PALU’yu TANIYALIM Brosürü Tarihi Kentler Birliği üyesi güzel şehrimize hoş geldiniz Palu Belediyesi Kültür Yayınları No: 2 Baskı: Mayıs 2014 İletişim: Tel: 0 424 651 20 04 • Faks: 0 424 651 25 82 Web: www.palu.bel.tr Hazırlayan: Hilal Aydemir - Mütercim Bilgi ve fotoğraflar Kaymakamlık yayını “Tarihte ve Günümüzde Palu 1998” adlı kitap ile Palu Belediyesi arşivinden alınmıştır. Tasarım-Baskı: Kardelen Ofset Matbaacılık Ltd. Şti. Tel/Faks: 0 312 432 1 378 • 432 2 378 [email protected] PALU BELEDİYE BAŞKANI M. Sait DAĞOĞLU 1957 yılında Palu Karşıbahçeler Mahallesinde doğdu. İlk ve ortaokulu Palu’da bitirdi. Liseyi ise İstanbul’da Pendik Lisesinde tamamladı. İstanbul’da çeşitli dallarda imalatlar yaparak ticaret hayatını devam ettirdi. 1995 yılında memleketine döndü. Ticaret hayatını akaryakıt işletmeciliği ile devam ettirmektedir. M.Sait DAĞOĞLU evli ve üç çocuk babasıdır. 3 Şehirden bir görünüm konumu Deniz seviyesinden 844 metre yükseklikte olan Palu, Elazığ’ın şirin ve yeşillikler içerisinde güzel bir İlçesidir. Murat nehri İlçenin tam ortasından kıvrıla kıvrıla geçerek şehre güzellik katar. Bu manzara heybetli Kale görüntüsüyle çok güzel örtüşerek üçbin sekizyüz yıllık geçmişi olan Paluyla emsalsiz bir uyum sağlar. Halen çevresi yeşillikler içerisinde olan Palu, Evliya Çelebi Seyahatnamesine göre bir sincabın daldan dala atlayarak çok uzaklara gidebildiği, balta girmemiş sık ormanlarla kaplı, havası hoş, suyu hoş, insanları sıhhatli bir yer olarak anlatılmaktadır. 5 nasıl ulaşılır Karayolu ile Elazığa 70, Malatya ya 174, Diyarbakır’a 130, Ankara’ya 800 km mesafededir. Murat, Hazar ve Elazığlılar Turizm otobüsleri ile Türkiyenin her yerinden Palu’ya ulaşabilirsiniz. THY Uçaklarıyla Ankara ve İstanbul’dan Elazığ’a hergün düzenli seferler vardır. Pist büyütme çalışmaları tamamlandığında özel uçaklar da devreye girecektir. Vangölü Ekspresi gitmektedir. Palu’dan geçerek Tatvana Palu Belediyesinin konforlu Midibüsleri her yarım saate bir karşılıklı olarak Elazığ’a ve Palu’ya yolcu taşımaktadır. kalınacak yerler Henüz bir Otel mevcut olmayıp, Öğretmenevi ve Belediye Misafirhanesinde kalınabilmektedir. halkın geçim kaynakları Çiftçilik ve hayvancılık yörenin başlıca geçim kaynağıdır. Şehirde fabrika, atelye gibi sanayi kuruluşu olmadığından, lokanta, kahvehane gibi yerlerde çalışan az sayıda hizmet personelinin yanı sıra, kapanan Krom fabrikasının emekli işçilerinin bir kısmı ile memur, emekli memur, esnaf ve çiftci vatandaşımız şehrimizde oturmaktadır. Hayvancılık, sebze ve meyva üretimi yanında Seracılık ta son yıllarda önem kazanmaktadır. Başka yerde yetişmeyen sarı renkli biberi, dut pekmezi, Seydili patlıcanı, otuz çeşit üzümü, elması ve pestili meşhurdur. 7 Kaleden bir görünüm halkın yapısı Evliya Çelebi seyahatnamesinde şöyle der: ”Öyle bir şehre vardım ki adına diyorlar Palu, Kimi zaza, kimi zozo, kimi lo”. Bu sözler, çok uzun tarih süreci içerisinde, değişik inanç, kültür ve özelliklere sahip insanların Palu’da barış içinde yaşadıklarının kanıtıdır. Palu insanı, mütevekkil, mütevazi, efendi, hassas, ince duygulu, sevgi dolu, kendisiyle barışık insanlardır. Milli ve manevi değerlere, devletine bağlıdır. Kendisi için çalışanları sever, destekler, unutmaz. meşhur yemekleri Şehrimizde yüzyıllardır yapılan ve sevilen Lebeni Şörbesi (Çorbası), İçli Köfte, Bulgurlu göme, Toptopik, Karbuğe (Kaburga), Ekşili Köfte, Dolanger tatlısına doyum olmaz. çevreye duyarlı bir belediye Şehrimizin sele maruz kalmaması için DSİ ile koordineli çalışılarak set kurulmuş ve kanal ıslah çalışmaları yapılmıştır. Daha yeşil bir Palu için 70.000 fidan dikilmiştir. Konut sorununu çözmek için TOKİ ile yapılan çalışmalar sonucu 192 dairelik inşaat tamamlanarak yeni Kalekent mahallesi oluşturulmuştur. Şehrin Alt yapı ve Atıksu projesi tamamlanmıştır. Arıtma tesisi proje ihalesi hazırlığı yapılmaktadır. 9 Palu tarihi Palu çok eski bir tarihe sahip olup ilk çağlardan beri önemli bir yerleşim alanı olmuştur. Palu ve çevresi tarih çağları boyunca; Asurlular, Urartular, Persler, Roma ve Bizans gibi çok eski ve değişik kültürlere sahne olmuş ve bu devletlerin hâkimiyetinde bulunmuştur. Urartu Kralı Menuas’ın Milattan Önce 800 yılında Palu Kalesinde kayaya işlenmiş Niş’i halen turistlerce çok ziyaret edilen ve Palu tarihi açısından oldukça önemli bir tarihi eser olarak durmaktadır. 1015’ten sonra Anadolu’ya başlayan Türk akınları buralara kadar uzanmış ve 1071 Malazgirt Zaferinden sonra da tamamen Türk Toprağı olmuştur. Önceleri Artukoğulları Beyliğinin sınırları İçinde kalan bölge daha sonra Anadolu Selçuklu Devletinin sınırlarına katılmıştır. Bundan sonra sıra ile İlhanlıların, Dulkadiroğullarının, Akkoyunluların hâkimiyeti altına girmiştir. Çaldıran Zaferinden sonra Yavuz Sultan Selim Han zamanında 1515 tarihinde Palu, Cemşit beyin yönetiminde Osmanlı Devleti topraklarına katılarak ebedi Türk yurdu olmuştur. 11 Şehir köprüsünden kale görünümü Palu adı nereden geliyor Palu kelimesinin ortaya çıkışı ile ilgili olarak Hititler Çağından itibaren bölgenin uzun bir dönem boyunca Palahovid adını taşıdığı bunun da Palu Vadisi anlamına geldiği sanılmaktadır. Ayrıca Evliya Çelebi Seyahatnamesinde; Cengiz Han’ın evlatlarının “Palu Han” adlı bir şahıs isminden bahseder. “Palu” kelimesinin de böyle bir şahsın isminden gelebileceği düşünülebilir. Palu’nun yerleşiminde meydana gelen değişmeler Cumhuriyet döneminde İlçemizin ilk yerleşim merkezi olan şimdiki Çarşıbaşı denilen yer, çıkan bir yangın sonucu, çarşı bölümünün büyük kısmının yanması ile 1928 tarihinde Palu Kalesinin batısındaki yamaçta ZEVE denilen yere taşınmıştır. Bir süre burada kalan şehir, yerleşim yerinin heyelanlı bölge olması üzerine 1954 yılında Murat Nehri Kenarına inerek şimdiki saha üzerine kurulmuştur. Palu’da nüfus hareketleri Bazı rivayetlerde Palu beylik nüfusu 70 bin hane olarak belirtilmektedir. Palu Şehir nüfusu, savaşlar, sosyal çalkantılar, deprem gibi etkilerle zamanla değişiklik göstermiştir. Mevcut kayıtlara göre Palu şehir nüfusu 1874 te 7.499,1881de 11.123 iken, Birinci Dünya savaşı başlangıcında 1914 te 9.845 e düşmüş, bu tarihten itibaren de düşüş ve sonra yükseliş göstermiştir.1927 de 3.698,1940 ta 4008, 1950 de 4273, 1970 de 5276, 1990 da 7889, 2004 te 12.196 olmuştur. 13 Paludan başka şehirlere göç “Armut dalda, dal yerde, bülbül öter her yerde,felek ayırmış bizi, her birimiz her yerde “misalinde olduğu gibi, Şehrimizde Sanayi kuruluşlarının, atelye, işletme gibi tesislerin yokluğu nedeniyle çalışmak amacıyla Diyarbakır, Elazığ, Malatya, Adana, İstanbul, Ankara, Konya, Bursa gibi şehirlerimize ve Yurtdışına göçler meydana gelmiştir.Buna karşılık İlçenin kırsal alan olma özelliği, işsizlik, terör olayları gibi sebeplerle kırsal kesimlerden Şehrimize göç edenler olmuştur. Yurt dışında çalışmak amacıyla 196O’lı yıllardan itibaren ilk başlarda Batı Almanya’ya olan bu göçler, 1970’lerden itibaren çeşitli Avrupa ülkelerine doğru genişlemiştir. Bu ülkelere işçi olarak giden insanlar gönderdikleri dövizlerle hem ülke hem de yöre ekonomisine katkıda bulunmaktadırlar. Palu’nun toplam köy sayısı 370 iken, daha önce Palu’nun birer beldesi olan Kovancılar, Arıcak ve Alacakaya’nın İlçe olarak ayrılmasından sonra köy sayısı 37’ye düşmüştür. İlçemizin Aşağı Mahalle, Çarşıbaşı Mahallesi, Karşıbahçeler Mahallesi, Kültür Mahallesi, Numune Mahallesi, Yeni Mahalle, Yukarı Palu Mahallesi, Cumhuriyet Mahallesi, Kalekent Mahallesi olmak üzere dokuz mahallesi vardır. iklim Palu Karasal bir iklim bölgesinde bulunmaktadır Yıllık sıcaklık ortalaması 130C dolaylarındadır. Yağışlar Genellikle İlkbahar ve Sonbahar aylarında görülür. 15 Kaleden bir görünüm tarihi eserler ve kültür PALU KALESİ Urartu Dönemi (M.Ö.9.y.y) krallarından Kral Menuas tarafından yaptırılmıştır. Kaya üzerine inşa edilmiş, daha sonraki dönemlerde onarım görmüştür. Çivi yazısı kaya kitabesi Kral Menuas’a aittir. Kalenin güneydoğu yönündeki dış surun bir bölümü ile bazı yapı kalıntıları bulunmaktadır. Güneydoğu yönünde Bizans, ortaçağ kalıntıları, burçlar, bir bazilika, çeşme ve Murat nehrine tünel içinden inen taş yol yer alır. Daha sonraki dönemlerde Selçuklu, Artuklu ve Osmanlılar tarafından iskan edilmiştir. 1. Mezar Kral Menuas’ın çivi yazısı kitabesi M.Ö.800 Kaya Ambarı Eski bir yapı 17 Eski Camii ve Kilisenin uzaktan görünüşü tarihi eserler ve kültür ALACALI MESCİT Osmanlı dönemine ait kare planlı yapının üzeri pramidal bir örtü ile örtülüdür. Düzgün siyah beyaz kesme taş kullanılmıştır. Kubbe tuğladan örülmüştür. Kubbeye geçiş tromplarla sağlanmıştır. Mihrap nişi mukarnaslıdır. Giriş iki eyvanlıdır. Her eyvanın birer küçük kapısı vardır. Eyvanların üzeri tonozla örtülüdür Bölgede benzeri olmayan ve yıkılmaya yüz tutan mescidi kurtarmak amacıyla Tarihi Kentler Birliğinin desteği ile Palu Belediyesi tarafından proje ihalesi yapılmıştır. KINDİK MESCİDİ Murat Nehri kenarında Kındik kayalığı üzerinde yapılmıştır. Tavan ile duvarlarının büyük kısmı yıkılmıştır. 19 Cemşid Bey Mescid ve Türbesi tarihi eserler ve kültür CEMŞİD BEY MESCİD ve TÜRBESİ Eski Palu yolu üzerinde Osmanlı yapısıdır. MESCİD kare planlı,üzeri dört tuğla kemerin taşıdığı kubbe ile örtülüdür. TÜRBE, mescit bitişiğinde yuvarlak planlı ve üzeri kubbe ile örtülüdür. Kubbesi yıkıktır.Yavuz Sultan Selimin sipahi beylerinden Palu Beyi Cemşit beye aittir. Mezar sandukası taştandır. Onarılmak üzere Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yatırım programına alınmış olup, 2007 yılında proje ihalesi yapılacaktır. KÜÇÜK CAMİİ Osmanlı dönemi yapısı olan caminin dış duvarları ve minaresi ayaktadır. Diğer kısımları yıkılmıştır. Dikdörtgen planlı camide moloz taş kullanılmıştır. Minaresi: Mihrabın solunda ve cami içinden minareye giriş sağlanmaktadır. Minare yeşil tuğla ile örülmüştür. Bugün sadece şerefenin üst kısımlarında sırlı tuğla kalıntısı görülür. Onarılmak üzere Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yatırım programına alınmış olup, 2007 yılında proje ihalesi yapılacaktır. 21 Ulu Camii Minaresi Ulu Camii son durum Samini Hazretleri Camii dıştan görünüş tarihi eserler ve kültür ULU CAMİİ Hicri 1148, miladi 1735 tarihinde Seyyid Hacı Mustafa ve Seyyid Hacı Abdurrahman tarafından yaptırılmıştır. Dikdörtgen planlı yapının üzeri düz damla örtülüdür. Harem kısmı bir sıra paye ile mihraba paralel iki sahana ayrılmıştır. Esas giriş doğuda, iki giriş ise güneydedir. Yuvarlak kapı kemerinde siyah beyaz taşlar kullanılmıştır. Osmanlı dönemi yapısıdır. Mihrap: Siyah beyaz kesme taşla örülmüş, üstte rozet motifi olup şerefe kısmı yıkılmıştır.Onarılmak üzere Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yatırım programına alınmış olup, 2007 yılında proje ihalesi yapılacaktır. ESKİ PALU MERKEZ CAMİİ Zeve’nin Dükkanönü Mahallesinde yapılan bu caminin kitabesinden Hicri 1291, Miladi 1874 tarihinde yapıldığı anlaşılmaktadır. Osmanlı dönemine ait dikdörtgen planlı yapının üzeri düz damla örtülüdür. İç kısmı bir sıra sütun bir sıra payel ile üç sahana ayrılmıştır. Mihrap üzerinde mukarnaslı nişinin üst köşelerinde bitki dalı motifleri mevcuttur. Minare: yalnız altıgen kaidesi mevcuttur. Gövdeye geçiş dilimli kemerlerle sağlanmaktadır. Onarılmak üzere Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yatırım programına alınmış olup, 2007 yılında proje ihalesi yapılacaktır. SAMİNİ HAZRETLERİ CAMİİ 1298 H. 1881 M. Tarihinde Mahmud Samini Hazretleri tarafından yaptırılan bu camii, sekiz köşelidir. Minberi çivi kullanılmadan cevizden yaptırılmıştır. Minber halen orijinal halini muhafaza etmektedir. 23 Kilise Çarşıbaşı Hamamı tarihi eserler ve kültür HAMAMLAR CEMŞİT BEY HAMAMI: proje ihalesi, Tarihi Kentler Birliğinin desteği ile Palu Belediyesi tarafından yapılmıştır. Klasik Osmanlı hamamları tipindendir. Soyunma, ılıklık, yıkanma kısımları mevcut olup moloz taştan inşa edilmiştir. KINDİK HAMAMI: Kayalığın yaklaşık 350-400 metre güneyindedir. Ana mekan ve kubbeyi örten kasnak tuğla ile örülüdür KİLİSELER Ortaçağ Dönemine ait olan kilise kare planlı olup sadece naos kısmı ayaktadır. Üzeri Kubbe ile örtülü olup yıkıktır. Kubbe kasnağında yuvarlak kemerli pencereler yer alır. Kubbeye geçiş pandantiflerle sağlanır. Kubbeyi taşıyan dört kemer payelerle oturtulmuştur. Derin dışarı taşkın apsis üzeri yarım kubbe önü tonozla örtülüdür. Duvar Freskleri: Apsisi kemeri yazı frizlidir. Tonoza yakın kısımda iki kanatlı melek,kemerin alt köşesinde sağda Meryem solda Cebrail, apsis yarım kubbesinde İsa. İsa tasviri tamamen harap olmuştur. Apsis önü tonozu ortasında ise güneş tasviri yer almaktadır. Kubbe kasnağındaki pencere aralarında aziz tasvirleri pandantiflerde ise dört İncil yazarı figürü görülür. SURP BOGHOS YEŞİLBAYIR (VANK) KİLİSESİ Yöre halkının (Çınar) olarak bildiği amarat bahçeleri mevkiinde yer alır. Kilise dikdörtgen planlı olup planındaki bazı eklentiler ve değişiklikler görülmüştür. Ana girişi batıda olan kilisenin ağaç hatılların taşıdığı kerpiç damı büyük ölçüde tahrip olmuştur. Bu yapının hemen yanında tek kemerli bir çeşme bulunmaktadır. Çeşmenin sağında ise tek odalı bir mekan olup muhtemelen sonradan yapılmıştır. Tabanı taş döşeli bir yolla ulaşılan çeşmenin suyu hemen önündeki büyük havuza akar. Havuz dikdörtgen formda olup büyük kesme taşlardan yapılmış ve ortasında bir fiskiyesi vardır. Kilisenin kuzeyinde ve güneyinde dört adet asırlık çınar vardır. 25 Tarihi Palu Köprüsü’nden bir görünüm Tarihi Palu Köprüsü Demiryolu Köprüsüyle birlikte tarihi eserler ve kültür KINDİK TAŞI KUZEY ÖNÜ KİLİSESİ Kayalığın önündedir. Giriş kapısında yere gömülü iki kemerle ayrılan çatısı ve kimi duvarları yok olmuş iki oda vardır. Oda mekanları tavan yoksa da tonozlu olduğu bellidir. Taşlar profil veren yerlerde düzgün diğer yerlerde poligonal olup taşla tutturulmuştur ve harçlıdır. KINDİK TAŞI Aşağı Palu, Murat köprüsü yakınındaki kındik taşı mevkii veya mahallesinde bulunan taş bir Urartu kayalığı elemanıdır. Kuzeybatı duvarında yarım daire formunda biri sağlam diğeri aşınmış olan iki adet niş yer alır. tarihi Palu Köprüsü Köprü kemer şekli bakımından 12. yüzyıl Selçuklu mimarisi köprülerine benzemektedir. Tarihte İpek yolu köprüsü ve Murat nehri üzerinde inşa edilen ilk köprü olarak ta anılan bu köprünün, Palu’nun ticari bir merkez olarak gelişmesinde büyük katkısı olmuştur. Tarihini gösteren bir kitabesi mevcut değildir.Köprüdeki süsleme kuzeybatı ucunda 1. sivri kemerli ayağın iç yüzünde önünde seçilemeyen bir şey bulunan ayakta insan figürü, başka bir taşta yine ayakta duran bir insan figürü ile altı dallı bir ağaç motifi, 3. bir taşta ise seçilemeyen bir motifle beraber makas betimi vardır. Kaleyle birlikte çok güzel örtüşen bu köprü, Karayolları Köprüler Müdürlüğü tarafından onarım ihalesi yapılmıştır. Köprünün yanıbaşındaki Demiryolu köprüsü 1948 yılında hizmete girmiştir 27 Tel kırma (Çakma Palu işi) ve iğne oyasından örnekler tarihi eserler ve kültür ÇEŞMELER 1201 tarihinde yapılan Çeper Pınarı halen yıkılmamamıştır. Diğeri Kale Pınarı olup her iki çeşmenin suyu taştan yapılmış kanal ile Zeve’ye getirilmiştir. Çarşıbaşı Mahallesinde Ulu Camii Çeşmesi yıkılmıştır. Aşağı Mahalle Çeşmesi ise halen kullanılmaktadır. eğitim Şehrimizde okuma yazma oranı % 95 tir. 7 adet İlköğretim okulundan biri Yatılı Bölge okuludur. Lise ve Endüstri Meslek Lisesine ilaveten Kız Meslek Lisesi Eylülde açılacaktır. 2007 OKS sonuçlarına göre 25 öğrenci Anadolu Liselerine girebilecek puan almıştır. Üniversitede okuyan ve girebilecek başarılı öğrencilerimiz mevcuttur. Ancak öğrencilerimizin bursla, okullarımızın malzeme ve ekipmanla desteklenmesi gerekmektedir. Halk Eğitim Merkezimizde 2007’de 32 branşta 104 kurs açılmış, 538 öğrenciye belgeleri verilmiştir. Ayrıca Tel Kırma (Çakma Palu işi) olarak çok özel çeyizlik malzeme sipariş üzerine imal edilmektedir. 29 Palu Karşı Bahçelerden bir görünüm manevi önderler Türbeleri Palu’da olan manevi tarafından ziyaret edilmektedir. önderlerimiz, halkımız - Halid bin Velid’in Komutanlarından Sultan Kubeys Türbesi, - Şeyh Ali Sebti Hazretleri Türbesi, - Şeyh Mahmud Samini Hazretleri Türbesi, - Şeyh Hacı Yasin Efendi Hazretleri Türbesi, Şeyh Ali Sebti Hz. Türbesi uzaktan görünüş Şeyh Samini Hz. Türbesi dıştan görünüm Şeyh Ali Sebti Hz. Türbesi içi Şeyh Samini Hz. Türbesi Şeyh Hacı Yasin Efendi Hz. Türbesi 31 Palu’dan... PALU ATASÖZLERİ ve MANİLERİNDEN SEÇMELER Aparma el malını, aparırlar malını Ben yanarım evladıma, o da yanar evladına İyi evlat ana babasını vezir, kötüsü rezil eder Suyun yavaş akanından, insanın yere bakanından korkulur Zulmüyle âbâd olan, ahiri berbad olur. MANİLER Palu üç dağ içinde Gülü bardağ içinde Hak gülümü saklasın Bir yarim var içinde Asker oldum piyade Bülbür öter her yerde Felek bizi ayırmış Her birimiz bir yerde Murat’a mani yazdım Maniyi yeni yazdım Murat bahane oldu Aslında seni yazdım Ah dedim ah tükendi Çırada yağ tükendi Bu benim cahil ömrüm Ahla vahla tükendi Sarı yazma sarisi Almışam baş ağrisi Baş koyam yar dizine Çıksın başım ağrisi Karanfilem biberem Ben hepinizden dilberem Yüzüzü asmayın Kervan gelir giderem Gel gidek taş ayvana Sekisi hoş ayvana Sen söyle ben ağlayam Yaş dökek o ayvana Kaleden inene bah Çarh gibi dönene bah Muradı hasıl olmuş Çırası yanan bah Güzel Palu’muzun Belde ve Köyleri BELDELERİMİZ Yeni Adı Beyhan Baltaşı Eski Adı Hun Nacaran KÖYLERİMİZ Yeni Adı Eski Adı Akyürek Mahman Arındık Lekiç Andılar Sağuna Altınölçek Şehmiran Akbulut Ziver Atik Atik Burgurdere Akrek Beydoğan Zoğapa Büyükçaltı Büyükheyelan Bölükelma Tüy Bozçanak Buban Damlapınar Abasan Gömeçbağlar Tilk Güllüce Seraçür Gökdere Adrük Gemtepe Gaytimen Gümüşkaynak Kürdikan Hasbek Hasbek Keklikdere Tırha Karasalkım Alkatyan Karacabağ Caro Karataş Kadyan Kasil Kasil Kayaönü Hamel Küçükçaltı Küçükheyelan Kırkbulak Parsiyan Köklüce Kiliban Örencik Hırabe Örgülü Kevank Seydilli Seydilli Tarhana Tarhana Umutkaya Haşkel Üç Değirmenler Harpünk Yarımtepe Argat Yeşilbayır Vank