Γιάννης Σκαρίμπας, ένας ιθαγενής του μοντερνισμού 5 Νοεμβρίου 2014, Συνεδριακό Κέντρο Πανεπιστημίου Πατρών, αίθουσα Ι4 ΟΜΙΛΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΤΩΝ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ Νίκος Παπαχριστόπουλος, «Γιάννη Σκαρίμπα, Μαριάμπας: το διπλό και το ανοίκειο» Ο Νίκος Παπαχριστόπουλος είναι ψυχολόγος-ψυχαναλυτής, υπεύθυνος του συμβουλευτικού σταθμού νέων της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Αχαΐας. Διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Email: [email protected] Το διπλό, η ο σωσίας, και το ανοίκειο: δύο θεμελιώδεις έννοιες της ψυχαναλυτικής σκέψης, αναδεδειγμένες με τον πλέον διεξοδικό τρόπο από τον Ρανκ και τον Φρόυντ στα ομότιτλα δοκίμιά τους, συνδεδεμένες άμεσα με το ευρύτερο ψυχαναλυτικό εποικοδόμημα, όπως τον ναρκισσισμό, το άγχος, την ενόρμηση του θανάτου. Αμφότερες δε, εντεταγμένες στο φαντασιακό στερέωμα της διαμόρφωσης του ιδανικού του εγώ, απομακρυσμένες από κάθε συμβολικό ετεροπροσδιορισμό, προκρίνουν την αμφίσημη σχέση του υποκείμενου, το οποίο ενέχεται στην πρόσληψη και την διαμόρφωσή τους, με την πραγματικότητα: μια επισφαλής εξισορρόπηση μεταξύ πραγματικότητας και φαντασιωτικής κατασκευής, μεταξύ εξιδανικευμένης προβολής και αντικειμενικής συγκρότησης, ένα αδυσώπητο παιγνίδι με τα όρια της ατομικής συνείδησης και του κόσμου. Επ’ αυτού και η μελέτη για τον Σκαρίμπα: Μαριάμπας, Το σόλο του Φίγκαρω, Το βατερλώ δυο γελοίων: μια τριλογία, ως η κατ’ εξοχήν μορφή λογοτεχνικής εμφάνισης των ψυχαναλυτικών αυτών εννοιών, διερχομένη από όλα τα επίπεδα πραγμάτωσης του λογοτεχνικού κειμένου: την γλώσσα, το περιεχόμενο, τα πρόσωπα, την εν γένει δυνατότητα ανάπλασης μιας κειμενικής πραγματικότητας. Στον Μαριάμπα δε, η πλέον ενδεικτική μορφή ανάδειξης των εν λόγω ψυχαναλυτικών εννοιών, δοθείσης της ίδιας της αμφίσημης διάρθρωσης της αφήγησης: αναδιπλασιασμός των ορίων, σύγχυση μεταξύ ευκταίου και τετελεσμένου, φαντασιακής επιδίωξης και κατασταλτικής πραγματικότητας. Εν ολίγοις, το διπλό, ή ο σωσίας, και το ανοίκειο, ως έννοιες για το ερώτημα περί της συνειδητής ασυνειδητότητας της γραφής του Σκαρίμπα στον Μαριάμπα. 1 Γιάννης Σκαρίμπας, ένας ιθαγενής του μοντερνισμού 5 Νοεμβρίου 2014, Συνεδριακό Κέντρο Πανεπιστημίου Πατρών, αίθουσα Ι4 Ελένη Παπαργυρίου, «H μεταμοντέρνα διαχείριση του παραθέματος στον Γιάννη Σκαρίμπα» Η Ελένη Παπαργυρίου έχει διδάξει στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και στο King’s College London, ενώ το 2007 ήταν μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Πρινστον. Έχει εκδώσει τη μονογραφία Reading Games in the Greek Novel (Legenda 2011), ενώ στο πλαίσιο της ενασχόλησής της με τη φωτογραφία και τη λογοτεχνία έχει συνεπιμεληθεί (με τους Γιάννη Χαμηλάκη και Φίλιππο Κάραμποτ) τον τόμο Camera Graeca: Photographs, Narratives, Materialities που θα κυκλοφορήσει σε λίγους μήνες από τον Ashgate. Ετοιμάζει αυτόν τον καιρό μια μονογραφία με τίτλο Η φωτογραφική στροφή της ελληνικής πεζογραφίας. Είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Journal of Greek Media and Culture. Email: [email protected] Οι παραθεματικές πρακτικές στο πεζογραφικό έργο του Γιάννη Σκαρίμπα διαφοροποιούνται καίρια από τους τρόπους παράθεσης των σύγχρονών του πεζογράφων, κυρίως αυτών που υπάγονται στον σκληρό πυρήνα της γενιάς του ’30. Το παράθεμα στον Σκαρίμπα αναδεικνύεται σε βασικό στοιχείο πλοκής, σε αντίθεση με την περιφερειακή, ενισχυτική του λειτουργία στο έργο άλλων πεζογράφων. Ταυτόχρονα, ο Σκαρίμπας παραθέτει με τρόπο που μπορεί να χαρακτηριστεί παρωδιακός ή παιγνιώδης, ενώ πεζογράφοι όπως ο Τερζάκης και ο Θεοτοκάς δείχνουν σε κάθε περίπτωση την ιδεολογική και αισθητική τους συνάφεια με το έργο και το συγγραφέα από όπου δανείζονται. Μέσα από χαρακτηριστικά παραδείγματα, και στο πλαίσιο μιας γενικότερης εξέτασης της έννοιας του λογοτεχνικού παραθέματος στον μοντερνισμό, θα καταδειχτεί ο πρώιμα μεταμοντερνικός τρόπος με τον οποίο διαχειρίζεται το παράθεμα ο Σκαρίμπας. Χαρά Νικολακοπούλου «Η μαθητευομένη των τακουνιών (1961), ένα αιρετικό παραμύθι αλά Σκαρίμπα» Η Χαρά Νικολακοπούλου είναι φιλόλογος και έχει μεταπτυχιακό δίπλωμα στη Δημιουργική Γραφή, από το Πανεπιστήμιο Δυτ. Μακεδονίας. Έχει εργαστεί ως κειμενογράφος σε διαφημιστικές εταιρίες. Ζει στην Καλαμάτα και εργάζεται στη Μέση Εκπαίδευση. Είναι μέλος του Δ.Σ. του Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας. Από τις ηλεκτρονικές 2 Γιάννης Σκαρίμπας, ένας ιθαγενής του μοντερνισμού 5 Νοεμβρίου 2014, Συνεδριακό Κέντρο Πανεπιστημίου Πατρών, αίθουσα Ι4 εκδόσεις 24 γράμματα κυκλοφορεί η μεταπτυχιακή εργασία της «Παραδοξολογίες και γλωσσικές ακροβασίες στο πεζογραφικό έργο του Γιάννη Σκαρίμπα». Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο της Η δημιουργική γραφή στο Γυμνάσιο από τις εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη. Email [email protected] Η Μαθητευομένη, που εκτυλίσσεται πάνω σε ένα υπερωκεάνιο, φέρει όλα τα χαρακτηριστικά της νουβέλας, μάλλον, αλλά και παραμυθιακά στοιχεία και δομές. Εκδίδεται σε μιαν εποχή υποτονική για τον συγγραφέα και αιωρείται ανάμεσα στην οργιώδη φαντασία, την αληθοφάνεια και την απτή πραγματικότητα. Η αγάπη του συγγραφέα για τη γλώσσα ως σύστημα συνάντησης των ανθρώπων, αλλά και η αμφιβολία του για τη δυνατότητα του κώδικα αυτού να εξυπηρετήσει όλες τις παραμέτρους της ανθρώπινης επικοινωνίας, είναι και εδώ κυρίαρχα στοιχεία. Στη Μαθητευομένη θα βρούμε όλες τις γνωστές υφολογικές εμμονές του συγγραφέα καθώς και πολλές αυθαιρεσίες και παρεκτροπές από τον γλωσσικό κώδικα. Παράλληλα δίνονται τα πραγματολογικά στοιχεία που αφορούν τη ζωή των ναυτικών, σε συνδυασμό με όμορφες περιγραφές του ωκεανού και της ταξιδιωτικής εμπειρίας. Όλα αυτά τα στοιχεία με την πένα του Σκαρίμπα λαμβάνουν τη μορφή ενός παραμυθιού καθαρά σκαριμπικού. Λάμπρος Βαρελάς, «Γιάννης Σκαρίμπας: από το μυθιστόρημα στο δράμα» Επίκουρος καθηγητής νεοελληνικής φιλολογίας ΑΠΘ. Ασχολείται ερευνητικά με τη νεοελληνική λογοτεχνία του 19ου και 20ού αιώνα. Email: [email protected] Στην προτεινόμενη ανακοίνωση θα επιχειρηθεί μια συνοπτική εισαγωγή στη συνολική θεατρική παραγωγή του Σκαρίμπα και θα παρουσιαστούν ειδικότερα τεκμήρια, πληροφορίες και ενδείξεις για την προσπάθεια που καταβάλλει ο Σκαρίμπας από τις αρχές του 1938 να δοκιμάσει τις συγγραφικές του δυνάμεις και στο είδος του θεάτρου, απόπειρα που πραγματώνεται με δύο έργα ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1930 και ενισχύεται με ένα ακόμη κατά τη διάρκεια της Κατοχής. 3 Γιάννης Σκαρίμπας, ένας ιθαγενής του μοντερνισμού 5 Νοεμβρίου 2014, Συνεδριακό Κέντρο Πανεπιστημίου Πατρών, αίθουσα Ι4 Μαγδαληνή Ρεμούνδου, «Ο Γιάννης Σκαρίμπας, ο “ανθρώπινος” άνθρωπος, και οι Beckett, O’Brien, Joyce, Sartre, Woolf, Camus, Dali, Breton: Ταυτίσεις –Συγγένειες – Συμπτώσεις» Γεννήθηκε το 1962 στην Αθήνα. Μεταπτυχιακό ΕΜΜΕ Πολιτισμικές Σπουδές με άριστα, επίσης αποφοίτησε από το Τμήμα Πολιτικών Επιστημών και Δημόσιας Διοίκησης της Νομικής Αθηνών, από τη Δραματική Σχολή του Ωδείου Αθηνών και τη Σχολή Σκηνοθεσίας Κινηματογράφου Τηλεόρασης Ε. Χατζίκου. Σκηνοθέτης Τηλεόρασης από το 1983 έως σήμερα, Διευθύντρια Παραγωγής τηλεοπτικών και θεατρικών παραγωγών 1993 έως σήμερα, Υπεύθυνη Σπουδών του ακαδημαϊκού προγράμματος Σκηνοθεσίας Κινηματογράφου και Δημοσιογραφίας του Μητροπολιτικού Κολλεγίου σε συνεργασία με το Βρετανικό Queen Margaret University από το 2002 έως σήμερα. E mail: [email protected], [email protected] Ο Σκαρίμπας επιχειρεί να αποκαλύψει τον εσώτερο εαυτό που κρύβει ο άνθρωπος, παρουσιάζει τον «ανθρώπινο» άνθρωπο μέσα απο τους περίεργους και προβληματικούς, για την κοινωνία, ήρωές του. Οι σημαντικότεροι Ευρωπαίοι συγγραφείς προβληματίζονται και συγγράφουν για τα ίδια θέματα που απασχολούν και την σκέψη του Σκαρίμπα, όπου συναντώνται κοινά χαρακτηριστικά τόσο στην γραφή, όσο και στην εξέλιξη της πλοκής. Oι κοινωνικές συνθήκες την περίοδο του μεσοπολέμου στην Ευρώπη, αλλά και τα αιώνια, αναπάντητα ερωτήματα του μυστηρίου της ζωής ενδεχομένως να επιδρούσαν με παρόμοιο τρόπο σε ανήσυχα πνεύματα, όπως ήταν ο Γιάννης Σκαρίμπας, ο André Breton, o Salvador Dali, ο Samuel Beckett, ο Flann Ο’ Brien, ο James Joyce, Jean Paul Sartre, Albert Camus κ.ά., που κατοικούσαν σε διαφορετικά μέρη της Ευρωπαϊκής ηπείρου. Οι αξιοσημείωτες αυτές συναντήσεις μπορούν να διαβαστούν ως επιπλέον ενδείξεις της ευρύτητας και της πρωτοπορίας της σκέψης του Σκαρίμπα – ενός λογοτέχνη μοναδικού στα ελληνικά γράμματα – ο οποίος, σημειωτέον, δεν είχε ταξιδέψει ποτέ εκτός συνόρων της ελληνικής επικράτειας, ούτε διέθετε ακαδημαϊκή μόρφωση. 4 Γιάννης Σκαρίμπας, ένας ιθαγενής του μοντερνισμού 5 Νοεμβρίου 2014, Συνεδριακό Κέντρο Πανεπιστημίου Πατρών, αίθουσα Ι4 Ελένη Κόλλια, «”Εαυτούληδες, μια τρελλή μπάντα εαυτών μου!”: μεταμορφώσεις ονομάτων στο πεζογραφικό έργο του Γιάννη Σκαρίμπα και του Κοσμά Πολίτη». Η Ελένη Κόλλια σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Φοίτησε στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού (INALCO), όπου εκπόνησε εργασία με τίτλο «Εκδοχές υπερρεαλισμού στο έργο του Γιάννη Σκαρίμπα (1893-1984)» και έλαβε μεταπτυχιακό τίτλο D.E.A. με βαθμό Très bien. Είναι υποψήφια διδάκτωρ στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Θέμα της διατριβής της είναι «Το όνομα ως στοιχείο ταυτότητας στο πεζογραφικό έργο του Γιάννη Σκαρίμπα». Έχει λάβει μέρος σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια. Έχει δημοσιεύσει εργασίες για τον Σκαρίμπα και για λογοτεχνικά περιοδικά. Email: [email protected] Tο 1999 o Peter Mackridge υπογράμμισε το ενδιαφέρον του Κοσμά Πολίτη για το έργο του Γιάννη Σκαρίμπα και αναφέρθηκε τόσο στο «παιχνίδι γύρω από τη μορφή και το νόημα των ονομάτων» στο έργο και των δύο συγγραφέων, χρησιμοποιώντας παραδείγματα από το μυθιστόρημα Μαριάμπας, όσο και στις ομοιότητες ως προς την πλοκή που παρατηρούνται στα μυθιστορήματα Μαριάμπας και Eroica. Η επιλογή των ονομάτων των ηρώων του Σκαρίμπα και του Πολίτη και ο τρόπος με τον οποίο τα ονόματά αυτά αναφέρονται στους ετερόκοσμους άλλων κειμένων του ίδιου συγγραφέα, υπογραμμίζουν τον διακειμενικό χαρακτήρα του υποκειμένου. Πρόκειται για ονόματα που επαναλαμβάνονται ή αλλάζουν (στο πλαίσιο του ίδιου έργου ή όχι), προκειμένου να δηλωθεί κάθε φορά ένας ή διαφορετικοί χαρακτήρες του ίδιου ή του άλλου φύλου. Η ονοματοθεσία αυτή συχνά θεματοποιεί κάποιο μοτίβο σημαντικό για το συγκεκριμένο έργο, ενώ μοιάζει πολλές φορές να συμφωνεί με τον χαρακτήρα ή άλλοτε να λειτουργεί ανατρεπτικά σε σχέση με αυτόν. Οι ήρωες εγκαταλείπουν τα όρια συγκεκριμένων έργων και μεταμορφώνονται σε «εαυτούληδες», ώστε γίνεται φανερό το πλησίασμά τους προς τον συγγραφέα-κατασκευαστή του λογοτεχνικού σύμπαντος. Πρόκειται για πολλές όψεις μέσα από τις οποίες δίνεται το συγγραφικό εγώ, για πολλά κομμάτια που συνθέτουν τον ίδιο τον εαυτό του, και ίσως τον επαναπροσδιορίζουν. 5 Γιάννης Σκαρίμπας, ένας ιθαγενής του μοντερνισμού 5 Νοεμβρίου 2014, Συνεδριακό Κέντρο Πανεπιστημίου Πατρών, αίθουσα Ι4 Νίκος Φαλαγκάς, Ο Μαριάμπας, Στους τροπικούς: μια διακειμενική σχέση Ο Νίκος Φαλαγκάς σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Πατρών και στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού (INALCO). Ανακηρύχθηκε διδάκτορας Νεοελληνικών Σπουδών του King’s College London το 2008. Δίδαξε μαθήματα νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών και στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Email: [email protected] Ο Άρης Δικταίος, το 1940, σε κριτικό του κείμενο με τίτλο «Η περίπτωσις Σκαρίμπα» επισημαίνει ότι «δύσκολα θα μπορούσε κανείς να τον μιμηθεί χωρίς να φανεί αμέσως η μίμηση ή κι η επήρεια έστω». Στη συνέχεια, ο Δικταίος υποστηρίζει πως μόνο ο Σκαρίμπας από τους πεζογράφους της γενιάς του «παρουσίασε μαθητές» και πως στην επίδραση αυτή «βρίσκεται μεγάλο μέρος της αξίας του συγγραφέα». Φέρνει μάλιστα δύο παραδείγματα: το μυθιστόρημα Οι κατακτητές (1935) του Άλκη Κωτσάκη και τον Χαλκιδαίο συγγραφέα Πάνο Σαμαρά. Αν και το μυθιστόρημα Οι κατακτητές παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με τα πρώτα έργα του Σκαρίμπα ως προς τον κεντρικό ήρωα, αλλά και ως προς την ειρωνική χρήση των κοινόχρηστων συμβόλων της μετασυμβολιστικής γενιάς, οι ρεαλιστικές συμβάσεις και η επίδραση της ηθογραφίας μάλλον υπερτερούν, η τόλμη του λεξιλογίου αποδυναμώνεται από την ασυνέχεια του ύφους και το παράλογο υποβιβάζεται σε μια μάλλον διακοσμητική λειτουργία. Αντίθετα, στα μυθιστορήματα Στρόβιλος (1936) και Στους τροπικούς (1940) του Πάνου Σαμαρά, η επίδραση του Σκαρίμπα είναι πιο ουσιαστική και πιο σύνθετη· αφηγηματικά ευρήματα, συντακτικές δομές και σύμβολα στο μυθιστόρημα Στους τροπικούς παραπέμπουν με άμεσο τρόπο στον Μαριάμπα. Επιπλέον, στα έργα του Σαμαρά η ρευστή ταυτότητα των χαρακτήρων, η σχέση τους με το περιβάλλον, η ειρωνική λειτουργία της επανάληψης και συγκεκριμένα θεματικά μοτίβα μοιάζουν να είναι εμπνευσμένα από τα έργα του Σκαρίμπα. Έλλη Φιλοκύπρου, «”Μόνον ας μη, στον ουρανό κείνο τ’ αστέρι”: οι ατελείς πραγματικότητες της ποίησης του Γιάννη Σκαρίμπα» Η Έλλη Φιλοκύπρου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1963. Σπούδασε Νεοελληνική Φιλολογία στη Θεσσαλονίκη και στην Οξφόρδη. Διδάσκει από το 1992: 6 Γιάννης Σκαρίμπας, ένας ιθαγενής του μοντερνισμού 5 Νοεμβρίου 2014, Συνεδριακό Κέντρο Πανεπιστημίου Πατρών, αίθουσα Ι4 πρώτα στη Μέση Εκπαίδευση, μετά στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κύπρου και τώρα στο Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει εκδώσει πέντε μονογραφίες για νεοέλληνες ποιητές (Νίκο Εγγονόπουλο, Γιάννη Ρίτσο, Κωστή Παλαμά, Κ. Γ. Καρυωτάκη, Γιώργο Σεφέρη, Οδυσσέα Ελύτη, Τάσο Λειβαδίτη). Email: [email protected] Αν διαβάσουμε τα δύο πρώτα ποιήματα του Ουλαλούμ (“Πρόλογος” και “Μόνο δυο στίχους”) ως προγραμματικά, θα δούμε τον ποιητή να επωμίζεται δύο ρόλους, εκ πρώτης όψεως ασύμβατους μεταξύ τους: του παλιάτσου αλλά και του ανθρώπου του προορισμένου να πει στίχους σκληρούς. Κλειδί για την ερμηνεία αυτής της αντίφασης αποτελεί η ειρωνική ματιά του ποιητή, συναρτημένη με την κυριαρχική παρουσία του ψεύτικου και του τεχνητού στο σύμπαν του, καθώς και με τα ερωτήματα που τίθενται κατ’ επανάληψη αναφορικά με τη φύση και τη λειτουργία του ποιητικού λόγου. Με αλωμένες όλες τις πτυχές της πραγματικότητας –την εξωτερική, την εσωτερική, τη λεκτική– από την πλαστότητα, τι περιθώρια αφήνονται στο αυθεντικό· στους σκληρούς στίχους; Υπό το πρίσμα αυτών των ερωτημάτων εξετάζονται και ορισμένα σημεία του διαλόγου του Σκαρίμπα με τον Καρυωτάκη. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Η μετρική της ποίησης του Γιάννη Σκαρίμπα» Ο Ευριπίδης Γαραντούδης είναι Καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ. Ανάμεσα σε άλλα, ασχολείται συστηματικά με την νεοελληνική ποίηση και τη μετρική. Email: [email protected] Στην ανακοίνωση αυτή χαρτογραφείται η μετρική της ποίησης του Γιάννη Σκαρίμπα, η μελέτη της οποίας αποτελεί ένα από τα βασικά ζητούμενα της νεοελληνικής φιλολογίας σχετικά με το έργο του. 7