Projekat finansira Evropska MONTENEGO BIZNIS ALIJANSA PRIVREDNA KOMORA KANTONA SARAJEVO RAZVOJ TURISTIČKOG ITINERERA U PREKOGRANIČNOJ OBLASTI IZMEĐU BOSNE I HERCEGOVINE I CRNE GORE Seminar/Radionica na temu: Kako najbolje promovisati zajedničku turističku ponudu prekograničnog područja BiH i CG ‐ regionalni turistički itinereri, TP centri Tivat, 24‐25.maj2012.god. www.itinereri.com MONTENEGRO BIZNIS ALIJANSA Kralja Nikole 27a/4, Poslovni centar “Čelebić“, Sahat kula 81 000 Podgorica Tel: +382 20 622 728 Tel: +382 20 622 738 mba@t‐com.me www.visit‐mba.org 1 Mini‐priručnik za projekat prekogranične saradnje: „Razvoj turističkog itinerera u prekograničnoj oblasti između Bosne i Hercegovine i Crne Gore“ Dr Andriela Vitić ‐ Ćetković Mr Ilija Moric April‐maj, 2012. 2 Sadržaj PREDGOVOR 1. Posebni oblici turizma – osnov za kreiranje turističkih itinerera/aranžmana 2. Modeli kreiranja ponude ruralnog turizma 3. Tematski putevi u funkciji izrade turističkih itinerera/aranžmana 4. LOHAS ili tzv. zeleni potrošači kao rastući ciljni segment u turizmu 5. Umjesto zaključka ‐ preporuke za Crnu Goru i Bosnu i Hercegovinu LITERATURA 3 Predgovor Ulaskom u 21. vijek turizam je ušao je u novu epohu, ostvarujući značajan udio u globalnom bruto proizvodu i ukupnoj zaposlenosti. Zemlje u tranziciji sve više se okreću ka ovoj industriji u smislu jednog od najvažnijih nosilaca ekonomskog razvoja, izvora zapošljavanja i načina borbe protiv siromaštva. U tom smislu turizam predstavlja važan podstrek regionalnom razvoju, stvaranju bogatstva i dobrobiti za stanovnike datog regiona/lokalne zajednice, a time i unapređenju kvaliteta života kroz povećanje zaposlenosti, realnih zarada, vrijednosti lične imovine, obima i kvaliteta usluga lokalnih vlasti i javnih institucija. Povećanje broja postojećih i razvoj novih turističkih destinacija, težnja za dostizanjem visokih profita od strane globalnih hotelskih lanaca, turoperatora, bankarskog i saobraćajnog sektora, čini da ostvarivanje konkurentnosti u turističkom sektoru postane kompleksno. Na drugoj strani, svetska ekonomska kriza, koja je počela krajem prve decenije 21. veka, kao i aktuelna pitanja bezbednosti, doprinose uvećanju rizika u poslovanju u okviru sektora turzma. Pored toga, u različitim destinacijama širom sveta, turizam može postati žrtva sopstvenog razvoja ukoliko se ne posveti dovoljno pažnje pitanju održivosti. Dakle, sveobuhvatno ostvarivanje ekonomske, socijalne i ekološke dimenzije održivog razvoja turizma je u 4 funkciji unaprenenja konkurentnosti turističkog proizvoda u eri globalizacije. Održiva konkurentnost turističke destinacije se u savremenim uslovima zasniva na sljedećim kriterijumima1: • • sposobnosti povećanja turističkih prihoda sposobnosti stalnog privlačenja ciljnih grupa posjetilaca • • • • pružanju proizvoda/doživljaja koji zadovoljavaju potrebe posjetilaca profitabilnosti obezbjeđenju odgovarajućeg kvaliteta života za lokalno stanovništvo očuvanju prirodnog okruženja. Ovaj mini‐priručnik predstavlja dio pisanog materijala u okviru projekta »Kako najbolje promovisati zajednicku turisticku ponudu prekogranicnog podrucja BiH i CG«, a koji je, uz CD sa preznetacijama priložen učesnicma radionica u Tivtu u aprilu i maju 2012. godine. 1. Posebni oblici turizma – osnov za kreiranje turističkih itinerera/aranžmana Savremeni turizam je u neprestanoj evoluciji, a dinamika turizma ide u pravcu ponude novih destinacija, novih aranžmana, novih oblika putovanja, što zahtijeva nove resurse i nove strategije kako bi se postigla i održala konkurentnost destinacije. Turizam je i vrlo kompleksna industrija (Slika 1) imajući u vodi da ne proizvodi i ne plasira na tržište homogeni proizvod ili uslugu poput drugih industrija (poljoprivrede, elektronike, industrije čelika itd.), već je definisan raznovrsnim skupom proizvoda i usluga usluga koje se nude posjetiocima (smještaj, transport, hrana, piće, zabava, vladine usluge itd.), što ističe važnost umreženosti interesnih grupa unutar destinacije, ali i praćenje međunarodnih trendova u turizmu. Slika 1: Konceptualni model turizma 1 Ritchie B. J. R., Crouch I. G: The competitive destination: a sustainable tourism perspective, CABI Pub, New York, 2003, p. 2 5 Izvor: Bakić, O: Marketing menadžment turstičke destinacije, Ekonomski fakultet, Beograd, 2002, str. 53. Različite vrste turizma definisane su različitim obilježjem npr. prema trajanju boravka turista, Posebni oblici turizma vezani su za specifični turistički motiv koji posjetioce privlači u određene destinacije, a poznavanje tih oblika predstavlja osnov za kreiranje turističkih itinerera. U zavisnosti od kriterijuma turizam možemo podijeliti na: Prema trajanju boravka turista Boravišni ‐ vezan za jedan smještajni objekt ‐ zahtijeva minimum tri uzastopna noćenja Izletnički ‐ obuhvata turističke aktivnosti unutar 24 sata ‐ vezan je za putovanje iz mjesta boravka ili privremenog boravka ‐ obuhvata dnevna ili poludnevna putovanja Vikend – turizam ‐ obuhvata aranžmane do dva noćenja Prema stepenu mobilnosti turista Stacionarni ‐ registracija u jednom objektu tokom cijelog vremena boravka Mobilni ‐ kratko zadržavanje u jednom objektu ‐ naplaćuje se pojedinačna usluga 6 ‐ najskuplji način putovanja ‐ obuhvata krstarenja, turističke ture Prema nacionalnoj pripadnosti turista Domaći ‐ turisti koji putuju unutar nacionalnih granica Međunarodni ‐ turisti koji putuju van nacionalnih granica Prema prostornoj obuhvatnosti Lokalni ‐ turistička tražnja s prostora lokalne zajednice Regionalni ‐ turistička kretanja u smjeru regionalnih turističkih atrakcija Nacionalni ‐ turistička kretanja unutar nacionalnih granica Međunarodni ‐ turizam globalnih razmjera Prema starosnom dobu turista Dječji ‐ organizovana grupna putovanja za djecu do 14 godina ‐ iziskuje kvalitetan prostor i educirano osoblje Omladinski turizam ‐ organizovan i grupni skupni ‐ širok izbor sportskih i kulturno‐zabavnih sadržaja Porodični ‐ raspon od 18 – 60 godina ‐ najveći segment sa najvećim prihodima ‐ zahtijeva najširi i najkvalitetniji spektar turističkih usluga Prema prostoru odvijanja turističkog putovanja Primorski ‐ osnovni turistički resurs: more i obala Planinski 7 ‐ zimski: snježni pokrivač ‐ ljetni: privlačan krajolik, čist vazduh Termalno ‐ kupališni ‐ vezan uz zdravstvenu preventivu Seoski ‐ nostalgija i povratak u djetinjstvo ‐ pretežito izletnički uz trend prelaska na vikend i boravišni turizam Gradski ‐ Širok spektar motiva boravka: kulturni, sportski, obrazovni, poslovni. Prema načinu organizacije putovanja Individualni ‐ putovanje u sopstvenom aranžmanu Organizovani ‐ putovanje u organizaciji turističkih agencija Mješoviti ‐ putovanje u sostvenoj režiji uz korištenje usluga i informacija turističkih agencija Vrste turizma prema prevladavajućim motivima putovanja mogu biti: Zdravstveni Kulturni Lovni i ribolovni Naturizam Eko‐turizam Kongresni turizam Nautički turizam Vjerski turizam Manifestacionki turizam Avanuristički turizam Gastro i vinski turizam itd. Možemo govoriti uporedo i o novim i konvecionalnim (klasičnim) o vrstama turističkih 8 aktivnosti. U okviru ovog mini‐ priručnika, posebna pažnja će biti posvećena kulturnom turizmu i ruralnom turizmu kao razvojnim šansama i potencijalima za prekograničnu saradnju Crne Gore i Bosne i Hercegovine, uključujući turističke itinerere. ITINERER predstavlja precizno određen pravac putovanja, koga čine: PRAVAC kojim se obavlja turističko putovanje i MJESTA zadržavanja. Itinerer može biti okvirno ili strogo definisan, a treba da bude realno postavljen (u skladu sa mogućnostima prevoznog sredstva, kvalitetom putne mreže i psihofizičkim mogućnostima učesnika aranžmana). Razvoj turizma ima veliki uticaj na srodne djelatnosti, naročito u oblasti saobraćaja, trgovine, građevinarstva, poljoprivrede i drugih oblasti koje učestuju u kreiranju turističkog proizvoda ili pružaju usluge povezane sa putovanjima (Slika 2). Slika 2: Turistički sektor - umrežavanje sa komplementarnim i drugim sektorima • Turistički sektor •: •Hotelijerstvo, gastronomija •turističke agencije, turistički vodiči •transport, animacija, institucije itd. •Komplementarni sektori •Organizatori kongresa i Event- •npr. računarski sektor Suveniri Dostavljači agencije (nameštaj, oprema) •ponuđači Wellnes/Spa turizma i kulturnog turizma •Umrežavanje sa drugim sektorima npr. poljoprivreda, prehrambeni artikli, pića (ruralni turizam) Izvor: Holloway, J., Robinson, C: Marketing for Tourism, Longman, London, 2000., str. 17 Prema istraživanjima Svjetske turističke organizacije (WTO), trendovi na svjetskom turističkom tržištu su sljedeći: 1. Veći broj putovanja ali sa kraćim trajanjem 2. Porast broja putovanja na kraćim relacijama 9 3. Segmentirano turističko tržište, sa raznovrsnijom ponudom; 4. Rast segmentacije tražnje (prefinjeniji ukusi, „extremni“ odmori,); 5. Rast tražnje za turističkom ponudom koja uključuje „iskustvo i doživljaj“; 6. Sve veći zahtjevi za rastućim kvalitetom u oblasti turističke ponude Treba istaći da postoji i određena reakcija na navedene globalne procese u pravcu porasta lokalizacije tj. težnje ka očuvanju i valorizaciji vlastitog identiteta i nasljeđa u regionalnim/lokalnim okvirima. Na primjer, u turističkom sektoru, nasuprot multinacionalnim kompanijama koje pokrivaju veliki dio svjetskih turističkih kretanja, pojavljuju se i specijalizovani operateri koji svoju individualizovnu ponudu usluga prilagođavaju specifičnim tržišnim segmentima. To ide u prilog činjenici da će se u budućnosti razvoj turističkog proizvoda pojačano tematizovati tj. specijalizovati u skladu sa pojedinim ciljnim segmentima. Osnova navedenih procesa biće kombinacija nekoliko ili samo jednog od »tri slova E«: Entertainment (zabava), Excitement (uzbuđenje) i Education (edukacija), pa stoga treba raditi na diverzifikovanju turističke ponude i udaljavanju od »3 slova S« (Sea‐ more, Sun – sunce i Sand‐ pijesak), kako bi se privukao gost veće platežne sposobnosti. 2.Modeli kreiranja ponude ruralnog turizma Teorija i praksa ruralnog turizma su, u proteklim decenijama veoma intenzivnog rasta i razvoja, izdiferencirale sledeće uspješne modele kreiranja ruralne turističke ponude, i to:2 − Turističko porodično poljoprivredno gazdinstvo, − Vinske ceste, − Kušaonice (vina, rakije, likera, meda i proizvoda od meda, maslina i maslinovog ulja, sira, kulena, kobasica, pršuta, mesa i mesnih prerađevina, smkava, tartufa i drugo), − Izletišta, odnosno objekti tradicionalnog pripremanja i usluživanja toplih i hladnih jela, te pića i napitaka, − Smještaj na ruralnom prostoru, − Stara sela (tzv. eko‐etno sela, selo‐hotel ili difuzni hotel) i poljoprivredna gazdinstva sa zbirkama etnografskih predmeta, − Eko‐poljoprivredna gazdinstva i organska (ekološka ili biološka) poljoprivreda, − Etnografske zbirke, često manjeg obima, 2 Demonja D., i Ružić P., Ruralni turizam u Hrvatskoj s hrvatskim primjerima dobre prakse i europskim iskustvima, Meridijani, Zagreb, 2010. str. 205-206. 10 − Tradicionalni zanati, kreativne radionice i izvorni suveniri, − Tematski putevi, staze i itinereri na ruralnom prostoru. Turističko porodično poljoprivredno gazdinstvo – turistički proizvod čija se atraktivnost temelji na atraktivnosti farme ili imanja, ličnom prisustvu farmera i mogućnosti personalizovanog kontakta sa domaćinom, mogućnošću uzimanja učešća u radvima na imanju, te upoznavanje običaja, kulture i sticanje praktičnih vještina iz oblasti pripreme hrane, zanata i slično. Vinske ceste – podrazumjeva postojanje vinograda i/ili vinarije, te vinara sa pratećim objektima za smještaj, degustacije i rekreaciju, koje najčešće nude: stučne degustacije vina, hladnih narezaka, toplih jela, razgledanje vinograda, podruma te ostalih djelova imanja, smještaj, prodaju vina i drugih proizvoda i usluga. Kušaonice (vina, rakije, likera, meda i proizvoda od meda, maslina i maslinovog ulja, sira, kulena, kobasica, pršuta, mesa i mesnih prerađevina, smkava, tartufa i drugo) – osnov ponude i posjete je specifičan i prepoznatljiv poljoprivredni proizvod čija degustacija i/ili konzumiranje, upoznavanje te kupovina čine osnovni motiv dolaska i sadržaj boravka na imanju, koje je radi višeg kvaliteta ponude često uređeno kao mali muzeji sa dosta etnografskih predmeta. Izletišta, odnosno objekti tradicionalnog pripremanja i usluživanja toplih i hladnih jela, te pića i napitaka – akcenat je na objektima koji njeguju autohtono tradicionalno narodno graditeljstvo te isto takvo pripremanje jela, napitaka i pića. Smještaj na ruralnom prostoru, koji može biti: vinski podrum sa ponudom smještaja, tradicionalne i druge kuće za odmor, Bed&Breakfast, ruralni hotel, sobe, apartmani, kampovi i ruralna kamp odmorišta; Stara sela (tzv. eko‐etno sela, selo‐hotel ili difuzni hotel) i poljoprivredna gazdinstva sa zbirkama etnografskih predmeta – najkompleksniji oblik ponude ruralnog turizma od svih navedenih, svojevrsna turistička destinacija uređena kao tzv. difuzni hotel, sa jedinstvenom recepcijom i ostalim elementima hotelske ponude disperzovanim po širem prostoru sela i njegovom neposrednom okruženju. 11 Eko poljoprivredna gazdinstva i organska (ekološka ili biološka) poljoprivreda – karakter organske poljopirvredne proizvodnje ograničava mogućnosti nadmetanja poljoprivrednika sa konvencionalnom proizvodnjom u kvantitativnom smislu, ali daje veliku šansu kada je u pitanju povezivanje sa ruralnim turizmom, posebno sa ekološki osviještenim turistima. Radi se o mogućnostima plasiranja značajne količine organskih proizvoda kroz turizam čime se aktivira „nevidljivi izvoz“ kao jedna od važnih ekonomskih funkcija turizma. Takođe, takvi proizvodi su klučni element visoko‐kvalitetne i specijalizovane turističke ponude kada se govori o pojedinim tržišnim segmentima, koji traže bogatu ponudu organskih proizvoda i dostupnost da se isti konzumiraju i kupe u određenim količina kao suvenir i slično. Gazdinstva organske poljoprivrede su u tom smislu značajne turističke destinacije i izdvajaju se po svom karakteru i ulozi koju imaju u diverzifikaciji i specijalizaciji integralnog turističkog proizvoda. Etnografske zbirke, često manjeg obima – pretežno privatne zbirke etnografskih predmeta čuvaju lokalni identitet, vlastitu kulturnu baštinu, a imaju važnu inforamtivnu funkciju o lokalnoj kulturi, i istovremeno funkciju atraktivnosti u okviru šire destinacije. Tradicionalni zanati, kreativne radionice i izvorni suveniri – specijalizovani majstori zanata (npr. stolari, tesari, bačvari), njihovi proizvodi i djela, te sam proces izrade ili stvaranja novog predmeta ili objekta su danas rijedak, atraktivan i veoma koristan turstički resurs. Radionice u kojima se npr. izrađuju predmeti od pečene gline ili održava tradicija tekstilnog rukotvorstva, su interesantne kao suvenirnice ali i kao atraktivno mjesto za posjetu. Tematski putevi, staze i itinereri na ruralnom prostoru – projekti koji umrežavaju postojeće i potencijalne turističke ponude, koje pojedinačno nisu visoke ili dovoljno snažne atraktivnosti da bi samostalno privlačile značajniji broj turista, spadaju u složenije ali i veoma poželjne i korisne modele razvoja ruralnog turizma sa brojnim pozitivnim efektima. 3. Tematski putevi u funkciji izrade turističkih itinerera/aranžmana Tematski putevi su mreže regionalnih atrakcija koje se promovišu pod zajedničkom ili jedinstvenom temom u cilju privlačenja posjetilaca u određeno područje. U isto vrijeme, radi se o mreži više subjekata – opština, udruženja, institucija – koje se trude da efektivno i kooperativno djeluju. Tema okuplja oko sebe atrakcije i omogućava da se uspješno koncentrišu 12 oskudni marketing napori. 3 Tematski putevi se uglavnom osnivaju u ekonomski slabo razvijenim rualnim područjima gdje postoji nada da će imati pozitivan uticaj na regionalnu ekonomiju. Činjenica da se tematski putevi razvijaju kroz partnerstvo između više različitih aktera stvara šanse ali i izazove za socio‐ ekonomski razvoj ruralnih područja. Tematski putevi u većini zemalja Evrope mogu se podijeliti u dvije velike grupe.4 Prvu grupu, ujedno i brojniju, čine tematski putevi koji su kulinarski ili gastronomski po svom karakteru, i koji u centru turističke ponude stavljaju lokalne, autentične poljoprivredne proizvode. Drugu grupu čine tematski putevi koji afirmišu kulturnu baštinu područja, kako materijalnu tako i nematerijalnu. U primjeru Austrije, navedene vrste tematskih puteva su kreirane kao odgovor na ekonomsku krizu i krizu u oblasti poljopirvredne proizvodnje početkom 80‐ih i uglavnom se nalaze u ekonomski slabije razvijenim ruralnim područjima. Važno je napomenuti, da u Austriji od kraja 80‐ih godina, svake godine su u prosijeku osnivana po tri nova tematska puta.. Danas ih postoji oko 70 i povezuju kulturnu baštinu (npr. Iron Trail) ili lokalne poljoprivredne proizvode (npr. Wine Trail) ili neku drugu atrakciju. Prema načinu nastanka, potrebno je razlikovati “putevi bazirane na projektu”, i “putevi bazirani na regiji”. U prvom slučaju konkretan projekat je polazna tačka kooperacije, a drugi je fokusiran na razvoj cjelokupnog regiona. Takođe, tematski putevi mogu biti kreiranji i kombinujući navedena dva pristupa. Benefiti tematskih puteva su prvenstveno ekonomski, i direktno i/ili indirektno podstiču značajan broj ekonomskih aktivnosti, a posebno imaju značajan uticaj na zapošljavanje. Međutim, benefiti nisu samo ekonomski, već su usmjereni na očuvanje specifičnog kulturnog pejzaža naročito kod kulinarskih tematskih puteva. Npr., “Put sira” je koristan za poljoprivrednu proizvodnju, jer omogućava održavanje farmi koje se bave proizvodnjom mlijeka i sira. Takođe, tematski putevi imaju važnu ulogu u kreiranju i održavanju regionalnog identiteta. Naime, u početnim fazama razvoja tematskog puta, atrakcija koja se nalazi u samom centru marketing aktivnosti je nešto što su stanovnici do tada posmatrali kao nešto sasvim normalno, svakodnevno ili pak nevažno. Dalje, ovakvi projekti mogu unaprijediti turstički imidž regije, te 3 Meyer-Cech, K., Regioanl Cooperation in Rural Theme Trails, Rural tourism and Sustainable Business, Chsnnel View Publications, Clevedon, UK, 2005., str. 137. 4 Ibidem, str. 138. 13 ojačati ponos i samopouzdanje stanovnika. Npr. stanovnici Bregenzwalda (Austrija) nisu imali neko posebno mišljenje o svom siru prije “Puta sira”, ali kada su na važnom sajmu hrane u Berlinu dobili nagradu za kvalitet projekta, onda je samopouzdanje i samopoštovanje počelo naglo da raste.5 Potencijalni benefiti određenog tematskog puta moraju biti sasvim jasni svim onima koji uzimaju učešće u kreiranju istog. Najveći izazovi nastaju u slučajevima nejasne percepcije benefita, u smislu prevelikih i/ili pogrešnih očekivanja. Npr. pojedini farmeri u Austriji, smatrali su da će uključivanjem u „Put sira“, cijena mlijeka porasti, što se nije desilo. Drugi su pomislili da će broj turista naglo porasti odmah po postavljanju signalizacije. Takođe, sličan izazov postoji kada je prisutno nerazumjevanje ili mišljenje da neće biti nikakve koristi. Neki od važnijih limitirajućih faktora uspjeha tematskog puta mogu biti: − Ako je broj partnera u kooperaciji prevelik, − Ako su njihovi interesi prerazličiti i prevelikih očekivanja, − Ako su partneri i dalje previše vezani za institucije iz kojih dolaze, pa teže određenom pojedinačnom interesu prije nego zajedničkom. Ključni benefiti mogu se podijeli na sledeće dvije kategorije: ekonomski i socio‐kulturni.6 − Ekonomski benefiti – ako postoje ovi benefiti onda neće biti većih problema po pitanju motivacije i uključivanja u projekat. Međutim, na samom početku benefiti se ne mogu tačno i precizno procijeniti za pojedinačne učesnike. Negdje su ti efekti dugoročni, pa samim tim i teže mjerljivi, dok su na drugim mjestima kratkoročni pa i lakši za prognoziranje. Različti karakter učesnika determiniše i različita očekivanja i koristi od tematskog puta. Farmeri žele da prodaju više proizvoda, restorani više kategorije žele više individualnih turista, dok restorani srednje kategorije žele više organizovanih grupa. Opštine ili lokalne uprave se nadaju povećanju zapošljavanja i većim poreskim prihodima. Npr. u Austriji, porez na domaću hranu i piće kao što je vino na vinskim cestama je ukinut pa je opština ili loklana uprava ostala bez dodatnih prhoda kada je prodaja vina porasla. 5 European Commission, Towards quality rural tourism: Integrated quality management (IQM) of rural tourist destinations, Enterprise Directorate-General Tourism Unit, Brussels, 2000., str. 37. 6 Meyer-Cech, K., Regioanl Cooperation in Rural Theme Trails, Rural tourism and Sustainable Business, Chsnnel View Publications, Clevedon, UK, 2005., str. 142. 14 − Socio‐kulturni benefiti – ovi benefiti se uglavnom sastoje od sticanja ponosa i prestiža. Potrebno je dosta napornog rada i ličnog naprezanja da bi se istakle vrijednosti i koristi od tematskog puta, a poseredstvom kontinuiranog komunicranja sa javnošću i drugim steikholderima. Posebno su važni gradonačelnici kao lideri mišljenja, jer svojim ponašanjem i stavovima mogu snažno uticati na ostale. Postojanje regionalog identiteta i osjećanje zajedništva su važni preduslovi kreiranja i opstanka partnerskog odnosa u organizaciji tematskog puta. Organizacije koje upravljaju navedenim putevima se, u velikom broju slučajeva u Evropi, temelje uglavnom na volonterskom principu rada. Takođe, čest primjer je da ne postoji zvanično tijelo koje upravlja tematskim putem, već se tada radi samo o opisu rute kroz odgovarajuću turističku mapu ili turistički vodič. Članovi ovih volonterskih organizacija mogu biti kulturne inicijative, muzeji, preduzeća, javne ustanove i razne druge organizacije i pojedinci. Organizacija tematskog puta sarađuje sa drugim regionalnim organizacijama i institucijama tako da mreža postaje šira i dobija regionalni, ili pak nacionalni karakter. Članstvo i saradnja u organizaciji je obično različitiog intenziteta. Obično postoji uži tim koji snažno sarađuje, potom prošireni krug saradnika, te pridruženi članovi. Ipak, intenzitet kooperacije zavisi od nivoa aktivnog uključivanja pojedinaca i od vrste ciljeva koji su definisani. Međutim, iako organizacija koja stoji iza tematskog puta funcioniše na volonterskoj osnovi, ipak postoji profesionalna menadžement struktura, u vidu glavnog kordinatora na projektu (i pomoćnika), koji usklađuju očekivanja i interese učesnika u projektu. Njihovo postojanje je veoma važno, jer saradnja unutar projekta nosi sa sobom opasnost nastanka konfikata zbog ekonomskih, ličnih, političkih, administrativnih i institucionalnih neslaganja. Posebno su izražene sledeće dvije kategorije konflikata: 7 − Ekonomski konflikti – pristuni su između preduzeća i/ili pojedinaca iz istog sektora ekonomije, i to uglavnom zbog (nelojalne) konkurencije. Takav primjer postoji u u slučaju „Puta sira” između farmera koji prodaju sir direktno posjetiocima, i između farmera i sirara. Ako problemi postoje između različith sektora, kao što su gastronomija i poljoprivreda, onda je problem organizacione prirode. Npr. farmeri nemaju kapaciteta da spremaju hranu redovno kao restorani, ali to otvara mogućnost da se uspostavi 7 European Commission, Towards quality rural tourism: Integrated quality management (IQM) of rural tourist destinations, Enterprise Directorate-General Tourism Unit, Brussels, 2000., str. 37. 15 kooperacija između njih, na obostrano zadovoljstvo. Ekonomski konflikti među opštinama mogu kulminirati na početku kreiranja tematskog puta, kada se određuje geografska pozicija puta. Pojedine organizacije rješavaju ove probleme tako što tematski put definišu kao skup aktrakcija, i ne prate striktno linearnu rutu niti precizne geografske pozicije. − Lični konflikti ‐ Lični konflikti se tiču snage i uticaja, kako u organizaciji tematskog puta, tako i na širem regionalnom i nacionalnom nivou. Ova vrsta konflikta, koja često ide zajedno sa ekonomskim konfliktima i konkurencijom, predstavlja dodatnu barijeru zdravim partnerskim odnosima. Ipak, sa druge strane, intenzivna konkurencija podstiče konstantne inovacije u ponudi i stalno širenje asortimana proizvoda. Uostalom, svaka organizacija tematskog puta mora razvijati modele rješavanja i prevazilaženja eventualnih konflikata, posebno onih koji bi mogli ugroziti postojanje i napredak tematskog puta. Uspostavljanje i održavanje tematskog puta zahtjeva obezbjeđivanje dugoročnih finansijskih izvora podrške. Npr., aktivnosti kao što su rješavanje problema turističke signalizacije, te razvoj vodiča za restorane, mogu biti finansirani od strane nacionalnih i/ili međunarodnih programa i projekata razvoja. Međutim, opasnost leži u periodu kada za završetkom glavnog programa, završi i finansijska podrška projektu. Brojni su primjeri ovakvih tematskih puteva koji su prestali sa radom kada je prestala finansijska podrška, pa se predlaže da svaki od njih kontinuirano radi na pronalaženju alternativnih izvor finansiranja. Sem sredstava iz budžeta, važni izvori mogu biti članarine, ulaznice, prihodi od zaštićenih prava i trgovačke djelatnosti. Takođe, važan izvor mogu biti pokloni i donacije, ali i volonterski, samim tim neplaćeni ili dobrovoljan, rad. U mnogim slučajevima, realizovani prihodi su nedovoljni da potkriju tekuće troškove (kancelarija i rad kordinatora), dok finansijska nezavisnost, na drugoj strani, znači da se troškovi mogu uspješno pokrivati u dugom roku. Proces uspostavljnja finansijske nezavisnosti organizacije i samog tematskog puta, otvara prostor konfliktu između profitno orijentisanih i nekomercijalnih aktivnosti. Kreiranje i održavanje tematskog puta nesumnjivo uključuje obije komponente. Opštine i kulturne inicijative pripadaju neprofitnom sektoru, a preduzeća i pojedinci su dio komercijalnog dijela organizacije. U cilju unapređenja ekonomske snage i održivosti tematskog puta, neophodno je da se uključi svi navedeni subjekti i predstavnici turističke industrije, a posebno sektor smještaja, gastronimije i transporta. Primjetno je da smještajni kapaciteti obično nisu dovoljno uključeni u rad organizacije, i da često ne dijele 16 finansijsku odgovornost i održivost tematskog puta. Većina organizacija koje upravljaju tematskim putevima uspjevaju da se dogovore oko striktnih standarda kvaliteta koji se tiču proizvoda, a u cilju obezbeđenja visokog niova zadovoljstva potrošača. Standardi koji se tiču vina ili sira se lako postižu, ali nedostaju kriteriji za druge elemente ponude, da bi se obezbjedio kvalitet čitavog tematskog puta. Mnoge komponente doprinose kvalitetu tematskog puta: kvalitet opreme i usluga hrane i smještaja, regionalnih poljoprivrednih proizvoda, okoline, kvalitet turističkog iskustva vezanog za aktivnosti i proizvode tematskog puta. Broj tematskih puteva u Evropi koji su uspostavili set minimalnih standarda, a koje potencijalni člananovi moraju da poštuju je i dalje nedovoljan. Npr. u slučaju „Puta sira”, da bi restoran mogao da bude dio tematskog puta, mora u meniju da ima određeni broj jela na bazi određenog sira, kao i potvrdu od koje farme je sir dobavljen. Jedno od pitanja koje može doprinjeti kvalitetu tematskog puta sa aspetka zadovoljstva posjetioca, a koje se malo rješavalo, je način na koji ključna tema može biti emotivno iskazana, ili kako se kreira tzv. tematsko iskustvo ili atmosfera. Npr. jedan od rijetkih tematskih puteva koji su definisali standarde kvaliteta za „tematsko iskustvo“ je “Cider Trail Lower Austria”. Standardi jasno govore da tematski put mora da vodi kroz predio gdje su vidljivi zasadi jabuke, a da proizvodi koji se vezuju za temu, moraju biti jasno vidljivi u restoranima, npr. otvaranjem „cider bar‐a”, te obezbjeđenjem literature na datu temu koja je namijenjena posjetiocima. U cilju efikasnog djelovanja organizacije, ličnog ekonomskog uspjeha pojedinih aktera, i socio‐ ekonomskog razvoja regije, sledeće je važno:8 − Saradnja kroz tematski put može da pomogne ekonomski slabijim, malih i mikro preduzećima. Činjenica da više aktera ujedinjuje snage, čini da oni postižu kritičnu veličinu i snagu, koja je neophodna da bi turista postao svijestan tematskog puta i da bi mogao planirati duži boravak u području. − Tematski putevi doprinose brendiranju regije i uspostavljanju regionalnog identiteta. − Činjenica da akteri iz različitih sektora rade zajedno stvara okvir za održivii regionalni razvoj. Uspješan regionalni razvoj je baziran na međusektorskoj kooperaciji. 8 Gorman, K., Cooperative Marketing Structures in Rural Tourism: The Irish Case, Rural tourism and Sustainable Business, Channel View Publications, Clevedon, UK, 2005., str. 121.; Meyer-Cech, K., Regional Cooperation in Rural Theme Trails, Rural tourism and Sustainable Business, Chsnnel View Publications, Clevedon, UK, 2005., str. 142. 17 − Usljed tenzija i konflikata, raspoloživi resursi mogu biti upotrebljeni neefikasno, pa rezultati mogu izostati. Loš menadžment i kordinacija na regionalnom i na nacionalnom nivou može biti uzrok rasipanja oskudnih resursa. − Usljed nedostatka zajedničke strategije razvoja na nacionalnom niovu, mnogi regionalni ili lokalni tematski putevi ostavljeni su da samostalno pokreću inicijativu i ulaze u aktivnosti, često neuspješno. Nacionalna strategija i generalne smjernice za tematski put moraju biti razvijene od strane kordinacionog odbora na nacionalnom nivou, da bi razvoj na regionalnom nivou tekao efikasnije. − Termin tematski put se koristi za različiti nivo razvijenosti ponude. Npr. skoro četvrtina tematskih puteva u Austriji su puka deskripcija rute. Pojedini temtski putevi su i nedovoljno obilježeni. Brojni su oni kojima neodstaje razvijen turistički proizvod i aktivnosti, a koje se mogu nazvati profesionalnim. Takođe, ograničen je broj onih koji mogu zadržati posjetioca više dana i pružiti sadražaje i aktivnosti za sva čula. − Finansijski, socio i emotivni benefiti koji proizilaze iz tematskog puta moraju se jasno obrazložiti članovima. Rezultate mreže treba učiniti vidljivim. − Organizacija koja upravlja tematskih putem treba da teže obezbjeđenju dugoročne finansijske održivosti tematskog puta. − Tematski putevi traže profesionalnu menandžment strukturu u regionu, a posebno oprativnu i adekvatno osposobljenu glavnu kancelariju i kordinatora. − Tematski put mora biti dovoljno atraktivan da navede turiste/putnike sa glavnog puta na tematski put. Primarni kriteriji za određivanje tematskih putova koji uključuju kvalitetnu turističku ponudu moraju obuhvaćati minimalno sljedeće: 9 − Dvije (ili više) turistički dovoljno zanimljive i razvijene prirodne i kulturne znamenitosti, − Pet ili više kvalitetnih ponuđača ugostiteljskih usluga (restoran, gostionica, i dr.), − Tri različita tipa smještaja (kamp, seoski turizam, privatni smještaj, hotel i dr.), − Turističko – informativni centar ili neki drugi info punkt, − Uređena odmarališta uz put – uređen prostor za kratki odmor (rješeno parkiralište, vidikovac, sanitarije, uređeno odlagalište smeća i drugo), − Sufinansiranje projekta od više subjekata (turističke organizacije, grada, opštine, međunarodne organizacije), − Ostalo. 9 www.vlada.hr, Ministarstvo mora, turizma, prometa i razvitka, Program poticanja razvoja tematskih turističkih putova u Republici Hrvatskoj, 15.03.2007. 18 Primjer: Vinska cesta – koncepcijske osnove10 Poseban oblik nuđenja i prodaje poljoprivrednih, ugostiteljskih i turističkih proizvoda jednog vinorodnog područja na kojem proizvođači, udruženi pod zajedničkim nazivom vinske ceste, nude svoje specijalitete, prije svega vino. Cilj tematskog puta je stvaranje cjelovitog, kvalitetnog i traženog turističkih proizvoda i obogaćivanje ukupne turističke ponude. Koristi od projekta su razvoj turizma u unutrašnjosti i izvan glavne turističke sezone (posebno proljeće i jesen), te razvoj ruralnih područja, jačanje motivacije za nove poduzetničke poduhvate, zapošljavanje i samozapošljavanje, podsticaj za očuvanje autentičnog ambijenta, kulture i tradicije, unapređenje jedinstvenog imidža destinacije, povećanje potrošnje po turistu; plasman domaćih proizvoda; Ključni elementi proizvoda su: − turistička i ugostiteljska ponuda, − prirodne ljepote kraja, − kulturne i istorijske znamenitosti, tradicija, − Osmišljen itinerer, − Dobre oznake i uređena cesta, − Kušanje i kupovina vina, rakija, likera... − Gastronomija i smještajni kapaciteti, − Jahanje, biciklizam... − Gastronomija: najčešće dio dodatne ponude u turizmu, − Gastro ture, − Gastro vodiči, − Manifestacije, − Škole kuvanja, − Ostalo. Posebna prednost za vinare i poljoprivrednike ogleda se u mogućnsoti plasmana na mjestu proizvodnje tj. na vratima farme, te izgradnja svijesti o kvalitetu svojih proizvoda i na 10 Demonja D., i Ružić P., Ruralni turizam u Hrvatskoj s hrvatskim primjerima dobre prakse i europskim iskustvima, Meridijani, Zagreb, 2010. str. 192-248.; Hall, M., C.,, Rural Wine and Food Tourism Cluster and Network Development, Rural tourism and Sustainable Business, Channel View Publications, Clevedon, UK, 2005., Str. 157. 19 međunarodnom nivou. 4. LOHAS ili tzv. zeleni potrošači kao rastući ciljni segment u turizmu Jedan od trendova na međunarodnom tržištu vezan je za rast broja tzv. LOHAS11 potrošača Ovi potrošači povezuju svijest o brendovima sa ekološko‐etičkom sviješću: “Kupujem, dakle odlučujem.“ Zbog toga kvalitetna ponuda u seoskom turizmu treba da: štiti seoski turizam da ne postane masovni proizvod i štiti individualne karakteristike turističkog proizvoda. Danas se sve veća pažnja posvećuje tzv. zelenom marketingu, što je naziv za marketinške napore usmjerene na zadovoljavanje potreba i želja potrošača sa fokusom na zaštitu životne sredine. Zelenim proizvodima se smatraju oni koji ne štete okolini ili je njihov negativan učinak minimalan, a zelena ambalaža je ona čiji je negativan uticaj na okolinu minimiziran. Slika 3: EU ecolabel Izvor: www‐ecolabel.eu, 12.04.2012. Tzv. zelene usluge su naročito važne u turizmu, kao i samom ugostiteljstvu, a one predstavljaju naročitu šansu za turizam. Ove usluge orjentišu se ka tzv. LOHAS potrošačima, koji su usmjereni na zaštitu životne sredine i način na koji mogu da doprinesu njenom boljitku. Njih često nazivaju “zeleni potrošači“. Pored toga, LOHAS potrošači usmjereni su na zdrav život, zabavu i luksuz, pa orjentacija ka ovom ciljnom segmentu pruža šansu za male, “odgovorne” biznise. Tipične karakteristike LOHAS potrošača: 11 - žele da imaju aktivan odnos prema konzervaciji‐ocuvanju lokalne kulture - posvećeni individualnom zdravom životnom stilu, a vode računa i o zdravoj planeti Engl. “Lifestyle of Health and Sustainability” (zdrav životni stil) 20 - Orjentisani na karakterističan životni stil - Najčešći kupci zelenih i ekološki odgovornih proizvoda. Ecolabel je oznaka, prepoznatljiv standard kvaliteta i brige o životnom okruženju unutar EU. U EU postoji čitav niz eko‐oznaka ili eko‐markica i one se dijele na nekoliko podgrupa. Potrošač je tako siguran da proizvod koji nosi eko markicu odgovara strogim ekološkim zahtjevima, ali i zahtjevima tržišta za ispravnošću proizvoda. Najpoznatija evropska markica, koja nije nacionalna nego globalna, je tzv. cvijet – Flower kojeg je moguce naci na širokoj paleti proizvoda i to “LOHAS” potrošacima pomaže da se lakše opredijele. Slika 4: EU ecolabel ‐ cvijet Izvor: www.ecolabel.eu, 13.05.2012. Kad je riječ o opremanju smještajnih kapaciteta, eko‐cvijet nalazimo na dušecima, namještaju, posteljini, televizorima, kucanskim aparatima, tekstilu, odjeći, obući, proizvodima za čišćenje, bojama i lakovima, kao i samim smještajnim kapacitetima – autokampovima, konačištima i hotelima, itd. U svijetu postoji veliki broj nacionalnih i medjunarodnih oznaka tzv. zelenih proizvoda (ecolabel). Primjeri ecolabel‐a: - EU Ecolabel (Evropska ekološka oznaka od 1992.) - Nordijski labud (eko oznaka osnovana Danske, Finske, Islanda, Norveške i Švedske još 1989. godine. Odredeni su kriteriji na oko 70 grupa proizvoda što je rezultiralo da je više od 5.000 proizvoda licencirano i nosi ovu oznaku eko – kvalitete). - Austrijski Ecolabel Ecolabel može biti primijenjen u smještajnim kapaciteta, restorana, plaža, zaštićenim oblastima, ekoturističkim paketima, golf kapacitetima itd. 21 Prateći savremene trendove u turizmu, hotelsko‐turistička preduzeća, ali i smještajni kapaciteti različitog profila vode računa o zelenoj misiji preduzeća, odgovornom poslovanju (npr. ACCOR, HILTON, MARRIOTT). Činjenica je da postoji 90 kriterijuma EU ecolabel‐a (od kojih su 29 obavezni, 61 poželjni). Obavezujući kriterijumi su: - Energija iz obnovljivih izvora (npr. solarna, energija vjetra itd.) - Česme i tuševi koji štede vodu - Uključenost gostiju u razvrstavanje otpada - Energetski‐efikasna oprema itd. Poželjni kriterijumi su: - Bioklimatska arhitektura - Hrana iz lokalnih organskih farmi itd. Treba reći i da je činjenica je da je eko‐označavanje na međunarodnoj razini komplikovano jer postoji mnogo oznaka koje nisu uniformisane. Postoje napori da se eko‐označavanje harmonizuje i pojednostavi, međutim proces je nedavno počeo i rezultati će biti postepeni. 5. Umjesto zaključka ‐ Preporuke za Crnu Goru i Bosnu i Hercegovinu 1. Potrebna je koncentrisati napore na stvaranju novih vrijednosti u pekograničnom području Crne Gore i Bosne i Hercegovine 2. Globalni brend – Svjetska kulturna i prirodna baština, predstavlja potencijal za umrežavanje i razvoj destinacija širom svijeta. 3. Uzimajući u obzir da je Zapadni Balkan i Balkan uopšte (posebno tokom 90‐tih), stekao svjetsku reputaciju kriznog regiona, povezivanje UNESCO‐ovih lokaliteta može otvoriti novu perspektivu razvoja turizma na ovom području. 4. Kreirati “brand” prekograničnog regiona u saradnji sa partnerima. 5. Razviti kampanju (sa partnerima) usmjerenu na jačanje svijesti o regiona kao destinaciji za posjetioce 6. Koristiti turističke dogadjaje kao način promovisanja turizma u regiona 7. Razviti strategiju turističkih dogadjaja koji će privući posjetioce 22 8. Podsticati istraživačke projeke koji se odnose na region. Proslijeđivanje tekućih rezultata predstavnicima turističke privrede. 9. Dati podršku razvoju inicijativama privatnog sektora i podstaći konkurentnost kroz podršku business‐u (treninzi, korištenje grantova itd) 10. Podstaći investicije u turističku infrastrukturu (npr. biciklističke staze, parking mjesta itd) 11. Mjeriti performanse turističke industrije (ankete, benchmarking) 23 LITERATURA: Bhatia, A., K.: The Business of Tourism, Sterling Publishers Private Limited, New Delhi, 2006. Demonja D., Ružić P.: Ruralni turizam u Hrvatskoj s hrvatskim primjerima dobre prakse i europskim iskustvima, Meridijani, Zagreb, 2010. European Commission, Towards quality rural tourism: Integrated quality management (IQM) of rural tourist destinations, Enterprise Directorate‐General Tourism Unit, Brussels, 2000. Gorman, K., Cooperative Marketing Structures in Rural Tourism: The Irish Case, Rural tourism and Sustainable Business, Channel View Publications, Clevedon, UK, 2005., str. 121.; Meyer‐Cech, K., Regional Cooperation in Rural Theme Trails, Rural tourism and Sustainable Business, Chsnnel View Publications, Clevedon, UK, 2005 Jovanović, I; Vitić, A.: “Traces of French culture and development of cultural tourism in Cetinje, royal capital of Montenegro“, El turismo en el Mediterráneo: posibilidades de desarrollo y cohesión, Centro de Estudios Ramón Areces, Madrid, Spain, 2009. Holloway, J. Christopher, Robinson, Chris: Marketing for Tourism, Longman, London, 2000. Meyer‐Cech, K., Regioanl Cooperation in Rural Theme Trails, Rural tourism and Sustainable Business, Chsnnel View Publications, Clevedon, UK, 2005. Ostrovski, S.: Tourism in the face of 21st century s challenges, Institute of Tourism Academy of Physical Education Cracow, Poland, 1999. Ritchie B. J. R., Crouch I. G: The competitive destination: a sustainable tourism perspective, CABI Pub, New York, 2003. Vitić‐Ćetković, A.: Konkurentnost u savremenoj teoriji i praksi destinacionog marketinga, časopis »Turističko Poslovanje«, 06/2010, str. 17‐31, Beograd, Srbija, ISSN 0354‐3099 www‐ecolabel.eu www.unwto.org www.vlada.hr 24
© Copyright 2024 Paperzz
