ελένης Φιλιππίδου. Βιοχημεία (1985). Ίδρυμα Ευγενίδου. Για τη διδασκαλία της Βιοχημείας στην Γ΄ Λυκείου των ΤΕΛ. • Μονογραφίες: • Η ρύθμιση του μεταβολισμού. • Μεταβολικές ιδιαιτερότητες του μεταβολικού ιστού. o Νευροδιαβιβαστές ονομάζονται βιοχημικές ενώσεις, οι οποίες χρησιμεύουν στη διαβίβαση πληροφοριών από ένα νευρώνα στον επόμενο. Το Γλουταμικό οξύ είναι ένας διεγερτικός νευροδιαβιβαστής, που διευκολύνει τα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου να πυροδοτούν εκφορτίσεις. Η ηλεκτρική διέγερση που φτάνει στο νευράξονα οδηγεί στην απελευθέρωση του νευροδιαβιβαστή από τον προσυναπτικό νευρώνα στο συναπτικό κενό, όπου μπορεί να δράσει στους ανάλογους υποδοχείς που βρίσκονται στο μετασυναπτικό νευρώνα. Με αυτόν τον τρόπο η ηλεκτρική ώση μετατρέπεται σε χημική. Η αντίδραση του μετασυναπτικού κυττάρου στο νευροδιαβιβαστή εξαρτάται από τους υποδοχείς που υπάρχουν στη μεμβράνη του. o o o Linus Pauling (1901-1994). Αμερικανός χημικός. Ένας από τους σημαντικότερους επιστήμονες του 20ου αιώνα. Ασχολήθηκε με την ανόργανη και οργανική χημεία, την κβαντοχημεία ( Τhe nature of the chemical bond ) και τη μοριακή βιολογία. Άνοιξε νέους ορίζοντες στην επιστήμη αποκαλύπτοντας τη μοριακή αιτιολογία της δρεπανοκυτταρικής αναιμίας. Ο ένας από τους από τους δύο ανθρώπους που πήραν δύο βραβεία Nobel (Χημείας το 1954 και Ειρήνης το 1962 ). Η άλλη είναι η Marie Curie. o Earl Judson King (1901-1964). Πρόεδρος της επιτροπής Κλινικής Χημείας της IUPAC ( International Union of Pure and Applied Chemistry) και ταυτόχρονα της IFCC ( International Federation of Clinical Chemistry) από το 1951-8. Πολύ γνωστό ήταν το βιβλίο του “Microanalysis in Medicinal Biochemistry”, Churchill Ed. London, 1946. Υπό την αιγίδα της IUPAC ήδη από το 1955 βοήθησε στη δημιουργία όλων των Εθνικών Εταιρειών Κλινικής Χημείας ανά τον κόσμο, που με τη σειρά τους οργανώθηκαν στην IFCC, η οποία από το 1997 ονομάζεται International Federation of Clinical Chemistry-Lαboratory Medicine και περιλαμβάνει 76 Εταιρείες Κλινικής Χημείας. o Donald Dexter Van Slyke (1883-1971). Πρόεδρος της American Society of Biological Chemistry. Η ογκομετρική συσκευή Van Slyke ήταν η πρώτη που σχεδιάστηκε αποκλειστικά για τα κλινικά εργαστήρια.[R D Simoni, RL Hill, M Vaughan. The measurement of blood gases and manometric techniques. J Biol Chem 27 (277) 2002. Δες επίσης J Biol Chem 9 (185) 1911.] o Leo Kesner. Καθηγητής βιοχημείας στο SUNY Downstate Medical Center. o Bob Santz (1954-1981). Αγωνιστής του IRA. Πέθανε στη Β Ιρλανδία μετά από 66 ημέρες απεργία πείνας. 1. State University of New York, Μάιος 1968, Στο εργαστήριο δίπλα στον αναλυτή αμινοξέων. 2. ΗΠΑ, Αdelphi College, Οκτώβριος 1962 3. Όπως και η φωτογραφία 1 4. Νοσοκομείο Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Πάσχα 1958. Με το διευθυντή του Χημικού εργαστηρίου, χημικό Αντώνιο Πελοποννήσιο (ΠΑ 1929), τον οικονομικό διευθυντή του νοσοκομείου Ν. Κόμη και την αξιόλογη Γενική Επιθεωρήτρια του Σώματος Αδελφών Νοσοκόμων του ΕΕΣ Α. Μεσολωρά , που συμμετείχε και στο Αλβανικό έπος. 5. Αναλυτής αμινοξέων. Down State Medicinal Center, Δεκέμβριος 1967. 6. Νοσοκομείο Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Χημικό εργαστήριο. 1956 . Με την χημικό Αδαμαντία (Ματούλα) Ανδριακοπούλου –Ρεγκούτα ( ΠΑ 1950), τον μικροβιολόγο Νίκο Σιδηρά, και δύο παρασκευαστές τον Σταύρο Τσιρίτα και τον Ηλία Ξενάκη. 7. Νοσοκομείο Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Χημικό εργαστήριο. 1958. 8. Νοσοκομείο Παίδων «Α. & Π. Κυριακού». 1968. Με το μκροβιολόγο διευθυντή Α. Κονιαβίτη, το χημικό Κίμωνα Γούζιο (ΠΑ 1955), που είχε και ταλέντο στη ζωγραφική, τη μικροβιολόγο Α. Πέρρου-Γουζίου και τη χημικό Παρασκευή ΚαραβαγγέληΠαναγοπούλου ( ΠΑ 1955) και την ιατρό Λέλα Γκόλφη- Βέλου. 9. Νοσοκομείο Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Χημικό εργαστήριο. 1958. Όπως και η φωτογραφία 6 Προφύλαξη από τα αιµατογενώς µεταδιδόµενα παθογόνα στο χώρο του Εργαστηρίου Οµιλία στο 22ο Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS Αθήνα 28 Νοεµβρίου 2010 ∆ρ. Νότα Σπυροπούλου Βιολόγος Αιµοδοσία ΓΝ Πειραιά «Τζάνειο» Υγιεινή και Ασφάλεια στο Εργαστήριο. I Παλαιότερα, η Υγιεινή και Ασφάλεια του εργαστηρίου ήταν αποκλειστική ευθύνη των εργαζοµένων, οι οποίοι µε µοναδικό εφόδιο την εµπειρία και τις γνώσεις τους προσπαθούσαν να προλάβουν και να αντιµετωπίσουν τα ατυχήµατα. I Από τη δεκαετία του 1970 στις ΗΠΑ και στη Μ.Βρετανία ξεκίνησε η ψήφιση νόµων σχετικά µε τα θέµατα αυτά. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 2 Το Νοµοθετικό πλαίσιο Το Νοµοθετικό πλαίσιο για την Υγιεινή και Ασφάλεια στα ∆ιαγνωστικά Εργαστήρια ανίχνευσης του HIV και των άλλων αιµατογενώς µεταδιδοµένων παθογόνων, στηρίζεται: N Στο γενικότερο Ν. 1568/1985 για την Υγιεινή και ασφάλεια των εργαζοµένων. N Στις Οδηγίες 90/679/ΕΚ, 93/88/ΕΚ και την νεώτερη 2000/54/ΕΚ που αντικαθιστά την πρώτη. N Σε λεπτοµερείς Οδηγίες Επιστηµονικών Φορέων και ιδιαίτερα της Παγκόσµιας Οργάνωσης Υγείας (WHO). Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 3 Οι Οδηγίες της Παγκόσµιας Οργάνωσης Υγείας (WHO) του 1991 και του 2004 Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 4 Οι επιτροπές ενδονοσοκοµειακών λοιµώξεων. I Στη χώρα µας το 1982 µε την εγκύκλιο Α1 ΟΙΚ5433/19.5.82 του Υπουργείου Υγείας Πρόνοιας συγκροτήθηκαν Επιτροπές Νοσοκοµειακών Λοιµώξεων (ΕΝΛ) σε όλα τα Νοσοκοµεία. I Με την Υπουργική Απόφαση Υ1 ΟΙΚ 4234 (ΦΕΚ 733Β/13-06-2001) εκσυγχρονίσθηκε το Νοµικό πλαίσιο και καθορίστηκε η σύνθεση και η αποστολή των ΕΝΛ. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 5 Η αποστολή των ΕΝΛ. I Η ΕΝΛ. Σχεδιάζει, προτείνει µέτρα για την πρόληψη των και τον έλεγχο των Ν.Λ. του Νοσοκοµείου και ελέγχει την εφαρµογή τους. Η δραστηριότητά της κινείται στο πλαίσιο που χαράσσεται µε τις οδηγίες και τις κατευθύνσεις του ΚΕΕΛΠΝΟ. I Είναι απαραίτητη η στενή συνεργασία των Εργαστηρίων µε τις ΕΝΛ για την βελτιστοποίηση της απόδοσης των απαραίτητων προστατευτικών µέτρων και για την ευαισθητοποίηση µέσω της εκπαίδευσης του προσωπικού του Νοσοκοµείου και ιδιαίτερα των Εργαστηρίων σε θέµατα Βιοασφάλειας. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 6 Επικινδυνότητα των παθογόνων παραγόντων I I I I Η αιτιολογική σχέση ορισµένων µικροοργανισµών µε σοβαρές ασθένειες του ανθρώπου είναι δεδοµένη. Ο απασχολούµενος µε µικροοργανισµούς θα πρέπει να ακολουθεί ορισµένους κανόνες και να λαµβάνει τα απαραίτητα µέτρα για τη δική του, αλλά και την προστασία των άλλων. Οι διάφοροι µικροοργανισµοί κατατάσσονται σε Οµάδες ανάλογα µε τους κινδύνους που παρουσιάζουν στους εργαζόµενους, στο εργαστήριο και στο γενικό πληθυσµό και ανάλογα µε το αν υπάρχει γνωστός τρόπος πρόληψης ή θεραπείας. Με βάση τα κριτήρια αυτά οι διάφοροι παθογόνοι µικροοργανισµοί τοποθετούνται σε 4 οµάδες. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 7 Ταξινόµηση λοιµωξιογόνων µικροοργανισµών κατά οµάδες κινδύνου Οµάδα Κινδύνου Οµάδα 1 Οµάδα 2 Οµάδα 3 Οµάδα 4 Επίπεδο Κινδύνου Χαρακτηριστικά Μικροοργανισµού Μηδενικός ή χαµηλός ατοµικός και κοινωνικός κίνδυνος Μικροοργανισµός που είναι απίθανο να προκαλέσει νόσο σε ανθρώπους ή ζώα. Μέτριος ατοµικός και χαµηλός κοινωνικός κίνδυνος Παθογόνος Μικροοργανισµός που µπορεί να προκαλέσει νόσο σε ανθρώπους ή ζώα, είναι όµως απίθανο να είναι σοβαρός κίνδυνος σε εργαζόµενους σε Εργαστήρια, στη Κοινωνία , στη πανίδα και στο Περιβάλλον. Μπορεί να προκαλέσει σοβαρή αλλά αντιµετωπίσιµη λοίµωξη µε περιορισµένο κίνδυνο διασποράς. Υψηλός ατοµικός και χαµηλός κοινωνικός κίνδυνος Υψηλός ατοµικός και κοινωνικός κίνδυνος Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 Παθογόνος Μικροοργανισµός που µπορεί να προκαλέσει σοβαρή νόσο σε ανθρώπους ή ζώα, αλλά κανονικά δεν διασπείρεται από ένα µολυσµένο άτοµο σε άλλο. Υπάρχουν αποτελεσµατικά προληπτικά και θεραπευτικά µέσα. Παθογόνος Μικροοργανισµός που µπορεί να προκαλέσει σοβαρή νόσο σε ανθρώπους ή ζώα και διασπείρεται από ένα µολυσµένο άτοµο σε άλλο, αµέσως ή εµµέσως. Συνήθως δεν υπάρχουν αποτελεσµατικά προληπτικά και θεραπευτικά µέσα. 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 8 Ταξινόµηση των Εργαστηρίων I I Η ταξινόµηση βάσει των παθογόνων παραγόντων σε 4 οµάδες, ανάλογα: N Με ύψος του κινδύνου που είναι δυνατόν να εκτεθούν ατοµικά οι εργαζόµενοι. N Ή / και το κοινωνικό σύνολο. οδηγεί στο συσχετισµό των Οµάδων Κινδύνου µε την Βιοασφάλεια, την Εργαστηριακή Πρακτική και τον απαιτούµενο Εξοπλισµό Ασφαλείας. Έτσι, προκύπτει και η Ταξινόµηση των Εργαστηρίων σε 4 οµάδες Κινδύνου. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 9 Συσχετισµός των Οµάδων Κινδύνου µε Βιοασφάλεια, Εργαστηριακή Πρακτική και Εξοπλισµό Ασφαλείας Οµάδα Κινδύνου Επίπεδο Βιοασφάλειας Είδος Εργαστηρίου 1 Βασικό Επίπεδο Βιοασφάλειας 1 Βασική εκπαίδευση και έρευνα Καλές Εργαστηριακές Πρακτικές (ΚΕΠ) Κανείς, ανοιχτός πάγκος 2 Βασικό Επίπεδο Βιοασφάλειας 2 Πρωτοβάθµια φροντίδα υγείας διαγνωστικές υπηρεσίες, έρευνα ΚΕΠ+ προστατευτικός Ρουχισµός, Σήµανση Βιοκινδύνων Θάλαµος Βιολογ. Ασφάλειας (ΘΒΑ) για aerosols 3 Αποµόνωση Επίπεδο Βιοασφάλειας 3 Ειδικές διαγνωστικές υπηρεσίες έρευνα Επίπεδο 2 + ειδικός Ρουχισµός, ελεγχόµενη Πρόσβαση, κατευθυνόµενος Αερισµός ΘΒΑ ή/και άλλες διατάξεις για όλες τις δραστηριότητες 4 Αποµόνωση Επίπεδο Βιοασφάλειας 4 Επικίνδυνες Μονάδες Παθογόνων Επίπεδο 3 + αεροστεγής είσοδος, ντους εξόδου, ειδική αποκοµιδή απορριµµάτων ΘΒΑ, στολές θετικής πίεσης, αποστειρωτής 2 όψεων, φιλτραρισµένος αέρας Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 Εργαστηριακή Πρακτική 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS Εξοπλισµός Ασφαλείας 10 Εγχειρίδιο Ασφαλείας του Εργαστηρίου I I I Όλα τα Κλινικά – ∆ιαγνωστικά Εργαστήρια πρέπει να είναι σχεδιασµένα για επίπεδο Βιοασφάλειας 2 και πάνω. Καθώς κανένα Εργαστήριο δεν µπορεί να έχει πλήρη έλεγχο στα δείγµατα που παραλαµβάνει, είναι δυνατόν το προσωπικό να εκτεθεί σε υψηλότερους κινδύνους από τους αναµενόµενους. Κάθε Εργαστήριο πρέπει να διαθέτει ένα Εγχειρίδιο Ασφαλείας το οποίο να: N Εντοπίζει γνωστούς και δυνητικούς κινδύνους. N Περιγράφει πρακτικές και διαδικασίες ελαχιστοποίησης ή και εξάλειψης αυτών των κινδύνων. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 11 Κώδικας Καλής Εργαστηριακής Πρακτικής I I I Ο Κώδικας Καλής Εργαστηριακής Πρακτικής αποτελεί το θεµέλιο για την ασφάλεια του Εργαστηρίου. Ο εξειδικευµένος εργαστηριακός εξοπλισµός αποτελεί ένα σηµαντικό συµπλήρωµα των πρακτικών και των διαδικασιών που πρέπει να ακολουθούνται απαρεγκλίτως. Η πρόσβαση στο Εργαστήριο επιτρέπεται στο εξουσιοδοτηµένο προσωπικό µόνον, ενώ απαιτείται ευκρινής σήµανση. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 12 Κώδικας Καλής Εργαστηριακής Πρακτικής Πρόσβαση I I I I Επισήµανση των χώρων όπου µπορεί να υπάρχουν µικροοργανισµοί της Οµάδας 2 ή υψηλότερης. Πρόσβαση έχει µόνον το εξουσιοδοτηµένο προσωπικό. Οι πόρτες του Εργαστηρίου παραµένουν κλειστές. Καµιά πρόσβαση στα παιδιά και στα κατοικίδια ζώα. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 13 Κώδικας Καλής Εργαστηριακής Πρακτικής – Προσωπικός προστατευτικός εξοπλισµός I I I I I I I Απαιτείται πάντα προστατευτικός ρουχισµός σε όποιον ευρίσκεται στο Εργαστήριο. Απαγορεύεται η χρήση του προστατευτικού ρουχισµού εκτός Εργαστηρίου και η φύλαξή του σε ντουλάπια κοινού ρουχισµού Απαιτούνται γάντια τα οποία πρέπει να αποµακρύνονται µε άσηπτη διαδικασία. Πλύση χειρών µετά από το πέρας κάθε εργασίας και πριν την αναχώρηση από το Εργαστήριο. Πρέπει να χρησιµοποιούνται προστατευτικά γυαλιά και µάσκες προσώπου όταν το απαιτεί µια Εργασία. Απαγορεύεται η χρήση υποδηµάτων που αφήνουν ακάλυπτα τα δάχτυλα. Απαγορεύεται η φύλαξη και η κατανάλωση τροφών και ποτών και το κάπνισµα εντός του Εργαστηρίου. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 14 Κώδικας Καλής Εργαστηριακής Πρακτικής ∆ιαδικασίες I I I I I I I Απαγορεύεται η επαφή εργαστηριακών αντικειµένων (πιπέτες, ετικέτες κλπ,) στο στόµα. Αποφυγή διαδικασιών που οδηγούν στη δηµιουργία aerosols και σταγονιδίων. Αποφυγή χρήσης βελονών και συριγγών, ιδιαίτερα για την αναρρόφηση υγρών. Πρέπει να αναφέρονται και να καταγράφονται οι ρυπάνσεις επιφανειών, τα ατυχήµατα και οι εκθέσεις σε µολυσµατικά υλικά. Πρέπει να υπάρχει και να τηρείται γραπτή πολιτική απορρύπανσης. Τυχόν µολυσµένα υγρά πρέπει να εξουδετερώνονται µε φυσικές ή χηµικές µεθόδους πριν διατεθούν στην αποχέτευση και ενδεχοµένως να απαιτείται επεξεργασία αποβλήτων, ανάλογα µε τα υλικά και την οδό αποβολής. Έγγραφα και έντυπα που εξέρχονται από το Εργαστήριο πρέπει να προφυλάσσονται από τυχόν ρύπανση και µόλυνση. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 15 Κώδικας Καλής Εργαστηριακής Πρακτικής – Εργαστηριακές περιοχές εργασίας I I I I I Το εργαστήριο πρέπει να διατηρείται λιτό, καθαρό και ελεύθερο αχρήστων υλικών. Οι επιφάνειες εργασίες πρέπει να καθαρίζονται µετά από κάθε τυχόν ρύπανση και στο τέλος της εργάσιµης ηµέρας. Όλα τα µολυσµένα υλικά και δείγµατα πρέπει να συλλέγονται και να αποµακρύνονται ασφαλώς, στα προβλεπόµενα δοχεία και µε τα απαραίτητα µέτρα ασφαλείας, καθηµερινώς για αποτέφρωση. Η συσκευασία και µεταφορά τους πρέπει να συµµορφώνεται µε τα διεθνώς προβλεπόµενα. Στα ανοιγόµενα παράθυρα θα πρέπει να υπάρχουν δικτυωτά πετάσµατα για την προστασία από έντοµα και αρθρόποδα. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 16 Κώδικας Καλής Εργαστηριακής Πρακτικής – Εξοπλισµός και εργαστηριακή επίπλωση I I I I I I Ο εξοπλισµός και η εργαστηριακή επίπλωση πρέπει να είναι σχεδιασµένα κατάλληλα ώστε να αποτρέπουν ή να περιορίζουν την επαφή ανάµεσα στο χειριστή και το µολυσµατικό υλικό. Τα υλικά κατασκευής πρέπει να είναι αδιάβροχα, ανοξείδωτα και να συµµορφώνονται µε τις δοµικές απαιτήσεις. Ο εξοπλισµός δεν πρέπει παρουσιάζει αιχµηρές ακµές και ανεξέλεγκτα κινούµενα µέρη. Να διευκολύνει την απλή λειτουργία και την συντήρηση, τον καθαρισµό και την απολύµανση. Πρέπει να αποφεύγονται τα γυαλικά και τα εύθραυστα είδη. Απαιτούνται λεπτοµερείς προδιαγραφές κατά τη προµήθειά τους, ώστε να εξασφαλίζονται οι απαιτήσεις αυτές. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 17 Κώδικας Καλής Εργαστηριακής Πρακτικής – Η χρήση της Φυγοκέντρου Ι I I I I I Απαιτείται τήρηση των οδηγιών του κατασκευαστή για ικανοποιητική µηχανική επίδοση της Φυγοκέντρου. Τοποθέτηση της Φυγοκέντρου σε µέρος που να εξασφαλίζει οπτική επαφή µε το εσωτερικό της. Επιθεώρηση των θηκών των (πλαστικών) σωληναρίων για τυχόν βλάβες, ανισόµετρη φόρτωση, υπερφόρτωση, ασφαλή πωµατισµό, στάθµη υγρού σωληναρίων κλπ. Χρήση απεσταγµένου νερού ή αλκοόλης 70% για την πλήρωση κενών σωληναρίων εξισορρόπησης φόρτωσης. Χρήση σφραγιζόµενων κανίστρων ασφαλείας για επικίνδυνους µικροοργανισµούς. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 18 Κώδικας Καλής Εργαστηριακής Πρακτικής – Η χρήση της Φυγοκέντρου ΙΙ I I I Το εσωτερικό της Φυγοκέντρου (ρότορας και κάνιστρα) πρέπει να επιθεωρείται για τυχόν ρύπανση, ρωγµές και οξείδωση και τα εξαρτήµατα πρέπει να καθαρίζονται µε Αλκοόλη 70% (ποτέ µε Χλώριο!) µετά από κάθε χρήση (στέγνωµα των κανίστρων ανάποδα). Όταν οι φυγόκεντροι χρησιµοποιούνται, µπορεί να εκπέµπονται αεροµεταφερόµενα λοιµογόνα σωµατίδια. Η τοποθέτηση των φυγοκέντρων σε Class III safety cabinets µηδενίζει αυτόν τον κίνδυνο, όµως αρκεί και η σχολαστική τήρηση των προηγουµένων οδηγιών, για την ελαχιστοποίηση των κινδύνων. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 19 Από πού προέρχεται ο κίνδυνος για τους εργαζόµενους I I Ο κίνδυνος έκθεσης των εργαζοµένων στα ∆ιαγνωστικά Εργαστήρια ανίχνευσης HIV και άλλων µεταδιδοµένων µε το αίµα Νοσηµάτων, εστιάζεται κυρίως στη µόλυνση : N Των χεριών. N Των βλεννογόνων των οφθαλµών. N Της µύτης και του στόµατος. από µολυσµένο αίµα και άλλα σωµατικά υγρά. Η συχνότητα έκθεσης είναι γενικά χαµηλή, όµως οι συνέπειες είναι εξαιρετικά σοβαρές και για τον λόγο αυτό, η εκπαίδευση στην ασφάλεια είναι ζωτικής σηµασίας. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 20 Πολιτική Βιοασφάλειας. Οι οδηγίες ασφαλείας περιλαµβάνουν, ανεξάρτητα από τον φορέα προέλευσής τους , τα ακόλουθα βασικά σηµεία: N Αποφυγή τρυπηµάτων, κοψιµάτων, εκδορών και προφύλαξη κάθε τυχόν υπαρχούσης πληγής. N Μέτρα βασικής Υγιεινής προς αποφυγή µόλυνσης των εργαζοµένων και του ρουχισµού τους. N Έλεγχο και περιορισµό της µόλυνσης επιφανειών και διαδικασίες καθαρισµού τους. N Ασφαλή αποµάκρυνση των εν δυνάµει µολυσµένων αποβλήτων και απορριµµάτων. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 21 ∆ιάρθρωση των Οδηγιών Οι οδηγίες αυτές διαρθρώνονται σε διάφορα επίπεδα, που περιλαµβάνουν: N Βασικές οδηγίες Βιοασφάλειας για όλες τις συνήθεις διαδικασίες ενός ∆ιαγνωστικού Εργαστηρίου. N Πρόσθετα µέτρα για Ορολογικά και ερευνητικά Ιολογικά Εργαστήρια . N Τέλος, απαιτούνται γραπτές οδηγίες για τις διαδικασίες συλλογής, διαχείρισης, µεταφοράς, συσκευασίες και αποστολής εν δυνάµει µολυσµένων βιολογικών δειγµάτων. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 22 Βασικές οδηγίες Βιοασφάλειας για όλες τις συνήθεις διαδικασίες ενός ∆ιαγνωστικού Εργαστηρίου I I I I I I I Συνεχής χρήση εργαστηριακού ρουχισµού εντός και ποτέ εκτός του Εργαστηρίου Χρήση και απόρριψη γαντιών. Πλύσιµο χεριών. Καθαρισµός και τακτοποίηση πάγκων και άλλων επιφανειών. Αποφυγή πρακτικών που προκαλούν σταγονίδια, λεκέδες κλπ. (π.χ. φυγοκεντρήσεις). Απόρριψη αιχµηρών αντικειµένων σε σκληρά δοχεία. Απαγόρευση φαγητού, ποτών και καπνίσµατος. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 23 Πρόσθετα µέτρα για Ορολογικά και ερευνητικά Ιολογικά Εργαστήρια I I I I I I Επαρκές εµβαδόν του χώρου. Αυξηµένες κατασκευαστικές απαιτήσεις για αντιολισθητικό πάτωµα και λείους τοίχους. Αυξηµένες κατασκευαστικές απαιτήσεις για την επιφάνεια των πάγκων (ανθεκτικοί, λείοι). Προστατευτικά γυαλιά. Ύπαρξη κλιβάνου τουλάχιστον στο ίδιο κτίριο. Μέτρα προστασίας κατά των εντόµων και των τρωκτικών. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 24 Σύνοψη των απαιτήσεων των επιπέδων ασφαλείας Επίπεδο Βιοασφάλειας 1 2 3 4 Μόνωση Εργαστηρίου Ο Ο Ν Ν Χώρος που µπορεί να σφραγισθεί για απολύµανση Ο Ο Ν Ν Αερισµός: Ροή αέρα προς τα µέσα. Ο Ε Ν Ν Αερισµός: Ελεγχόµενο σύστηµα αερισµού Ο Ε Ν Ν Αερισµός: Απαγωγή αέρα φιλτραρισµένου µε ΗΕΡΑ φίλτρα Ο Ο Ν/Ο Ν Είσοδος διπλής πόρτας. Ο Ο Ν Ν Αεροστεγανός χώρος Ο Ο Ο Ν Αεροστεγανός χώρος µε Προθάλαµο Ο Ο Ο Ν Προθάλαµος Ο Ο Ν - Προθάλαµος µε καταιωνιστηρα Ο Ο Ν/Ο Ο Επεξεργασία υπερχείλισης Ο Ο Ν/Ο Ν Αποστειρωτής επιτόπου Ο Ε Ν Ν Αποστειρωτής στο χώρο του εργαστηρίου Ο Ο Ε Ν Αποστειρωτής διπλής όψης Ο Ο Ε Ν Θάλαµοι Βιολογικής Ασφάλειας Ο Ε Ν Ν ∆υνατότητα επιτήρησης ασφάλειας προσωπικού Ο Ο Ε Ν Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 25 Θάλαµος Βιολογικής Ασφάλειας Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 26 Ενδεικτικός εξοπλισµός εργαστηρίου επιπέδου Βιοασφάλειας 4 Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 27 ∆ιαχείριση εν δυνάµει µολυσµατικών βιολογικών δειγµάτων Απαιτούνται σαφείς γραπτές οδηγίες για τις διαδικασίες: Συλλογής. N ∆ιαχείρισης N Μεταφοράς N Συσκευασίας N Αποστολής εν δυνάµει µολυσµατικών βιολογικών δειγµάτων. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 28 Ασφαλής µεταφορά Βιολογικού υλικού I I Οι συνθήκες ασφαλούς µεταφοράς βιολογικού υλικού αφορούν στην µεταφορά δειγµάτων: N Για διαγνωστικό έλεγχο ή επανέλεγχο. N Για κλινικές έρευνες,. N Ύποπτα ή επιβεβαιωµένα θετικά δείγµατα για ασθένειες µε υψηλό επιπολασµό. Το Νοµοθετικό πλαίσιο περιλαµβάνει: N ∆ιεθνής Κανονισµός για την Οδική Μεταφορά Επικίνδυνων Ουσιών (ADR). N Ελληνική Νοµοθεσία ΦΕΚ: 509/2000, 1350/2000, 1303/2004, 3534/2007 και 781Β/2008. N WHO: “Blood Cold Chain”. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 29 Βασικές απαιτήσεις µεταφοράς Βιολογικού υλικού I I I I I Συσκευασία: Απαιτείται τριπλή ή τετραπλή πιστοποιηµένη συσκευασία (ανάλογα µε την επικινδυνότητα του υλικού). Όχηµα: Πιστοποιηµένο από Ειδική Επιτροπή του ΥΥΚΑ, που να διαθέτει τον κατάλληλο εξοπλισµό για την ορθή συντήρηση του βιολογικού υλικού (θάλαµοι ψύξης/κατάψυξης, καταγραφικό θερµοκρασίας) καθώς και για την αντιµετώπιση έκτακτων περιστατικών (όπως π.χ. διαρροή). Προσωπικό: Υπεύθυνοι µεταφοράς κατάλληλα εκπαιδευµένοι και πιστοποιηµένοι από το Υπουργείο Μεταφορών Έγγραφα µεταφοράς: Παραστατικό παραλαβής-παράδοσης µε όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για το µεταφερόµενο υλικό και ∆ελτίο ατυχήµατος (έγγραφη διαδικασία για την αντιµετώπιση έκτακτων περιστατικών). Κίνδυνοι: Οποιαδήποτε απόκλιση από τις συνθήκες ασφαλούς µεταφοράς εγκυµονεί κινδύνους για την ασφάλεια του µεταφερόµενου βιολογικού υλικού και του εµπλεκόµενου εργαστηριακού προσωπικού, την ποιότητα της διαγνωστικού αποτελέσµατος ενώ δύναται να προκαλέσει και την απώλεια πολύτιµου ανθρώπινου υλικού. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 30 Συσκευασία µεταφοράς Βιολογικού υλικού Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 31 Η συνεχής εκπαίδευση και το περιεχόµενο της I I I Ο σηµαντικότερος, όµως, παράγοντας για την συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας µιας συµπεριφοράς εναρµονισµένης µε τις απαιτήσεις ασφάλειας, είναι η τεκµηριωµένη, συστηµατική, περιοδικά επαναλαµβα-νόµενη και εµπεδούµενη µε το παράδειγµα των επικεφαλής εκπαίδευση. Το περιεχόµενο της εκπαίδευσης θα πρέπει να εστιάζεται, εκτός από τα προαναφερθέντα πρακτικά ζητήµατα, και σε ορισµένες µεθοδολογικές προσεγγίσεις, ιδιαίτερα σηµαντικές για την ασφάλεια των Εργαστηρίων των αιµατογενώς µεταδιδοµένων παθογόνων. Συγκεκριµένα: Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 32 Μέση διάρκεια ζωής των διαφόρων παθογόνων παραγόντων και ιδιαίτερα των HIV, HBV, HCV I I I Ο χρόνος επιβίωσης των µικροοργανισµών στον αέρα του εργασιακού χώρου, είναι συνάρτηση κυρίως της υγρασίας, της θερµοκρασίας, της ηλιακής ακτινοβολίας, της κίνησης του αέρα κλπ. Σε κατάλληλες συνθήκες οι παθογόνοι µικροοργανισµοί µπορούν να επωασθούν και κατά συνέπεια να πολλαπλασιασθούν, αυξάνοντας έτσι τις ατµοσφαιρικές συγκεντρώσεις του «βιολογικού παράγοντα» στο εργασιακό περιβάλλον και ως εκ τούτου την πιθανότητα εκδήλωσης ασθένειας ή ερεθιστικών και αλλεργικών παθολογιών. Η µέση διάρκεια ζωής των διαφόρων παθογόνων παραγόντων διαφέρει σηµαντικά, σε ποικίλες θέσεις (πάγκος, σύριγγα κλπ.), συνθήκες (θερµοκρασία, υγρασία, pH κλπ.) και άλλες συγκυρίες. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 33 Επιβίωση του HIV στο περιβάλλον I I I I I I Σύµφωνα µε το Κέντρο Ελέγχου Λοιµώξεων των ΗΠΑ (CDC), ο ιός HIV δεν επιβιώνει για πολύ εκτός του ανθρώπινου οργανισµού σε αντίθεση µε άλλους ιούς, µικρόβια ή µύκητες. Γι' αυτό και δεν έχουν αναφερθεί κρούσµατα HIV µόλυνσης από επαφή µε το περιβάλλον (νερό, αέρα, επιφάνειες). Σε στεγνό περιβάλλον ο ιός καταστρέφεται πιο γρήγορα. Ο ρυθµός καταστροφής του ιού εξαρτάται από τις εκάστοτε συνθήκες του περιβάλλοντος. Έχουν αναφερθεί χρόνοι επιβίωσης, από µερικές ώρες σε µια επιφάνεια και από 1 µέχρι 4 εβδοµάδες στον αυλό µιας σύριγγας. Οι συνήθεις κανόνες υγιεινής αρκούν για να προλάβουν την µόλυνση, ενώ ο ιός καταστρέφεται εύκολα µε θέρµανση >56 οC καθώς και από τα κοινά απολυµαντικά χώρου, όπως π.χ. η χλωρίνη. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 34 Επιβίωση του HΒV στο περιβάλλον I I I Ο ιός HBV είναι πολύ ανθεκτικός στο ξηρό αέρα και µπορεί να επιζήσει τουλάχιστον 7 ηµέρες σε µια επιφάνεια, για αρκετές εβδοµάδες, προσκολληµένος στον αυλό της βελόνας µιας σύριγγας. Ο HBV είναι ο ευκολότερα αιµατογενώς µεταδιδόµενος ιός, λόγω της ανθεκτικότητάς του. Προσεγγιστικά ισχύει για τη πιθανότητα µετάδοσης µετά από τρύπηµα: N 30% HBV. N 3% HCV. N 0.3% HIV. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 35 Επιβίωση του HCV στο περιβάλλον The Journal of Infectious Diseases 2010; 202(7) I I Ο ιός HCV σύµφωνα µε πολύ πρόσφατη δηµοσίευση µπορεί να επιβιώσει µέχρι 63 ηµέρες µέσα σε σύριγγες υψηλού, κενού µε HCV-µολυσµένο αίµα. Σε άλλη µελέτη αναφέρεται να επιβιώνει 16 ώρες σε µια επιφάνεια εργασίας. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 36 Κατανόηση από το προσωπικό της ακριβούς έννοιας των χρησιµοποιουµένων όρων I I I I I Μικροβιοκτόνο (Germicide): Παράγοντας που καταστρέφει µικροοργανισµούς, ειδικά παθογόνους οργανισµούς (germs) Αντισηπτικό: Μικροβιοκτόνο που χρησιµοποιείται σε ζωντανούς ιστούς και δέρµα. Απολυµαντικό: Αντιµικροβιακό που χρησιµοποιείται µόνο σε άψυχα αντικείµενα , επειδή µπορεί να προκαλέσει βλάβη στο δέρµα και τους άλλους ιστούς. Αντισηψία: Η διαδικασία δραστικής ελάττωσης µικροοργανισµών από ζώντες ιστούς (δέρµα, βλεννογόνοι, τραύµατα). Στο δέρµα ελαττώνουµε την παροδική χλωρίδα και ένα µεγάλο µέρος της µόνιµης. Απολύµανση (Disinfection): ∆ιαδικασία που αποµακρύνει πολλούς ή όλους τους παθογόνους µικρο οργανισµούς, µε εξαίρεση τους βακτηριακούς σπόρους, από τα άψυχα αντικείµενα. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 37 Ιδιότητες των δραστικών χηµικών ουσιών για τον καθαρισµό του Εργαστηρίου I I I I I Εµπέδωση των δραστικών χηµικών ουσιών που περιέχουν τα ποικιλώνυµα εµπορικά διαθέσιµα προϊόντα καθαρισµού. Έγγραφη ταξινόµησή τους µε βάση τη χηµική τους σύνθεση (π.χ. Υποχλωριώδη, Χλωραµίνες, Φορµαλδεΰδη, Ιωδιούχα, Αλκοολούχα κλπ.). Έγγραφη ταξινόµησή τους µε βάση τις απαιτούµενες συγκεντρώσεις για κάθε χρήση. Έγγραφη ταξινόµησή τους µε βάση την προτεραιότητα χρήσης τους. Άλλα συναφή ερωτήµατα.. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 38 Τα συνήθη χηµικά απολυµαντικά των ορολογικών εργαστηρίων I I I Σηµαντικά Αλκοόλες N Αιθυλική αλκοόλη (70 %). N Ισοπροπυλική αλκοόλη. Αλογόνα N Χλωρίνη και παράγωγα χλωρίνης. N Ιώδιο και Ιωδοφόρα. Αλδεΰδες N Φορµαλδεΰδη. N Γλουταραλδεϋδη. N Ορθοφθαλδεϋδη-OPA. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 I I I Βοηθητικά Υπεροξείδια N Υπεροξείδιο του Υδρογόνου. N Υπεροξικό ή παραοξικό οξύ Παράγωγα του τεταρτοταγούς Αµµωνίου. Φαινόλες. 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 39 Η Χλωρίνη (διάλυµα NaClO περιεκτικότητας από 3% έως 6%) I I I I I Η δραστικότητα ενός διαλύµατος Υποχλωριώδους Νατρίου εξαρτάται από το χρόνο που µεσολαβεί ανάµεσα στην παρασκευή και στη χρήση του, γιατί υφίσταται υδρόλυση, είτε βρίσκεται σε ανοικτό είτε σε κλειστό δοχείο. Η υδρόλυση εξαρτάται από τη θερµοκρασία και το εµπορικό διάλυµα έχει διάρκεια ζωής 5-9 µήνες σε θερµοκρασία δωµατίου. Το υποχλωριώδες νάτριο είναι ισχυρό οξειδωτικό σε περιεκτικότητες άνω του 40% και µέτριο σε διαλύµατα κάτω του 40%, όπως η χλωρίνη (NFPA 430, 2000). Η χλωρίνη είναι διαβρωτική για το δέρµα, τα µάτια και τους βλεννογόνους και δηλητηριώδης. Η χλωρίνη δεν πρέπει να χρησιµοποιείται σε συνδυασµό µε άλλα χηµικά καθαριστικά, επειδή είναι δραστική και αντιδρά εύκολα µε αυτά. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 40 Συνιστώµενες αραιώσεις ενώσεων που απελευθερώνουν Χλώριο Ενώσεις που ελευθερώνουν Χλώριο Καθαρές Συνθήκες Ρυπαρές Συνθήκες 0.1% (1 g/l) 0.5% (5 g/l) NaClO (5%) 20 ml/l 100 ml/l Ca(ClO)2 (70%) 1.4 g/l 7.0 g/l ∆ιχλωροισοκυανουρικό Νάτριο (σκόνη 60%) 1.7 g/l 8.5 g/l 1 ταµπλέτα / l 4 ταµπλέτες / l 20 g/l 20 g/l Απαιτούµενο Χλώριο ∆ιχλωροισοκυανουρικό Νάτριο (ταµπλέτες 1.5 g Cl -) Χλωραµίνη (ΝH2Cl) Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 41 Η πρακτική χρήση της Χλωρίνης (διάλυµα Υποχλωριώδους Νατρίου 5-15%) Απαιτούµενη αραίωση εµπορικά διαθέσιµων ∆ιαλυµάτων NaOCl (V/V) Απαιτούµενη Συγκέντρωση ∆ιάλυµα 5% ∆ιάλυµα 10 % ∆ιάλυµα 15 % 0.1 % (1 g/l) 1000 ppm 1:50 1:100 1:150 1.0 % (10 g/l) 1000 ppm 1:5 1:10 1:15 Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 42 Κίνδυνος λοίµωξης µετά από επαγγελµατική έκθεση στον HBV I I I I Για το προσωπικό που έχει εµβολιαστεί και έχει αναπτύξει αντισώµατα δεν υπάρχει θεωρητικά κίνδυνος λοίµωξης. Για το υπόλοιπο προσωπικό, ο κίνδυνος από ένα τρύπηµα από βελόνα, ή κόψιµο από αιχµηρό αντικείµενο µολυσµένα από τον HBV κυµαίνεται από 6-30 % και εξαρτάται από το ιικό φορτίο του µολυσµένου αίµατος. Υπάρχει αλλά µικρότερος κίνδυνος, από την έκθεση του επιθηλίου (µάτια, µύτη, στόµα) και του δέρµατος, µετά τη λύση της συνεχείας του. ∆εν έχει διαπιστωθεί κίνδυνος λοίµωξης από το δέρµα αν δεν υπάρχει λύση της συνεχείας του. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 43 Κίνδυνος λοίµωξης µετά από επαγγελµατική έκθεση στον HCV I I I Ο µέσος κίνδυνος λοίµωξης µετά από ένα τρύπηµα από βελόνα ή κόψιµο από αιχµηρό αντικείµενο και έκθεση σε µολυσµένο από HCV αίµα είναι 1.8%. Ο κίνδυνος από την έκθεση του επιθηλίου (µάτια, µύτη, στόµα) και του δέρµατος µετά από λύση της συνεχείας του, είναι άγνωστος, αλλά θεωρείται πολύ µικρός. ∆εν έχει διαπιστωθεί κίνδυνος λοίµωξης από το δέρµα. αν δεν υπάρχει λύση της συνεχείας του. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 44 Μέτρα µετά από επαγγελµατική έκθεση στον HBV I I I Όσον αφορά τον HBV, όλο το προσωπικό που έρχεται σε επαφή µε αίµα ή παράγωγά του, πρέπει να εµβολιάζεται αµέσως µετά την πρόσληψη. Η ανάπτυξη αντισωµάτων ελέγχεται αµέσως µετά την ολοκλήρωση του εµβολιασµού και ο τίτλος πρέπει να ελέγχεται κάθε χρόνο. Σε περίπτωση ατυχήµατος σε µη εµβολιασµένο άτοµο, χορηγείται υπεράνοσος γ-σφαιρίνη (HBIG) και γίνεται εµβολιασµός το ταχύτερο δυνατόν. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 45 Μέτρα µετά την έκθεση στους HΙV και HCV I I I Για τον HCV δεν υπάρχει εµβόλιο, ούτε θεραπεία µετά την έκθεση. Για τον HΙV δεν υπάρχει εµβόλιο. Αποτελέσµατα από µικρό αριθµό µελετών δείχνουν ότι η χρήση αντιρετροϊκής αγωγής, µετά την έκθεση στον HΙV, µπορεί να περιορίσει την πιθανότητα λοίµωξης. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 46 Παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο λοίµωξης από δερµατικό τραύµα I I Ο κύριος κίνδυνος λοίµωξης σε Εργαστήριο είναι µετά από δερµατικό τραύµα (τρύπηµα από βελόνα ή κόψιµο από αιχµηρό αντικείµενο). Το δερµατικό τραύµα είναι πιο επικίνδυνο όταν: N Είναι βαθύ. N Το ιικό φορτίο είναι γνωστό ότι είναι υψηλό. N Είναι ορατό αίµα στο αντικείµενο που προκάλεσε το τραύµα. N Το τραύµα προέρχεται από βελόνα που είχε τοποθετηθεί σε µείζονα αρτηρία ή φλέβα του οροθετικού ατόµου. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 47 Πρώτες βοήθειες µετά από επαγγελµατική έκθεση σε εν δυνάµει µολυσµένο αίµα I I Αν υπάρξει δερµατική έκθεση (τραύµα), τότε η περιοχή του τραύµατος πρέπει να πλυθεί µε άφθονο νερό και σαπούνι, χωρίς τρίψιµο. Θα πρέπει να ενταθεί η µε ελαφρά αιµορραγία άσκηση πίεσης της περιοχής γύρω από το τραύµα, αλλά όχι στο ίδιο το τραύµα, κάτω από νερό από τη βρύση. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 48 Πολιτική αντιµετώπισης και καταγραφής ανωµαλιών και άλλων συµβαµάτων I I Έγγραφη πολιτική αντιµετώπισης και καταγραφής ανωµαλιών και άλλων συµβαµάτων όπως: N Θραύση φιαλιδίων αίµατος σε φυγόκεντρο. N Θραύση φιαλιδίων αίµατος κατά τη µεταφορά. N ∆ιαρροή βιολογικών υγρών κλπ. Απαιτείται άµεση ενηµέρωση της οικείας Επιτροπής Νοσοκοµειακών Λοιµώξεων (ΕΝΛ) και συνεργασία για την αντιµετώπισή του συµβάντος (π.χ. τραυµατισµοί, έλεγχος µε καλλιέργεια, µετά την απολύµανση κλπ.), ιδιαίτερα αν αυτό είναι σοβαρό. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 49 Άλλοι πηγές κινδύνων στο Εργαστήριο I I I I I I I I I Η κατάσταση των χώρων εργασίας, των αποθηκευτικών χώρων και των χώρων υγιεινής και ενδιαίτησης προσωπικού του Εργαστηρίου. Η κατάσταση των συστηµάτων θέρµανσης, κλιµατισµού και αερισµού του Εργαστηρίου. Φωτισµός και ηχοµόνωση του Εργαστηρίου. Αριθµός και κατάσταση παροχών (νεροχύτες, νιπτήρες, βρύσες, πρίζες (ασθενή και ισχυρά ρεύµατα), δίκτυα Η/Υ, φυσικό αέριο κλπ. Πυρανίχνευση, πυροπροστασία, αυτόµατη πυρόσβεση και αποθήκευση εύφλεκτων υγρών. Μηχανικοί κίνδυνοι, φιάλες συµπιεσµένων & υγροποιηµένων αερίων. Ηλεκτρικοί κίνδυνοι πάσης φύσεως. Άλλοι χηµικοί κίνδυνοι. Κίνδυνοι από Ραδιενεργά υλικά. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 50 Συµπεράσµατα I I I Πέρα από τα Υλικά, τις Οδηγίες και την Εκπαίδευση, το δυσκολότερο, αλλά και το πιο σηµαντικό, είναι δηµιουργία: N Κλίµατος αλληλεγγύης N Οµαδικού πνεύµατος N Η καλλιέργεια της κοινής λογικής που θα συµβάλλουν στην οµαλή, αποδοτική, σταθερής ποιότητας και ασφαλή λειτουργία του Εργαστηρίου. Κυρίως µε τον τρόπο αυτό αποφεύγονται τα δυσάρεστα συµβάµατα, ή τουλάχιστον αντιµετωπίζονται µε τις λιγότερες δυνατές επιπτώσεις, όταν παρ’ ελπίδα συµβούν. Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 51 Ευχαριστώ για την προσοχή σας Αθήνα 26-28 Νοεµβρίου 2010 22o Πανελλήνιο Συνέδριο AIDS 52