Bulaşıcı Hastalıkların Laboratuvar Tanısı için Saha Rehberi

Bulaşıcı Hastalıkların Laboratuvar Tanısı için Saha Rehberi
SANTRAL SİNİR SİSTEMİ MİKOZLARI
Candida Menenjiti
Feomikotik Beyin Apsesi; Serebral Kromomikoz
Serebral Kriptokokkoz
Rinoserebral Mukormikoz
Serebral Aspergilloz (Aspergilloz, diğer formları)
EPİDEMİYOLOJİSİ
ICD-10 B37.5
ICD-10 B43.1
ICD-10 B45.1
ICD-10 B46.1
ICD-10 B44.8
Candida menenjiti yenidoğan ve AIDS’li hastalarda sıktır. Olguların %90’ında etken
Candida albicans’tır.
Beyin apseleri esmer mantarlar tarafından oluşturulan en iyi tanımlanmış sendromlardan
birisidir. Hastalarda belirgin bir toz veya küf teması öyküsü, belirgin bir akciğer girişi ya da
santral sinir sistemi (SSS) dışı bir yayılımla ilgili kanıt yoktur. Erkek/kadın oranı 3/1’dir;
ortalama yaş 38 ve hastaların bağışıklık sistemi normaldir. Beyin apsesini en sıklıkla
oluşturan tür Cladophialophora bantiana’dır, ancak hastalık Ramichloridium mackenziei,
Ochroconis gallopavum, Wangiella dermatitidis, Bipolaris specifera, Bipolaris hawaiiensis
ve Chaetomium türlerince de oluşturulabilir. R.mackenziei enfeksiyonları esas olarak Orta
Doğu ve Hindistan’dan bildirilmektedir.
Cryptococcus neoformans’ın en sık enfeksiyon oluşturduğu iki bölge akciğerler ve SSS’dir.
HIV ile enfekte hastalarda SSS ve akciğer dışı tutulum daha sıktır.
Rinoserebral mukormikoz özellikle kontrolsüz diyabeti ve asidozu bulunan hastalarda
ortaya çıkar. Uzun süre nötropenik kalan lösemili hastalar da risk altındadır. Bu
enfeksiyonlarda en sıklıkla Rhizopus türleri izole edilir.
Serebral aspergilloz invaziv aspergilloz sendromları içerisinde en yüksek mortaliteye
sahip olanıdır ve mortalite birçok durumda %90’ın üzerindedir. Başta bağışıklık sistemi
baskılanmış hastalar olmak üzere tüm invaziv aspergilloz olgularının %10-20’sinde ortaya
çıkmaktadır. Aspergillus menenjiti nadirdir.
KLİNİK
ÖZELLİKLERİ
Genel olarak SSS enfeksiyonu bulunan hastaların çoğunda ateş, baş ağrısı, mental
durumda değişiklik ve fokal nörolojik hasar gibi klinik özellikler bulunur. Ancak bu
bulgular spesifik değildir ve SSS enfeksiyonu gelişen hastaların tümünde bu klinik
özelliklerin tümü bulunmaz.
Candida menenjiti gelişen hastaların yaklaşık %50’sinde diğer organlara da yayılım
gösteren bir hastalık tablosu vardır. Enfeksiyon beyin parankimini tuttuysa çok sayıda
mikroapse ve az sayıda makroapse oluşur. Beyin apseli hastalarda sinsi bir baş ağrısı, belli
belirsiz bir ateş ve fokal nörolojik bulgular vardır. Apseler tekli ya da birden fazladır.
Kriptokoksik menenjit bulguları AIDS ve non-AIDS hastalarında farklı seyredebilir. AIDS’li
hastaların çoğunda sadece baş ağrısı ve letarji bulunabilir. Rinoserebral mukormikozlu
hastalarda ilk önce her zaman bir yüz ağrısı veya baş ağrısı bulunur. Ateş ve orbital sellülit
bulguları ortaya çıkar. Damak, orbita ve kraniyal sinir invazyonları ve nekrozla seyreden
hastalık serebral apselerin oluşması ve kavernöz sinüs trombozu gelişimiyle hastayı hızla
ölüme sürükler. Serebral aspergilloz kliniği de nonspesifiktir. Etrafında ödem ve
hemorajik alanlar bulunan apse oluşumu gözlenir.
SANTRAL SİNİR SİSTEMİ MİKOZLARI İÇİN LABORATUVAR İNCELEMESİ
Laboratuvara ne tür
klinik örnekler
gönderebilirim?
BOS, kan, apse aspirasyon örneği
Rinoserebral mukormikoz kuşkusunda; paranazal sinüs aspirasyon örneği, burun akıntısı,
nazofarinks, damak veya burun konkalarından kazıntı (bkz. “Zigomikoz”)
[SANTRAL SİNİR SİSTEMİ MİKOZLARI]
Sayfa 1
Bulaşıcı Hastalıkların Laboratuvar Tanısı için Saha Rehberi
Örnekleri almak için
en uygun zaman
nedir?
Örnek almak için en uygun zaman antifungal tedavi öncesidir.
Örnekle birlikte
göndermem gereken
özel bir form var mı?
Ek-4’de verilen veya benzeri bir “Laboratuvar Bilgi Formu” mutlaka ve eksiksiz olarak
doldurulmalı ve örneklerle birlikte laboratuvara gönderilmelidir. Formda ön tanı mutlaka
yazılmalı; varsa endemik bölgede yaşama veya seyahat öyküsü, meslek; ayrıca, özellik arz
ediyorsa konağın immün durumu (nötropeni, diabetes mellitus, v.b.) mutlaka not
edilmelidir.
Örnek almak için
gerekli malzemeler
nelerdir? Nasıl temin
edebilirim?*
Klinik örnekleri hastadan nasıl almalıyım?
Gerekiyorsa, hangi işlemleri uygulamalıyım?
Steril, vida kapaklı
(sızdırmaz) tüp
BOS: Aseptik koşullarda LP yapılarak hekim tarafından
alınır. Önce iyotlu bir bileşik ile bölgeye antisepsi uygulanır.
Ponksiyon iğnesi ile L3-L4, L4-L5 ya da L5-S1 arasından girilir.
Subaraknoid bölgeye ulaşılır. Ponksiyon iğnesinin mili
‡
çıkarılır ve her birine 1-2 ml sıvı olacak şekilde 3 ayrı tüpe
örnek toplanır.
(DİKKAT: ağzı pamuk
tıkaçlı veya flasterli bir tüp,
asla kullanılmaz!)
Kan kültürleri mümkünse hastanın ateşlenmeye başladığı erken bir dönemde alınmalıdır.
Eğer antifungal tedavi alıyorsa o günkü doz verilmeden önce örnek alınmalıdır.
#
Şehir içi
Şehirlerarası
(kısa mesafe)
(uzun mesafe)
taşıma
süre-sıcaklık
taşıma
süre-sıcaklık
≤15 dk; oOS
veya 30 C
≤24 s; OS
≤2 s; OS
≤24 s; OS
Mikolojik inceleme için alınan BOS örneği asla buzdolabına
konmaz, asla dondurulmaz!
Kan kültürü şişeleri otomatik kan kültür
cihazı için hazır veya
laboratuvar tarafından
hazırlanmış, konvansiyonel
NOT: Otomatik kan kültürü
sistemi kullanıcıları, örnek
miktarı ve diğer hususlarda
sistemin önerdiği yöntemi
izlemelidir!
Şişe tıpasının
dezenfeksiyonu için:
%70’lik izopropil alkol
veya fenol bileşikleri
Kan (kültür için): Aseptik koşullarda alınmalıdır. Kültür
şişelerinin lastik tıpası %70’lik izopropil alkol veya fenol
bileşikleri ile dezenfekte edilir ve 1 dk beklenir. Damara
(ven) girilecek deri bölgesi antisepsi uygulamadan önce
palpe edilir. Damar bölgesinin antisepsisi için: 1) bölge
%70’lik alkolle silinir, 2) iyotlu bileşik merkezden başlayarak
çevreye doğru yoğun olarak sürülür, 3) antiseptiğin
kurumasına izin verilir, 4) bu bölgedeki ven steril eldivensiz
palpe edilmez! 5) kan alınır, 6) kan alımından sonra bölge
alkolle silinerek iyot uzaklaştırılır.
Taşıma
esnasında
örnekleri
25-35C
arasında
tutacak bir
portatif
inkübatör
kullanmakŦ
ideal olur
On dakika içinde en az 2 farklı venden toplam 24-30 ml kan
alınmalı, üç farklı şişeye her birine 8-10 ml olacak şekilde
dağıtılmalıdır. Bu şekilde 1 kan kültür seti (üç şişe)
hazırlanmış olur. Uygun tek bir ven varsa 20 dk arayla 3
defada toplam 24-30 ml kan alınır ve benzer şekilde dağıtılır.
Antisepsi için: %70’lik
alkol ve iyotlu bir bileşik
ya da klorheksidin
<10 yaş çocuklardan 4-10 ml (2 şişeye 2-5 ml olacak şekilde
dağıtılır); yeni doğandan 1-1.5 ml (tek şişe) kan alınmalıdır.
Kan alınır alınmaz lastik tıpası dezenfekte edilmiş uygun kan
kültürü şişesine aktarılır. Klinik duruma göre 24 saat
içerisinde 2-3 set kan kültürü alınabilir. İnoküle edilmiş
şişeler mümkünse hemen laboratuvara ulaştırılmalıdır. Kan
kültürü şişeleri asla buzdolabına konmaz!
Steril, vida kapaklı tüp
Apse aspirasyon örneği: Beyin apsesi içeriği operasyon
şartlarında elde edilir. Sekresyon yoksa, sinüs içine önce 0.51 ml steril SF enjekte edilir; sonra aspirasyon yapılır. Alınan
örneğin miktarı mümkünse 1 ml’den az olmamalıdır. Aspire
edilen materyal steril vida kapaklı tüpe aktarılır.
≤2 s; OS
<24 s; OS
OS
<24 s; OS
≤1 s; OS
<24 s; +4C
Aspirat laboratuvara asla şırınga içinde gönderilmemeli;
soğuk zincirde taşınmamalı; buzdolabına konmamalıdır!
Steril enjektör,
Steril, vida kapaklı tüp,
Steril SF
Paranazal sinüs aspirasyon örneği: KBB uzmanı tarafından,
aseptik koşullarda alınır. Sekresyon yoksa, sinüs içine önce
0.5-1 ml steril SF enjekte edilir; sonra aspirasyon yapılır.
Alınan örneğin miktarı 1 ml’den az olmamalıdır. Aspire
edilen materyal steril vida kapaklı tüpe aktarılır.
Aspirat laboratuvara asla şırınga içinde gönderilmemeli;
soğuk zincirde taşınmamalı; buzdolabına konmamalıdır!
Steril, geniş ağızlı, vida
kapaklı kap,
Steril SF
Sayfa 2
Nazofarinks, damak veya burun konkalarından kazıntı:
Siyah nedbe dokusunun altından küretaj yapılır veya biyopsi
alınır. Örnek steril vida kapaklı bir kaba aktarılır. Kurumayı
önlemek için üzerine 1-2 ml steril SF eklenir. İnce iğne
aspirasyonu da eşdeğer bir materyaldir.
[SANTRAL SİNİR SİSTEMİ MİKOZLARI]
Bulaşıcı Hastalıkların Laboratuvar Tanısı için Saha Rehberi
Örnek almak için
gerekli malzemeler
nelerdir? Nasıl temin
edebilirim?*
Klinik örnekleri hastadan nasıl almalıyım?
Gerekiyorsa, hangi işlemleri uygulamalıyım?
Şehir içi
Şehirlerarası
(kısa mesafe)
(uzun mesafe)
taşıma
süre-sıcaklık
taşıma
süre-sıcaklık
Steril pamuklu silgiç ve
steril, vida kapaklı tüp,
Burun akıntısı: Silgiç akıntılı burun boşluğu içinde
döndürülerek ve duvarlarına sürtülerek örnek alınır. Silgiç 12 ml steril SF içeren vida kapaklı tüpe konur. Ağzı kapatılır ve
laboratuvara gönderilir.
≤1 s; OS
<24 s; +4C
Steril SF
Kısaltmalar - s: saat; dk: dakika; OS: oda sıcaklığı; LP: lomber ponksiyon; SF: serum fizyolojik; KBB: Kulak-Burun-Boğaz (uzmanı)
* Tabloda önerilen örnekleme malzemesini -ayrıca belirtilmedikçe- hastanenizin laboratuvarından temin edebilirsiniz.
# Testin çalışılacağı laboratuvara örneğin alınması ve gönderilmesi ile ilgili özel bir uyarılarının olup olmadığını sormanız önerilir.
‡ BOS örneğinin laboratuvara gönderilmesi ile ilgili karar, tüp sayısına göre verilir. Genellikle BOS örneği 3 tüpe alınır: biyokimyasal,
mikrobiyolojik ve sitolojik incelemeler için. Eğer yalnızca 1 tüp örnek alınabilmiş ise bu tüp mikrobiyolojiye gönderilmelidir.
Ŧ Taşıma esnasında örneklerin aşırı sıcaklık değerlerine (<18C veya >37C) maruz kalmasına kesinlikle izin verilmemelidir.
Güvenlik önlemleri
nelerdir? Kendimi
nasıl koruyabilirim?
En ciddi risk kan alma işlemi esnasında personele kan-kaynaklı patojenlerin (özellikle HIV
ve hepatit etkenleri) bulaşma riskidir. Kan alma, serum ayırma gibi işlemler yapılırken
kesinlikle eldiven giyilmeli, standart güvenlik önlemleri uygulanmalıdır. Ayrıca her türlü
klinik örnek “enfeksiyöz” kabul edilmeli ve örnekleri alırken, dokunurken, çalışırken
standart güvenlik önlemleri alınmalı, uygun kişisel koruyucu ekipman giyilmelidir.
Örnekleri hangi
laboratuvara
gönderebilirim?
SSS mikozundan şüphelendiğinizde örnekleri size en yakın Mikoloji Birimi olan Üniversite
Hastanesi veya Eğitim Araştırma Hastanesi Laboratuvarına ya da Türkiye Halk Sağlığı
Kurumu, Mikoloji Laboratuvarına gönderiniz (adres ve iletişim bilgileri için bkz. Ek-5).
Hangi durumlarda
örnekler
laboratuvara kabul
edilmez?
Şu örnekler laboratuvara kabul edilmez:
Hangi laboratuvar
incelemelerini
isteyebilirim?
Sonuçları ne
kadar zamanda
alabilirim?
Sonuçları nasıl yorumlamalıyım?
Boyalı mikroskopik
inceleme
½-1 gün
Mantar elemanlarının görülmesi tanıyı büyük oranda destekler.
Kesin tanı kültür ile doğrulanmalıdır!
Mantar kültürü
1-4 hafta (etkene
göre değişebilir)*
Mantar kültüründe olası etkenlerden birine ait üreme gözlenmesi
kesin tanı koydurucudur. Ancak kontaminasyona bağlı kültür
pozitifliği olabileceği hatırlanmalı, kültür sonuçları, hastanın kliniği
ve radyolojik / histopatolojik bulguları (ve varsa seroloji ya da
antijen testleri) ile birlikte değerlendirilmelidir.
Kan kültürü [Aerob-
En az 10 gün*
Bir kan kültür setinde birden fazla şişede üreme olması oldukça
anlamlıdır. Tek şişede üreme olması kontaminasyon olarak
değerlendirilmemeli, klinik önemi tartışılmalıdır.
Anaerob] otomatik sistem





steril (ve uygun) kap içerisine alınmamış örnekler;
taşıma kabı hasar gördüğü için sterilitesi bozulmuş veya kabın dışına sızmış örnekler;
önerilen süre içerisinde ve uygun ortamda gönderilmemiş örnekler;
şişe, tüp veya örnek kabı üzerinde hasta bilgileri kayıtlı olmayan örnekler;
hastaya ait uygun bir istek formu düzenlenmemiş örnekler.
* Sonucun çıkış süresi için laboratuvar ile bağlantı kurunuz!
Daha fazla bilgi için önerilen kaynaklar:
1.
Tıbbi Mikrobiyoloji. Çeviri eds. Başustaoğlu A, Yıldıran ŞT, Tanyüksel M, Yapar M. 6. baskı, Atlas Kitapçılık, Ankara,
2010.
2.
Klinik Mikrobiyoloji (Manual of Clinical Microbiology. Murray PR, Baron EJ, Jorgensen JH, Landry ML, Pfaller MA
eds) 9. Baskı. Çeviri ed. Başustaoğlu A, Atlas Kitapçılık, Ankara, ISBN 978-975-7175-84-1, 2009.
3.
Clinical Mycology. Anaissie EJ, McGinnis MR, Pfaller MA, eds. Churchill Livingstone, 2009.
4.
Mandell, Douglas, and Bennetts Principles and Practice of Infectious Diseases. Mandell GL, Bennett JE, Dolin R,
eds. 6th Ed., Elsevier Inc, 2006.
[SANTRAL SİNİR SİSTEMİ MİKOZLARI]
Sayfa 3