49 YÖNETİM BİLİMİNDE İNSAN TEORİ Ömer Livvarçin - Dilek Kurt Beta I Yayın No : 2641 İşletme-Ekonomi Dizisi : 548 1. Baskı – Mart 2011 – İSTANBUL 2. Baskı – Şubat 2012 – İSTANBUL 2. Baskıdan Tıpkı 3. Baskı – Kasım 2014 – İSTANBUL ISBN 978 - 605 - 377 - 665 - 9 Copyright© Bu kitabın bu basısının Türkiye’deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş.’ye ait tir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : B e t a B a s ı m A Ş . Bask› - Cilt : Yaz›n Bas›n Yay›n Matbaac›l›k Trz.Tic.Ltd.ﬁti. (Sertifika No: 12028) İkitelli Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: 38-40-42-44 Başakşehir/‹STANBUL 0212 565 01 22 - 0212 565 02 55 Kapak ve Portre : Mesut Yavuz Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sok. Damga Binası No.: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com II ÖNSÖZ Hepimiz gerek mensubu olduğumuz kuruluşlarda, gerekse kişisel yaşamlarımızda her gün tanınmış yönetici ve ünlü bilim adamlarının geliştirdikleri yeni bilgi, kuram ve uygulamalarla karşılaşıyoruz. Çeşitli yönetim düşünce ve uygulamaları bizlere giderek yayılan dalgalar halinde ulaşmakta; çoğu kez yaşantılarımızda derin izler bırakabilmektedir. Bunların etkisinde, bazen yönetim biçimlerimizi, bazen de kişisel yaşantılarımızı yeniden düzenlemek zorunluluğunu duyarız. Çoğu kez, eski yönetim düşünce ve yaklaşımlarının yerine yenilerini koymak, hatalarımızı ya da eksiklerimizi fark edip, eski alışkanlıklarımızı terk etmek kaçınılmaz olabilmektedir. Örgüt ve yönetim alanında var olan ve sürekli olarak değişmekte olan düşünce ve uygulamaları etkileyen çok sayıda bilim adamı bulunmakla beraber, bunlardan bazıları yaptıkları katkılarla çok daha derin ve kalıcı izler bırakabilmişlerdir. Literatürde “guru” ya da “duayen” gibi sözcüklerle anılan bu yönetici ve bilim adamları, “örgüt ve yönetim bilimi”nin de temel taşları olmuşlardır. Başka bir deyişle, örgüt ve yönetim bilimi bu alana damgalarını vurmuş olan “yönetim guruları”nın geliştirdikleri düşünce, kuram ve uygulamaların oluşturduğu temel üzerinde bugünkü olgunluk düzeyine ulaşabilmiştir. Yönetim, genellikle başarının görünmez unsuru olarak anılır. Büyük düşünceler, modeller ve kuramlar, başarılı yöneticiler tarafından uygulama alanına aktarılmadıkça fazla anlam taşımazlar. Ancak kuramsal temellere dayalı olmayan yönetimin de sürdürülebilir başarılar elde etmesine olanak yoktur. Bu nedenledir ki; örgüt ve yönetim dışında çeşitli bilim dallarında eğitim görmüş olan binlerce yöneticinin, çok geçmeden, örgüt ve yönetim biliminin esaslarını öğrenmek üzere işletme yüksek lisans (MBA) çalışması yapma gereğini duyduklarını görüyoruz. Yönetim alanında, müspet bilimlerden farklı olarak, kesin yasa, evrensel formül ya da ilkeler yoktur. Yeni teknolojinin yol açtığı yeni gereksinimler, yönetime ilişkin yeni düşünce ve uygulamaların da ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Hızla değişen bir çevrede gereksinim duyulan yeni yönetim düşünce ve uygulamaların gelişmesine yön veren ve bunların yayılmasına ve benimsenmesine yol açan düşünürler ya da yönetim guruları, genellikle, yeni yaklaşımlarıyla örgüt yönetiminde önemli farklılıklar yaratabilmektedirler. Yönetim guruları; işletIII me uzmanları, yönetim entellektüelleri ya da en son ve en iyi yönetim düşüncelerinin öncüleri olarak da anılabilmektedirler. Yeditepe Üniversitesi İngilizce İşletme Doktora Programı’nın öncüleri olan Dr. Ömer Livvarçin ve Dr. Dilek Kurt’un girişimleriyle, “Yönetim Biliminde 49 İnsan 49 Teori” başlığı altında gerçekleştirilen bu çalışma, kanımca ülkemizde örgüt ve yönetim alanında var olan önemli bir boşluğu dolduracaktır. Bu kitap, ülkemizde gerek yöneticilerin, gerekse örgüt ve yönetim alanında çalışmalarını yürütmekte olan genç akademisyenlerin ve öğrencilerin bilgi gereksinimlerini fazlasıyla karşılayabilecek niteliktedir. Kitapta yer alan 49 yönetim gurusu, yönetimin farklı alanlarından özenle seçilmiş bilim adamlarını kapsamaktadır. Seçilen bilim adamları ya da yönetim uzmanları, örgüt ve yönetiminin belirli alanlarında, kendi dönemlerinin öncülüğünü yapmış; geliştirdikleri düşünce, kuram ve uygulamalar giderek evrensel bir nitelik kazanmış; günümüzde dünyanın her tarafında okunan, yakından tanınan ve katkıları örnek alınan öncüler olmuşlardır. Kitapta; seçilmiş olan her yönetim gurusunun kısa biyografisi, örgüt ve yönetim bilimine katkı sağlamış olan akademik çalışmaları ve ön plana çıkmış olan model, kuram ya da uygulamaları özetlenmektedir. Kitapta yer alan yönetim guruları şunlardır: Abraham Harold Maslow, Adam Smith, Alfred DuPont Chandler, Alvin Toffler, Charles Handy, Chester Irving Barnard, Chris Argyris, Clayton M. Christensen, Daniel Goleman, Douglas McGregor, Edgar H. Schein, W. Edwards Deming, Lillian Moller Gilbreth and Frank Bunker Gilbreth, Frederic W. Taylor, Gary P. Hamel, Geert Hendrik Hofstede, George John Elton Mayo, Henry Mintzberg, Herbert Alexander Simon, Igor Ansoff, Irving Janis, James D. Thompson, James G. March, Jay W. Forrester, Jeffrey Pfeffer, John Maynard Keynes, John Paul Kotter, Jules Henri Fayol, Karl E. Weick, Karl Heinrich Marks, Kenichi Ohmae, Kurt Z. Lewin, Mary Parker Follett, Max Weber, Michael E. Porter, Michael Martin Hammer, Muzaffer Şerif Başoğlu, Peter F. Drucker, Peter M. Senge, Philip Kotler, Philip Selznick, Robert King Merton, Robert S. Kaplan, and David P. Norton, Robert Owen, Rosabeth Moss Kanter, Sumantra Ghoshal, Tom Peters, Warren Gameliel Bennis, William G. Ouchi. Kitabın yazılmasına katkıda bulunan yazarların tamamı, iki öğretim görevlisi dışında, Yeditepe Üniversitesi İngilizce Doktora Programı’nın öncüleri ve arkadaşlarımızdır. Bu kitap, Doktora programlarını sabırla ve büyük özverilerle yürütüp, yaptıkları araştırmalar, yayınladıkları makaleler ve yazdıkları Doktora tezleri ile gerek ülkemizin, gerekse uluslararası yönetim, pazarlama, finans ve örgütsel sorunlarının çözümüne ışık tutan bu arkadaşlarımızın oluşturduğu ailenin ilk ortak ürünüdür. Doktora çalışmalarının başlangıcınIV da oluşturulan ve aynı güçle sürdürülen Yeditepe Üniversitesi İşletme Doktoralıları ailesinin Üniversitemize, ülkemize ve yönetim bilimine katkılarının giderek artacağına inanıyorum. Ülkemizde önemli bir boşluğu dolduracağına inandığım bu kitabın yazılmasında, değerlendirilmesinde ve basılmasında emeği geçen herkese teşekkür borçluyuz. Kitabın yazarları arasında yer alan ve birçoğu fazlasıyla hakkettikleri “İşletme Doktoru” (Ph.D. in Business Administration) unvanını elde etmiş olan A. Kaan Aktoluğ, Senem Göl Beşer, Alp Buluç, Meltem Çeri-Booms, Müge Çevik, Gönül Demirel, Sena Dolu, Mehmet Dudaroğlu, B. Çağla Garipağaoğlu, Emel Gündoğdu, M. Özgür Güngör, Nilgün Gürkaynak, Handan İnce, Dilek Kurt, Ömer Livvarçin, Elif Yolbulan Okan, Tufan Özkol, Orhan Sezgin, Lebriz Fikes Tosuner, İbrahim Uzpeder, Mesud Ünal, Hakkı Yıldırmaz, Arzu Yüksel ve Özgür Zan’ı içtenlikle kutluyor, birlikteliklerinin ve başarılarının giderek artan biçimde devam etmesini diliyorum. Kitabın yöneticiler, işletme öğretim elemanları ve eğitimlerini işletme, pazarlama, finansman, üretim, insan kaynakları yönetimi, örgütsel davranış, kamu yönetimi ve sivil toplum örgütleri alanlarında yürüten tüm öğrenciler tarafından okunmasını önemle tavsiye ederim. Prof. Dr. İ. Atilla Dicle İngilizce İşletme Bölümü Yeditepe Üniversitesi V VI BAŞLARKEN Yönetim bilimini kısaca; insanları, insanlardan oluşmuş örgütleri ve bu örgütlerin işleyişi ile ilgili tüm kavramları ayrı ayrı ve/veya bir bütün olarak, belirli bir amaca hizmet edecek şekilde idare etme sanatı olarak tanımlayabiliriz. Yönetim bilimini bir piramit olarak düşündüğümüzde stratejik yönetim ve liderlik gibi daha genel alanları üst basamaklarda; risk yönetimi, bilgi yönetimi ve teknoloji yönetimi gibi bütünü ilgilendiren ancak daha özel bir konuya odaklanmış alanları ise alt basamaklarda düşünebiliriz. Zaman içerisinde hem enine hem de boyuna genişleyen yönetim piramidini anlamak ve anlatmak akademisyenlerin, hakkıyla uygulamak ise yöneticilerin görevidir. Bu kitap; yönetim piramidinin taşları niteliğindeki 49 bilim adamını ve onların bütün dünyada yaşam alanı bulmuş teorilerini derlemekle, Türkiye’de yönetim bilimleriyle ilgili tüm akademisyen, öğrenci ve yöneticilerle konu hakkında bilgi sahibi olmak isteyen tüm okurlara kaynak doküman hizmeti vermeyi hedeflemektedir. Yazarlar olarak hepimizin ortak amacı, öncelikle; okurlarımızı yönetim piramidini daha rahat görebilecekleri bir noktaya taşımak ve gelecekte bu piramide yeni taşlar ekleyecek bilim adamlarımızın yetişmesine destek olmaktır. Birçok alanda olduğu gibi yönetim bilimlerinde de bizi dünyaya anlatacak, özgün çalışmalarıyla uluslararası uygulama alanları bulabilecek, “best seller” kitaplarıyla iş dünyasının yüksek debili akışına yön verebilecek, demeçleriyle örgütleri etkileyebilecek, üzerine binlerce araştırmanın inşa edildiği temel modeller üretebilecek iddialı bilim adamlarına ihtiyacımız var. Bunun mümkün olduğunu sadece tahmin etmiyor, son beş yılda yaptığımız araştırmalarla net bir şekilde görebiliyoruz da. Tarihimizdeki sayısız başarılı yönetim ve liderlik uygulamasına rağmen, Türkiye’nin dünya yönetim bilimleri literatüründe hak ettiği yeri alamamasının haklı ve haksız birçok nedeni olabilir. Bunlar için sorumlu aramak gereksiz bir vakit kaybı olacak ve her zaman ihtiyaç duyacağımız akademik sinerjinin oluşmasını da engelleyecektir. Bu nedenle sorumlular yerine sorunlara, eleştiri yerine çözümlere odaklanmayı hedefledik. İlk yaptığımız Vektör Çalışma (Vector Study) adını verdiğimiz tüm dünyaya koşulsuz olarak açık bir akademik grup oluşturmak, vectorstudy.com isimli internet sayfamızda da yayımladığımız şekilde yönetim bilimine yön veren VII en önemli teorisyen ve pratisyenleri incelemek ve başarılarının ortak noktalarını araştırmaktı. Ürün olarak bu kitabımız ortaya çıktı. Çeşitli kısıtlamalar nedeniyle yönetim dünyasının bilim adamlarının sayısını 49 ile sınırlı tutmak zorunda kaldık. İsmini dahil edemediğimiz birçok yönetim bilimi gurusuna karşı mahcubiyetimiz ve sorumluluğumuz devam ediyor. Gelecek çalışmalarımızda yeni isimlerle yeniden karşınızda olmayı hedefliyoruz. 49 rakamının seçimi bir tesadüf değildi. 49, yedinin karesi idi. Yedi sayısı da bu kitapta isimlerini gördüğünüz birçok bilim adamının en sevdiği sayılardan biriydi. Stratejik yönetimin babası olarak bilinen Henry Mintzberg; bir kavramın 4-7 madde ile anlatılmasını, yaygın kabul görmesi açısından önemli bir koşul olarak ifade etmişti. Porter’ın beş güç modeli, Hofstede’ye göre kültürün beş boyutu, Edwards Deming’in dört maddeli PUKÖ (Planla, Uygula, Kontrol et ve Önlem al) Modeli ve Jay Forrester’in dinamik sistemler için kullandığı altı örnek bu anlayışı destekleyen örnekler arasında sayılabilir. Biz de bu yaklaşımın dışında kalmamak ve başarıyı örnek alarak ilerlemek için 7 sayısının 7 katını seçmeye karar verdik. Üstelik bu sadece körü körüne bir taklit de değildi. Bize göre yönetim bilimi; her biri yedişer alt alana bölünmüş yedi temel alandan oluşmaktaydı. 49 sayısı şekilde gösterildiği gibi yönetim bilimini oluşturan tüm alt alanları ifade ediyordu. Liderlik, stratejik yönetim, örgütsel davranış, pazarlama, finans, lojistik ve iletişim belirlediğimiz temel alanlardı. Bu kitapta yer verilen teorileri bu kadar başarılı yapan ortak noktaları dikkatle incelediğimizde altı kurala ulaştık. İngilizce ifadelerinin ilk harflerini kullanarak FADAPA adını verdiğimiz bu kurallar gerçekten de sadece bu ki- VIII taptakiler değil birçok başarılı araştırmada tamamen veya büyük ölçüde kullanılmıştı. FADAPA’nın altı kuralı özetle şunları söylüyordu. F (Find an interesting topic): İlginç bir başlık bul. Bu basit kural araş- tırmanızı üzerine inşa edeceğimiz temel niteliğindedir. Sağlam bir temel gayretlerinizin boşa gitmemesinin teminatı niteliğindedir. Fazla ilgi uyandırmayacak bir alanda gerçekleştirilmiş bir araştırmanın arzu edilen başarıya ulaşması da zor olacaktır. Daha önce kimsenin fark etmediği ancak geniş ilgi uyandıracak çok özel bir alanı bulabilmek ise çok derin olmayan bir araştırmaya bile başarı getirebilecek niteliktedir. A (Analyse it comprehensively): Belirlediğiniz konuyu kapsamlı olarak inceleyin. Sizden önce o alanda neler yapılmış neler yapılmamış bilmeniz ve araştırmanızın adımlarını ona göre belirlemeniz, yere sağlam olarak basabilmeniz için çok önemlidir. Ne kadar zahmetli olsa da literatür taraması olarak da nitelendirebileceğimiz bu konu araştırmayla ilgili risklerin ortadan kalkması için en önemli husustur. D (Develop a simple and visual model): Basit ve görsel bir model geliştirin. Sadece sosyal bilimlerde değil, fen bilimlerinde de karmaşık bir konuyu daha anlaşılabilir bir halde sunan modeller büyük fayda sağlar. Araştırma konunuz ne olursa olsun, konuyu özetleyen basit bir model geliştirmek ve mümkünse bunu görsel hale getirmek başarı şansınızı artıracaktır. Çok boyutlu bir konuyu basit ve görsel bir model içerisine sokmak elbette kolay değildir. Gary Hamel’in örgütü ağaç olarak modellediği ve kökleri, gövdeyi ve meyveleri metafor olarak kullandığı modeli hatırlarsanız bu gayrete değdiğini göreceksiniz. A (Apply it as broadly as possible): Mümkün olduğunca geniş bir alanda uygulayın. Geliştirdiğiniz kavramsal modelin ne kadar iyi olduğu -eğer başarısını önceden kanıtlamış bir araştırmacı değilseniz- birçok kimsenin dikkatini çekmeyecek ve literatürde yaygın bir kabul görmeyecektir. Modelinizin (ve varsa ölçeğinizin) doğruluğunu ve güvenilirliliğini ancak uygulama IX yaparak gösterebilirsiniz. Uygulamanın tanınmış şirketler üzerinde ve mümkün olduğunca yaygın olarak yapılması ise araştırmanızın başarısında kilit rol üstlenecektir. Hofstede’nin kültür üzerine yaptığı çalışmaları IBM’in dünyaya yayılmış şirketleri üzerinde yaptığını değerlendirebilirsiniz. P (Publish it): Yayınlayın. Birçoğumuz için en zor bölüm olsa da araştır- manızın yayınlanması hayati bölümdür. Yayınlanmamış bir araştırmaya erişim neredeyse imkansız olduğu gibi erişilemeyen bir araştırmanın da hayat bulması imkânsızdır. İnternet, nispeten daha zor olan dergi ve kitaplara hem destek hem de önemli bir alternatif olabilmektedir. Başarıya odaklanmış bir araştırmacı engelleri aşıp kitlelere ulaşmayı bilmelidir. A (Advertise it): Reklamını yapın. Bu kural belki bilimsel yaklaşımla çok örtüşmediği düşünülerek eleştirilebilir. Ancak benim incelemelerim; başarılı araştırmaların neredeyse tamamının ya bizzat araştırmacının kendisi tarafından ya da ücretli/gönüllü aracılar tarafından reklâm seviyesine varacak kadar duyurulduğunu gösteriyor. Örneğin; bugün itibariyle, internette özel bir sayfası olmayan, başarılı bir araştırmacı veya kabul görmüş bir araştırma görmeniz neredeyse imkânsız. Bu altı kural zaten bildiğiniz, hatta içinde yaşadığınız kavramlar olabilir. Hiçbiri sizin için yeni olmayabilir. Bence bilim olmayanı değil, söylenmemişi söylemektir. FADAPA kurallarını bu şekilde derleyip sizlerin takdirine sunmam da, bu alanda -en azından bu kadar sade bir biçimde- söylenmemiş bu kavramları, tüm dünyada yönetim bilimlerine hizmet etmesi hedefiyle ortaya koymaktır. FADAPA’ın kendisi listelediği kuralların bir örneği niteliğindedir. Kitabımızın ortaya çıkmasında o kadar çok insanın katkısı oldu ki, bazılarını unuturum diye endişeliyim. Editörümüz Dr. Dilek Kurt, 24 yazar arkadaşımız, teorisyenlerin profiline kara kalemle hayat veren karikatüristimiz Mesut Yavuz, değerli hocalarımız Prof. Dr. Atilla Dicle, Prof. Dr. Ülkü Dicle ve Prof. Dr. Ercan Gegez, dizgi ekibi, yayınevi personeli ve bizleri desteklemekten hiç geri kalmayan ailelerimiz... Hepsine minnet borçluyuz. Ve tabii ki bu kitabı alıp okuyarak, “yönetim bilimlerinde dünya çapında araştırmacılar ve araştırmalar ortaya çıkarmak” olarak özetleyebileceğimiz nihai hedefimize katkı sağladığınız ve irili ufaklı tüm hatalarımızı anlayışla karşıladığınız için siz değerli okuyucularımıza da teşekkürü bir borç biliriz. Değerli araştırmacı ve akademisyenler; yönetim biliminin uçsuz bucaksız okyanusunda yapacağınız her araştırmada; bahtınızın açık, denizlerinizin sakin, pruvanızın neta olmasını dilerim... Dr. Ömer Livvarçin X İÇİNDEKİLER Önsöz.....................................................................................................iii Başlarken............................................................................................. vii Abraham Harold Maslow - M. Özgür Güngör . ................................... 1 Adam Smith - Dilek Kurt...................................................................... 9 Alfred DuPont Chandler - Ömer Livvarçin......................................... 21 Alvin Toffler - M. Özgür Güngör......................................................... 29 Charles Handy - Özgür Zan................................................................ 37 Chester Irving Barnard - A. Kaan Aktoluğ......................................... 45 Chris Argyris - Meltem Çeri - Booms.................................................. 50 Clayton M. Christensen - B. Çağla - Garipağaoğlu............................. 58 Daniel Goleman - Meltem Çeri - Booms............................................. 67 Douglas McGregor - Tufan Özkol....................................................... 75 Edgar H. Schein - İbrahim Uzpeder.................................................... 86 W. Edwards Deming - Sena Dolu....................................................... 94 Lillian Moller Gilbreth, Frank Bunker Gilbreth - Handan İnce..... 102 Frederic W. Taylor - Müge Çevik....................................................... 109 Gary P. Hamel - B. Çağla Garipağaoğlu........................................... 118 Geert Hendrik Hofstede - Mesud Ünal............................................. 129 George John Elton Mayo - Meltem Çeri - Booms............................. 139 Henry Mintzberg - Ömer Livvarçin ................................................. 146 Herbert Alexander Simon - Orhan Sezgin........................................ 156 Igor Ansoff - Sena Dolu..................................................................... 164 Irving Janis - Meltem Çeri - Booms................................................... 174 James D. Thompson - Alp Buluç...................................................... 183 James G. March - Gönül Demirel..................................................... 195 Jay Wright Forrester - Özgür Zan..................................................... 202 Jeffrey Pfeffer - Emel Gündoğdu...................................................... 211 John Maynard Keynes - Senem Göl Beşer........................................ 221 XI John Paul Kotter - Orhan Sezgin...................................................... 225 Jules Henri Fayol - Müge Çevik........................................................ 237 Karl E. Weick - Alp Buluç................................................................. 247 Karl Heinrich Marks - Senem Göl Beşer.......................................... 258 Kenichi Ohmae - Elif Yolbulan Okan............................................... 267 Kurt Z. Lewin - İbrahim Uzpeder...................................................... 273 Mary Parker Follett - Handan İnce ................................................. 280 Max Weber - Mehmet Dudaroğlu...................................................... 287 Michael E. Porter - Ömer Livvarçin................................................. 294 Michael Martin Hammer - Hakkı Yıldırmaz.................................... 305 Muzaffer Şerif Başoğlu - Nilgün Gürkaynak................................... 314 Peter F. Drucker - Sena Dolu............................................................ 319 Peter M. Senge - Özgür Zan.............................................................. 329 Philip Kotler - Alp Buluç................................................................... 338 Philip Selznick - Dilek Kurt.............................................................. 348 Robert King Merton - Elif Yolbulan Okan ...................................... 356 Robert S. Kaplan, David P. Norton - Nilgün Gürkaynak................. 363 Robert Owen - A. Kaan Aktoluğ........................................................ 373 Rosabeth Moss Kanter - Handan İnce............................................. 378 Sumantra Ghoshal - Arzu Yüksel...................................................... 387 Tom Peters - Mesud Ünal.................................................................. 395 Warren Gameliel Bennis - Lebriz Fikes Tosuner.............................. 403 William G. Ouchi - Hakkı Yıldırmaz................................................. 411 Konu İndeksi..................................................................................... 423 Yazar İndeksi..................................................................................... 432 XII