Časopis za kulturu, književnost i nauku
Revistë për kulturë, letërsi dhe shkencë
Lil pala e kultura, lilvarnipe thaj sikavnipe
Časopis za kulturu, književnost i znanost
MART 2014.
TEMA BROJA TEMA E NUMRIT NUMEROSKI TEMA
MULTIKULTURALIZAM
Dr Derviš Selhanović Multikulturalizam – društvena realnost |9-11|
Sonja Tomović Šundić Od teorije do prakse |12-13|
Lidija Vujačić Interdisciplinirana studija |14-16|
Zuvdija Hodžić Prožimanja kultura |17-18|
Draško Došljak Pouke multikulturalizma |19-20|
BAŠTINA TRASHËGIMI PERESQO BARVALIPE
Maja Grgurović Odjeci renesanse u Boki |24-29|
Đuro Vidmarović Hrvati u Crnoj Gori i Boki kotorskoj - Sveti Tripun mučenik |30-41|
KNJIŽEVNOST LETËRSI LILVARNIPE
Kemal Musić Voz iz zemlje čuda / On i mlada žena s djetetom u naručju |44-45|
Asllan Bisha Kur këndon qerleku |46-49|
ESEJI ESE ESEJURI
Ethem Mandić KO JE ARETEJ, ili „Kamo to putuje jadni, krvavi čovjek?“
- Esej o Krleži |52-57|
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
Mladen Lompar Mit andar e xasarrde istarimata |60-66|
Pavlle Goranoviq Përmbledhja me poezi “Stinët e humbura” |67-90|
Selam Pató Čija sramota |85-95|
KRITIKA KRITIKË KRITIKA
„To je to“, Zuvdija Hodžić – CEKUM, 2013.
Vladimir Vojinović Hodžićeve lekcije iz e(ste)tičkog čitanja |98-99|
„Na putu putnici”, priredio Zuvdija Hodžić – CEKUM, 2013.
Bogić Rakočević Hibridni narativni obrasci |100-102|
Vlatko Simunović Dvadeset i tri komada čistoga zlata |103-104|
„Svjetlost u ponoć“, Ruždija Ruso Sejdović – CEKUM, 2012.
Senad M. Karađuzović „Svjetlost u ponoć“ |105-107|
„Vremenski nered“, Senad M. Karađuzović – CEKUM, 2014.
Bogić Rakočević Postmoderna poetika |108-109|
Vanja Kovačević Složeno i zanimljivo djelo |110-114|
Mladen Lompar Apokaliptična prozodija |115|
NAUKA SHKENCË SIKLJOPE
Haxhi Shabani NIVELET E NDRYSHME TË DYGJUHËSISË TE SHQIPTARËT NË
MALIN E ZI |118-132|
Milenko M. Pasinović O dobrotskoj čipki |133-134|
Likovni prilozi | Ilustrimet artistike | Artistikane suretâ
Zuvdija Hodžić
Časopis za kulturu, književnost i nauku
Revistë për kulturë, letërsi dhe shkencë
Lil pala e kultura, lilvarnipe thaj sikavnipe
Časopis za kulturu, književnost i znanost
Izdavač | Botues | Editori
Vuka Karadžića 31
Tel/fax +382 20 621-356
Poštanski fah br. 35
81000 Podgorica
e-mail: [email protected]
www.cekum.me
Za izdavača | Për botuesin| Angluno Editori
Dr Derviš Selhanović, direktor
Redakcija | Redaksia | Redakcia
Zuvdija Hodžić - glavni urednik | kryeredaktor | angluno redaktori
Miomir Abović
Ruždija Ruso Sejdović
Vlatko Simunović
Haxhi Shabani
Anton Gojçaj
Senad Karađuzović
Sekretar redakcije | Sekretar i redaksisë | Redakciaqo sekretari
Izedina Adžović Škrijelj
Grafičko oblikovanje | Përkujdesja grafike | Grafikano kerdipe thaj phaglipe
Ana Matić
Štampa | Shtyp | Śtampa
3M Makarije - Podgorica
Tiraž | Tirazhi | Tiraži
500
godina 2014
05
TEMA BROJA TEMA E NUMRIT NUMEROSKI TEMA
MULTIKULTURALIZAM
8
Dr Derviš Selhanović
Multikulturalizam – društvena
realnost
T
ermin multikulturalizma spada u grupu najfrekventnijih termina u savremenoj političkoj teoriji gdje postoje različiti nivoi njegove analize.
Koncept multikulturalizma vezuje se za posljednje decenije XX vijeka i predstavlja predmet mnogobrojnih rasprava i debata u okviru humanističkih disciplina.
Multikultura nije puki mehanički zbir pojedinačnih kultura ili nametnuta pojedinačna kultura drugim kulturama, ona je opšti izraz prožimanja i sinteza kultura i time nova supstanca, ali u kojoj pojedinačna kultura ne gubi ništa od svoje autentičnosti, univerzalnosti i individualnosti.
Multikultura pretpostavlja demokratiju, a totalitarizam i jednonacionalizam su glavne opasnosti demokratije i multikulture.
Na kraju Drugog svjetskog rata je preovladalo mišljenje da je najbolji
sistem zaštite manjina onaj koji svakog čovjeka bez obzira na njegovo
etničko porijeklo, smatra i tretira jednako kao građanina. U društvima na
nižem stepenu demokratije organizovanih na nivou rodovskog uređenja
i plemena kao što je nekad bila herojska i epska Crna Gora, korijen nacionalnog junaštva bio je u plemenu. Ličnost tu nije bila slobodna nego
unutra vezana naslijeđenim običajima, pravilima i životnim uslovima. Ali
tu nije bilo uslova za izrastanje građanina. Dakle, u plemenu građanina nema. Ali sazrijevanjem i demokratizacijom crnogorskog društva ka
otvorenom, građanskom i multikulturalnom, multikulturnost postaje temeljna i trajna odrednica Crne Gore.
Dr Derviš Selhanović Multikulturalizam – društvena realnost
Sva ljudska bića jednaka su po dostojanstvu i pravima, kaže univerzalna povelja UN. To je ideja, koja, zapravo proširuje jednakost među ljudima i kada je u pitanju pripadnost određenoj kulturi.
9
TEMA BROJA TEMA E NUMRIT NUMEROSKI TEMA
U svakom slučaju gdje preovladava svojevrsni kulturni diverzitet temeljen je na evropskom tradicionalnom poimanju države kao građanske.
Uvodeći u politički diskurs temu propasti multikulturalnog društva
ne samo da se legitimišu poruke radikalne desnice, već se ulazi u koncept postmodernističkog uređenja svijeta i ruše određeni pokušaji nadilaženja etničkih i kulturnih rascjepa u društvu i državi.
Međutim ta građanska država, postaje u nekim djelovima svijeta sve
više nacionalna. Npr. vođstvo nekih zapadnih zemalja, odlučilo je da ne
govori u ime cijelog stanovništva koje predstavljaju te dovode na pozornicu kulturalistički mentalitet u kojem je „moja kultura” bolja i prihvatljivija nego multikultura.
Stav radikalne desnice prema imigraciji sasvim je jasan, radikalna desnica staje u odbranu svojih sugrađana na nacionalnoj i etničkoj osnovi zahtijevajući pritom izbacivanje stranaca iz zemlje i uvođenje strogih zakona
koji maksimalno smanjuju mogućnost naseljavanja ljudi iz trećih zemalja.
Kako navodi Entoni Kliford u knjizi „Šta je dobro”: „Ljudska zajednica
mora da uloži veliki napor kako bi odrubila glave hidre rasizma, šovinizma, nacionalizma i kulturološkog i religioznog primitivizma koji neprestano i na sve strane niču.”
U svijetu ima svega desetak jednonacionalnih država, u kojima živi
svega 0.5 svetskog stanovništva. Višeetničke i višenacionalne države, višekofesionalno društvo, multikulturalizam – to je pravilo a ne izuzetak,
jer u svijetu postoji oko 200 država.
Multikulturalizam i pozitivan odnos naspram manjina opisan je kao
conditio sine quo non budućnosti Evrope. Evropska unija je 1993. godine kroz Kopenhageške kriterijume, objavila da je kroz poštovanje manjinskih prava jedan od političkih uslova „pristupnih kriterijuma” koje
zemlje (posebno postsocijalističke) moraju poštovati u cilju priključenja
Uniji. Zaključak je da evropska politika budućnosti, je da nema većinskih
nacija, u kome vide šansu sve nacije u Evropi, kao i stvaranje osobenog
evropskog identiteta. Evropa građana a ne nacija. U procesu stvaranja
građanske svijesti neophodan činilac je kultura, ali kultura u kojoj je „ličnost velikim slovima” (personality written large).
10
Na kraju, ni mali i veliki, ni čovjek ni narod, niko ne vidi što ga čeka.
Znamo šta jesmo, ali ne znamo što možemo biti ako započnemo svađu
između prošlosti i sadašnjosti, vidjećemo da smo izgubili budućnost. Jer
ako ne mislimo o budućnosti ne možemo je ni imati.
Može biti mnogo raznih vjera, ali je prava jedna a ona je u tome da
znamo onaj zakon koji je nad svim zakonima ljudski i koji je isti za sve
ljude svijeta.
Učinimo napor da svako živi sa svojom kičmom, tradicijom i kulturom otvoreno i bez predrasuda, jer se samo tako stvara bogatstvo jedne multinacionalne, multikofesionalne i multikulturalne zajednice kakva
je Crna Gora. Moramo imati na umu vjekovno geslo „poštujemo razlike,
njegujemo sličnosti”. Ako ni zbog čega drugo, ono zbog toga što ćemo
potomcima ostaviti svejedočanstvo da su u Crnoj Gori živjeli ljudi koji su
jedni druge razumjeli.
Dr Derviš Selhanović Multikulturalizam – društvena realnost
Religijska i etnička prožimanja u Crnoj Gori formirala su specifičan i
otvoren duh i ostavila prepoznatljiv pečat na multikulturalnom nasljeđu.
To je svijest o vrijednosti, različitosti o uvažavanju različitih etnikuma,
običaja i tradicije. Kako bi to rekao, Milo Đukanović, predsjednik Vlade,
u ovogodišnjoj Božićnoj čestitci „da među svim ljudima dobre volje svih
vjera i nacija, koji su međusobnim poštovanjem i tolerancijom, napajani
najboljim crnogorskim tradicijama, učinili savremenu Crnu Goru multietničkom oazom i svojom sigurnom državnom kućom uvaženom od strane susjeda i evropskih partnera i međunarodne zajednice. Vjerujem da
nam neće nedostajati mudrosti da u najboljoj mjeri pronađemo formulu
zajedništva u našoj Crnoj Gori, koja sigurno korača evropskim putem u
bolju blisku budućnost.”
11
TEMA BROJA TEMA E NUMRIT NUMEROSKI TEMA
Sonja Tomović Šundić
Od teorije do prakse
S
tudija „ Multikulturalizam – društvena realnost” , Derviša Selhanovića na sistematičan način istražuje jednu od najvažnijih tema moderne političke teorije. Selhanović je jednostavnim jezikom i pojmovno
precizno koristeći se interdisciplinarnim pristupom i u prvom redu
antropologijom, sociologijom, filozofijom, političkom teorijom nastojao da objasni složeno značenje multikulturalizma. Tako je autor
multikulturalizam analizirao u njegovim različitim aspektima.
U prvom redu on rasvjetljava sociološki i istorijski razvoj samog
pojma, njegovu društvenu i istorijsku ravan a zatim ukazuje, da pored deskriptivnog nivoa, izraženog u pozitivističkom naučnom prilazu, multikulturalizam ima i drugu – normativnu dimenziju. Njegova normativna dimenzija sadržana je u tome to on funkcijalno služi
kao ideal-paradigma optimalnog društvenog ponašanja i poštovanja razlika. Tako je normativni multikulturalizam za Selhanovića
usko povezan sa demokratijom ali i cijelim katalogom društvenih
akcija koje treba da u političkom i pravnom smislu institucijalizuju kulturne raznolikosti. A time omoguće njihovu unutrašnju konsolidaciju i uzajamni dijalog kao i različite tipove odnosa. Tako se
u nekoj vrsti inrerkulturalne razmjene stvaraju moderne političke
zajednice. Uopšeno politika multikulturalizma za Selhanovića predstavlja politiku priznanja kulturnih diverziteta. Time se na indirektan način uključuje i sam pojam identiteta i njegova vrijednost što
predstavlja ključni instrument modernog koncepta ljudskih prava.
Derviš Selhanović će iz različitih aspekata nastojati da pojmovno definiše multukulturalizam, od istorijskih i komparativnih
analiza do ispitivanja multikulturalizma na evropskom ali i globalnom nivou uz primjenu svojih naučno utemeljenih sudova na
multikulturalnu scenu jugoistočne Evrope. Posebno značajan segment studije predstavlja istraživanje multikulturalizma u Crnoj
Gori i njegov uticaj na formiranje kulturnih i političkih specifičnosti.
12
Kao aktuelni društveni fakticitet multikulturalizam u crnogorskom društvu je pravno kodifikovan kroz pravni okvir zaštite položaja nacionalnih
manjina, čemu autor posvećuje posebna poglavlja. Zaključak da je evropska politika budućnosti, zapravo ujedinjena Evropa bez većinskih nacija,
jeste dominantan Selhanovićev stav u kome vidi šansu za sve nacije u
Evropi kao i za stvaranje osobenog evropskog identiteta.
Sonja Tomović Šundić Od teorije do prakse
Derviš Selhanović će na konzistentan način ukazati na ključne probleme moderne politike i demokratije, povezujući demokratsku konsolidaciju sa politikom priznanja manjinskih kultura i identiteta. Kao suprotnost većinski shvaćenom konceptu demokratije, Selhanović se oslanja
na Lajpharta i njegovu ideju o procesu demokratije kao procesu decentralizacije političke moći na čemu se temelje principi konsocijacijske demokratije. Time Selhanović uvodi potpuno opravdanu pretpostavku da
su jake i stabilne manjine uslov stabilne države i njene sigurnosti. Na
kraju slijedi glavni stav da je pozitivan tretman manjina i multikulturalizam nužan uslov moderne demokratije.
13
TEMA BROJA TEMA E NUMRIT NUMEROSKI TEMA
Lidija Vujačić
Interdisciplinirana studija
K
njiga Multikulturalizam – društvena realnost Derviša Selhanovića predstavlja interdisciplinarnu studiju na temu multikulturalizma kao (uvijek iznova aktuelnog, pa i kontroverznog) društvenog
fenomena, ili bolje reći, kompleksnog i globalnog procesa, čije su
različite „manifestacije” upravo inspirisale autora da se, na najsuptilniji način, pozabavi njegovim istorijskim (i civilizacijskim) korijenima, specifičnostima odnosno, kako sam kaže, „modalitetima”
u okviru društveno-ekonomskih i političkih okvira, kao i temeljnim
antropološkim koncepcijama (multi)kulturnog identiteta i uopšte
pojma kulture posebno na relaciji etnocentrizam - kulturni relativizam. Takođe, osim teorijskog pristupa problemu, autor analizira
multikulturalizam kroz dinamiku i izazove svakodnevnog života,
uzimajući, opet, kao orjentir našu realnost, ali i širi kontekst postindustrijskog i postmodernog društva koje ga generira.
Pored kontekstualnog Uvoda, Selhanovićeva studija sadrži više
poglavlja (između ostalih, Pojmovno određenje multikulturalizma,
Istorijski osvrt na multikulturalizam, Modaliteti u multikulturalizmu i Multikulturalizam na globalnom nivou) u kojima vrlo znalački
elaborira pojmove koji su u direktnoj i uzročno-posljedičnoj vezi
sa glavnom temom – multikulturalne realnosti, oslanjajući se na
klasične i savremene antropološke teorije, kao i pristupe iz oblasti
komunikoloških i pravnih nauka, što studiju čini, ne samo atraktivnom za širu čitalačku publiku, već i veoma korisnom za akademsku
zajednicu. Takođe, autor u nastavku knjige problematizuje u hronološkom kontekstu i, nadasve, u fenomenološkoj dimenziji problem multikulturalizma, da bi u nastavku knjige „ilustrovao” njegove manifestacije kroz konkretno evropsko, regionalno i crnogorsko
iskustvo. Takođe, veoma značajna su i poglavlja Pravni okviri za
regulisanja položaja manjina i Zaštita prava nacionalnih manjina u
Crnoj Gori u kojima su razmatrane složene teme iz oblasti pravne
regulative u svijetu i kod nas, kao i institucionalna infrastruktura
14
u Crnoj Gori koja se bavi zaštitom prava nacionalnih manjina i kulturnim
nasljeđem.
Ako kulturu, u najopštijem smislu, definišemo kao društveno-istorijski proces, način organizacije i komunikacije u zajednici, kao materijalno, duhovno i estetsko dostignuće onda, zapravo, ona znači i ljudsku
potrebu da prirodu prilagodi sebi, tj.stvaralački proces, ali i da se prilagodi
drugima individuama, kulturama. Takođe, kultura podrazumijeva dinamiku, kontinuitet i promjene paralelno i, prije svega, susret sa drugim
kulturama koji, ukoliko je kvalitetan i dobronamjeran, pokreće obostrani
progres. I inače u antropološkom tumačenju kulture se podrazumijeva
stalno ukrštanje različitih (identitetskih) misli i iskustava, odnosno kultura je spoj više kultura ili potkultura u jedan sistem i to kroz proces stalnog miješanja nacionalnog, tzv stranog, nadnacionalnog, univerzalnog u
nove, ili bolje reći inovirane, kulturne sisteme. To znači i da kultura nikada
nije samo jedna, već uvijek postoji mnoštvo kultura kao rezultat speci-
Lidija Vujačić Interdisciplinirana studija
Ipak, najsloženija i najupečatljivija nit u Selhanovićevoj knjizi je rafinirano problematizovanje, i to na univerzalnom nivou, rasterećenom od
brojnih interesnih i ideoloških tumačenja tj. ograničenja, fenomena multikulturalizma kojeg vidi kao, paralelno, i realnost društva u kojem živimo,
ali i civilizacijski izazov XXI vijeka da se tzv. različitost kultura inkorporira u zajednišrvo, i obrnuto, da kulturološka specifičnost ostane dovoljno autentična. Upravo tako definiše multikulturu (ili tzv.kulturu svijeta
naziv koji se sve glasnije čuje u teorijama o globalizaciji i mondijalizaciji),
smatrajući je nekom vrstom „proizvoda” multikulturalizma i, posebno,
interkulturalnih kretanja, jer ona, u biti, predstavlja otvorenost kultura
međusobno i multikultura prema drugim kulturama i multikulturama, i
to kako onima u neposrednom dodiru – dijalogu, tako i onima udaljenim;
kako prošlim tako i sadašnjim; kako „svojim” tako i „tuđim” (str.31). ovdje
se, zapravo, apostrofira otvorenost, ali i funkcionalna, egzistencijalna i
kreativna, potreba multikulture za susretom sa tzv.drugim.
15
TEMA BROJA TEMA E NUMRIT NUMEROSKI TEMA
fičnih istorijskih procesa i socioekonomskih, političkih, ideoloških i inih odnosa.
Zato dijalog sa drugim može samo da obogati, posebno, kada se ima u vidu da
nijedna kultura nije statična, da smo svi u stalnom procesu mijenjanja i da nas
kontakti, interkulturacija obogaćuju, oslobađaju od (etno)centrizma tj.stava
da je dobra samo jedna (“naša”) kultura. Uostalom, i u svetsku ili evropska
kulturnu baštinu, koju se u knjizi na više mjesta uzima kao primjer procesa
akulturacije, ugrađene su različite vertikalne (hronološke, istorijske, razvojne) i
horizontalne kulturne (regionalne, nacionalne ili lokalne) dimenzije svih prošlih
i sadašnjih znanja, vještina, umjetničkih izraza, vjerovanja, socijalnih i pravnih
normi i svega drugog što čini ljudski život, zapravo onog što je naslijeđeno iz
prošlosti i, pretpostavimo, što će biti izgrađeno u budućnosti. Dodiri, interakcija
među kulturama, jasno samo u demokratiji, pokazuje, upravo, kako Selhanović
zapaža, “sve ono posebno, različito, komplementarno, u pojedinačnim kulturama i sve ono sintetičko i zajedničko u njima” (str.30), što ih uzajamno afirmiše,
obogaćuje, a nikako ne razlaže ili sputava.
16
Zuvdija Hodžić
Prožimanja kultura
O
d oko 200 država koliko ih je danas u svijetu, samo njih desetak nijesu
multietničke i multikulutralne. Multikulturalizam je društvena realnost –
kako je naslovljena i knjiga dr Derviša Selhanovića.
Multikuluralizam je društvena realnost ali je i realnost da na multikulturalizam ne gledaju svi isto. To je i razumljivo. I između dva jednojajčana blizanca postoje razlike a kamoli između grupa, etničkih zajednica.
Iskustva suživota i multiktlturalizma su različita, drukčija u Švajcarskoj,
zemlji sa četiri nacionalna jezika ili na Balkanu gdje vjekovi ne idu jedan
za drugim nego jedan s drugim, noseći sa sobom zajedničko iskustvo koje
jeste prednost ali može biti i ,, jabuka razdora’’ naročito u vremenima kada
su to kako bi to Hegel rekao ,,kao u noći sve krave crne’’.
Prošlost se ne može mijenjati ali se iz nje može birati. Istorija jeste
učiteljica života ali može biti i mučiteljica. Selhanovićeva knjiga sadržajem i porukom pokazuje da se uvažavanjem i poštovanjem razlika – onaj
Zuvdija Hodžić Prožimanje kulture
Ka istraživanju, analizi i obradi veoma kompleksne i akutelne problematike, dr Selhanović se, metaforički rečeno – uputio koliko i ona k njemu.
Do susreta je došlo u pravi čas, na pravom mjestu, na ćupriji kojom svi
prolazimo i kojom ćemo proći a ona će ostati. Kao i ova knjiga dr Derviša
Selhanovića koja, koliko je rezultat naučenog, još više je plod doživljenog
i proživljenog. Evo zašto. Za dr Derviša Selhanovića, multikulturalizam je
prirodno stanje, kao voda koju pijemo ili vazduh koji udišemo. Do takvog
odnosa došao je najprije domaćim vaspitanjem, porodičnom atmosferom
i situacijom, odrastanjem u specifičnom miljeu podgoričke Stare Varoši i
iskrenog suživota njenih stanovnika, gdje su se ljudi više razlikovali po nadimcima nego po imenima, zatim i životom u titogradskoj i gradskoj Ulici
Slobode, druženjem sa vršnjacima, studijama, magistarskim i doktorskim,
proširivanjem koncentričnih krugova znanja i obrazovanja, radoznalošću,
radom u institucijama kulture i na kraju – rukovodećim mjestom u Centru
za očuvanje i razvoj kulture manjina Crne Gore.
17
TEMA BROJA TEMA E NUMRIT NUMEROSKI TEMA
Cezarov Rubikon, umjesto povikom ,,Alea jahta est’’ lako prelazi turističkom
kartom, bez pasoša i vize, da je Berlinski zid srušen a da Kineski baš kao i ,,Put
svile’’ povezuje i potvrđuje tačnost poslovice – da je krajnji Istok na Zapadu.
Kad su Španci svojevremeno prognali Jevreje a turska carevina ih objeručke
pihvatila – Španija je doživjela pad a Otomanska imperija najveći uspon na duhovnom polju.
Paster je govorio da mnogi nesporazumi među ljudima dolaze od međusobnog nepoznavanja. Multikulturalizam, odnosno interkulturalizam, pomažu da
na drugog gledamo kao na sebe, da od uzajamnog odnosa u društvenoj zajednici, od odnosa većine prema manjinama i obratno – zavisi kako ćemo svi živjeti.
U životu je kao u hemiji – ako sipamo vodu u kiselinu, izazvaćemo eksploziju, a
ako sipamo kiselinu u vodu – dobićemo korisnu supstancu. Razlike ne mogu biti
važnije od sličnosti. Multikulutralno društvo mora da stvori sve preduslove da
zadovolji interese svakog etnosa.Time niko ne gubi a svi dobijaju. Integracijom a
ne asimilacijom, prožimanjem i aktivnim međusobnim uticajima obogaćujemo
i sebe i zajednicu. U prirodi čovjeka je da spoznaje novo i to treba koristiti sa
sviješću da ako je nešto na štetu drugog, u istoj je mjeri i na sopstvenu.
O ovome i još mnogo čemu značajnijem govori knjiga ,,Multikulturalizam
društvena realnost’’. Njen autor na analitičan, metodsko- teorijski utemeljen i
sveobuhvatan način- od pojmovnog objašnjenja multikulrturalizma, modaliteta, mjesta i uloge u raznim društvima i državama, istorijskog koda, normativne
i pravne regulative koja omogućava zaštitu prava manjina – izražava i čvrsto
uvjerenje, poruku i realnu viziju da samo s vrijednostima multikulturalizma i
interkulturalizma, svijet ima budućnost.
Koliko mi je poznato - ovo je kod nas u Crnoj Gori prva studija ove vrste. To
jeste značajno, ali njena vrijednost je u onome što ona donosi – i za nas i za mnoge van Crne Gore za koje će predstavljati prijatno iznenađenje i korisno štivo.
18
Draško Došljak
Pouke multikulturalizma
R
ukopis dr Derviša Selhanovića koncipiran od trinaest poglavlja naslovnu
temu analizira od pojmovnog određenja do perspektive. Polazeći od multikulturalizma kao normativnog ideala koji sugeriše na koji način treba da
se ophodimo prema kulturnim razlikama u društvu, autor daje i njegove
druge dimenzije: sociološke, deskriptivne, dio političke korektnosti, politiku priznavanja građanskih prava i kulturnih identiteta, i sl.
Na globalnom nivou, multikulturalizam je idealna forma globalnog
kapitalizma koji „pod parolom uvažavanja kulturnih razlika sprovodi politiku kulturnog imperijalizma.” Za dr Selhanovića je, s toga, multikulturalizam ključni diskurs za razumijevanje savremenog društva i svijeta, a
sve u svijetlu činjenice postojanja 5.000 etničkih i oko 600 jezičkih grupa
u okvirima, bezmalo, 200 država. Zapadne demokratije i njihova multinacionalnost, nastala na različite načine, ilustrativna su dimenzija ovoga
rukopisa i važnosti ove teme.
Evropska iskustva multikulturalizma je cjelina ovoga rukopisa u kojoj autor traži duboke istorijske korijene njegove. Često se na nacionalne
manjine gleda kao na smetnje i prepreke. Obzirom da je nacionalizam
moguće naći u svim multietničkim društvima, u socijalističkim društvima
je imao posebno dobru atmosferu. Ovi prostori su prolazili i kroz tu fazu,
što dr Derviš Selhanović to ovdje dobro analizira i izvodi zaključke.
Draško Došljak Pouke multikulturalizma
U istorijskom osvrtu na ovu temu, dr Selhanović daje odgovore na
postavljeno pitanje: Da li su Rimsko carstvo, Otomanska imperija, Austrougarsko carstvo bile tipične multikulturne tvorevine? Zapravo, ti odgovori
otvaraju vidike o kompleksnosti ove teme, značaju i njenoj istorijskoj vertikali. Prostor jugoistočne Evrope – Balkan nameće se kao vrlo specifičan
kada su u pitanju problematike manjina. Tu su tkz. skrivene manjine ,
manjine koje žive u dijaspori i one koje su homogene, te su sve one u fokusu autorovog interesovanja.
19
TEMA BROJA TEMA E NUMRIT NUMEROSKI TEMA
Iskustva multikulturalizma bivše SFR Jugoslavije su posebno zanimljivo poglavlje iz razloga što su tada manjine posmatrane u statusu „narodnosti”, kao
ideološka konstrukcija, što ovaj prostor i to vrijeme čine jedinstvenim. Stepen
zaštite manjina bio je na nivou koji se uvijek mora imati u vidu prilikom realizacije savremenih zahtjeva. Dr Selhanović konstatuje da se „filozofija nacionalne
države temelji na asimilaciji kroz mehanizme države koja nameće nacionalni
jezik i dominantnu kulturu kroz javnu administraciju i obrazovanje”.
Multikulturalizam kao dio stvarnosti Crne Gore je, čini mi se, Selhanovićeva
najaktuelnija cjelina ove knjige. Zato što je, kako navodi, „Crna Gora stara država sa posebnom životnom filozofijom koja se oslobađa predrasuda učvršćujući
temelje nacionalne emancipacije. To je država koja vodi računa o multietničkoj
i multikulturalnoj toleranciji na novim demokratskim osnovama.” Zato, uvažiti
i priznati i drugima pravo na sopstveni identitet, afirmiše i doprinosi razvoju
kulture manjinskih naroda ali podiže na najviši nivo multilulturalizam kao vrijednost ovovremene Crne Gore. Poseban pečat su i religijska i etnčka prožimanja u Crnoj Gori kada je u pitanju multikulturno nasljeđe. Nivoi zaštite prava
nacionalnih manjina u Crnoj Gori obrađeni su kroz posebne institucije koje obezbjeđuju da se ukupne kulturološke, vjerske, identitetske posebnosti iskažu u
punom obimu.
U ovom rukopisu dr Derviš Selhanović nagovještava dvostruki pristup manjinskom pitanju svake države: 1) jedinstven za sve manjine koje proizilaze iz ustavnih
i međunarodnih obaveza, i 2) uzimanje u obzir specifičnosti svake manjine.
Korištenje obimne i relevantne literature, uz dobru metodologiju, ovaj rukopis „Multikulturalizam – društvena realnost” autora dr Derviša Selhanovića
svrstava u red onih koji, uz interdisciplinarni pristup, najcjelovitije obrađuju ovu,
uvijek, aktuelnu temu. Kao što ova tema ne smije i ne može da se prećutkuje,
tako ni ovo Selhanovićevo štivo neće moći biti zaobiđeno u punom saznavanju i primjeni naslovne teme. Autor se do sada iskazivao kao dobar praktičar u
oblasti multikulturalizma, ovim rukopisom se preporučio kao temeljan naučni
znalac ove oblasti. Njegov životni moto biće , zapravo, i poruka ove knjige: „Brat
je mio koje vjere bio.”
20
21
Draško Došljak Pouke multikulturalizma
BAŠTINA TRASHËGIMI PERESQO BARVALIPE
Maja Grgurović
ODJECI RENESANSE U BOKI
Nikad ti ne bih mogao reći zbogom, zemljo neizrecive
ljepote, dok samac u daljini kročim trudnom nogom i
svaki dan tvoj žudim, što mi ga udes ote. Nikad ti
ne bih mogao reći zbogom.1
B
oka je oduvijek bila zanimljivo područje koje je predstavljalo inspiraciju mnogim umjetnicima, kako domaćim, tako i onima koji su živjeli i
djelovali van njenog zaliva. Prebrodivši mnoge teške istorijske trenutke,
Nevjesta Jadrana ostaje mozaik volje i vjere.2 Nesporno je da se sadašnja
crnogorska književnost može pohvaliti velikom kulturnom podlogom
koju je dala Boka od antičkog vremena, do danas, bez obzira na njenu pripojenost Crnoj Gori mnogo kasnije. Dramatično i burno razdoblje, smjena Mletaka, Turaka, Srba, Hrvata i njihovih vlasti, doprinijelo je miješanju
kultura i privilegiji Bokelja da upoznaju i usvajaju običaje i navike drugih,
prihvataju umjetnost i utapaju se u povoljnu klimu kulturnog napretka.
Miroslav Pantić napominje da je dolazak štamparije na Cetinje 1493. presudno uticao na početak nove epohe, kao i da su crnogorskom čovjeku
naviknutom na borbu često bolje pristajali puška i sablja no pero i knjiga.3
Povoljan geografski položaj, blizina i izlaz na more, Mletačka republika sa
svojim uticajem zapadne razvijene civilizacije - preduslovi su za početak
jednog novog razdoblja, perioda humanizma i renesanse. Nezadovoljni
mogućim stečenim znanjem kod kuće, mladi ljudi iz Boke odlaze u Italiju,
najčešće u Padovu i školuju se na prestižnim fakultetima, te na taj način,
na valovima kulture donose sve ono što su vidjeli u kolijevci renesanse i
doprinose razvitku gradova na Primorju, gdje se posebno isticao Kotor.
Po patricijskim kućama i palatama nastaju biblioteke koje se svakim novim odlaskom u Italiju proširuju novim izdanjima.
1 Frano Alfirević, Spomen na Kotor.
2 Ivo Banac, Slobodan Prosperov Novak, Branko Sbutega, Stara književnost
Boke, Slon, Zagreb, 1993, str.299.
3 Miroslav Pantić, Književnost na tlu Crne Gore i Boke Kotorske od XVI do
XVIII vijeka, Beograd, 1990, str.8
24
4 Snežana Pejović, Istorijski i kulturni milje renesansnih pisaca Kotora (Đorđe Bizanti, Ljudevit Paskvalić, Ivan Bona Boliris), Predavanje o renesansnim književnicima
Kotora u organizaciji Gradske biblioteke Kotor, ponedjeljak, 23.novembra 2009.godine.
Maja Grgurović Odjeci Renesanse u Boki
Za oblikovanje kulturnog života važnu ulogu su svakako zauzimale te privatne biblioteke, koje su naporima pojedinca postajale most preko kojeg se širi
zapadna kultura i upoznaju običaji drugih razvijenijih gradova. Arhiv Kotora
bilježi veliki popis knjiga iz ličnih biblioteka ovog vremena (XV i XVI vijek),
iako su zemljotresi uspjeli da izbrišu jedan dio arhivske građe. Ratovi, zaraze, zemljotresi, poplave, požari su bili i ostali osvjedočeni neprijatelji arhiva i biblioteka.4
Međutim, uprkos svim nedaćama koje su zadesile Boku, uspjele su se sačuvati
impozantne zbirke pjesama renesansnih i baroknih pisaca Kotora, koje danas sa
ponosom postoje kao svjedoci jednog vremena u kojem je bila privilegija živjeti i
stvarati. Činjenica je da, iako su se uspjeli bilježiti dokumenti i tekstovi iz perioda
renesanse, veliki broj ostvarenja nadarenih pojedinaca ostaje misterija za čitalačku publiku i književne istražitelje. Nestajanje privatnih tekstova pojedinaca svakako se vezuje i za nemogućnost njihovog štampanja i izdavanja u tom periodu.
Kotoru je, na kulturnoj mapi toga doba, pripalo prvo mjesto. Kada je srednji
vijek utihnuo i kada se konačno u centru zbivanja postavio Čovjek i njegov život,
njegova duša i svijest, renesansa je svoje korijene imala i u ovom gradu, kao i u
Perastu i Dobroti. Inkunabule (knjige koje su štampane u prvih 50 god.štamparstva, počev od Gutembergove Biblije, 1455) čuvane su upravo u Kotoru, tačnije
u bibliotekama Kotorske biskupije. Nije stran podatak da su crkvene biblioteke
bile najbogatije, s obzirom na to da su crkveni poglavari i erudite bile najaktivnije kada je čuvanje kulturnog blaga u pitanju. Biskupska biblioteka u Kotoru
ima čast da čuva neke rukopise pjesama renesansnih autora i da se preko ovih
tekstova rekonstruiše epoha koja je svoje književno-teorijske postavke utemeljila upravo ovdje. Kotor je grad pomoraca, plemića, pjesnika, grad umjetnosti i
nauke, gramatikalne škole već od XIII vijeka, najstarije bratovštine na svijetu iz
XII vijeka; grad koji posjeduje snažnu volju za tradicijom koja počinje da se rađa
već u IX vijeku kada je Andreaci otkupio mošti sv.Tripuna, zaštitnika grada. Sve
je išlo u prilog činjenici da je razvitak grada išao u pozitivnom smjeru, uprkos
pomenutim zemljotresima (najtežem 1979.godine), kada je jedan dio osvjedočenog vremena izbrisan stihijom prirode.
25
BAŠTINA TRASHËGIMI PERESQO BARVALIPE
ĐORĐE BIZANTI (OKO 1490-1560)
Pored poznatih imena pjesnika kao što su Vicko i Dominiko Buća, Bernard
Pima (poeta laureatus, ovjenčani pjesnik) i Trifun Bizanti, svakako najuticajnije
mjesto među prvima čija su djela sačuvana ima Đorđe Bizanti. Ovaj stvaralac iz
XV i XVI vijeka svjedoči o počecima renesanse u Boki, primjer je kako pisana
riječ, po uzoru na velikane tadašnjice (prije svega Petrarku) oplemenjuje patricije, plemiće, ali i obične građane. Đuzepe Praga 1939.godine, dakle, tek u XX
vijeku, preštampava njegovu zbirku pjesama Rime amorose. Specifičnu zbirku
ljubavnih pjesama, ali poznatu čitaocima i književnicima s obzirom na to da se
u tom dobu petrarkizam već uvukao pod kožu stvaraocima. Ovaj pjesnik ima
zaslugu nazvati svoju zbirku najranijom objavljenjom zbirkom pjesama jednog
dalmatinskog pjesnika. Praga zapaža da je njegov kanconijer (u svom predgovornom izdanju), jedna od prvih afirmacija čistoga petrarkizma u razvitku lirske
poezije XVI stoljeća.
Slijedeći začetnika renesanse, Petrarku, mnogi su pokušali oponašati njegovo pjesničko stvaralaštvo, te je vremenom došlo do zasićenja u formi i stilu
pisanja lirskih pjesama. Pietro Bembo (kojem i Paskvali kasnije posvećuje svoju
prigodnu poeziju) inovator je u vremenu pisanja, koji 1530. godine objavljuje
svoju zbirku Rime i staje na čelo jednog pokreta koji je podrazumijevao vraćanje
čistote pjesničkog izraza, zasićenog pučke forme. Praga navodi podatke vezane
za štampanje zbirki Pietra Bemba i Đorđa Bizantija i zaključuje: Ako se sjetimo
da je Bembov kanconijer tiskan godine 1530.a Bizantijev 1532, ne možemo da se
ne divimo brzini kojom su pjesnici Dalmacije prihvatili ideje slavnoga Mlečanina.
Još prije nego se glasovita družina počela sastajati u palači Venier, bio je netko u
Kotoru koji je anticipirao njezina gledišta.5
Dakle, geografska udaljenost, tj.blizina Kotora sa Italijom, studiranje pjesnika u toj zemlji, obezbijedilo je ulazak u novu epohu i poprimanje kulturne
niti koja se prostirala od Venecije (najčešće) i Rima do naših prostora.
Nesumnjiv je i očigledan odnos između Petrarke i Bizantijevih ljubavnih
pjesama, s obzirom na to da oponašanje poezije nije strano dobu renesanse. Petrarkina filozofija kopirala se vjerodostojno među pjesnicima i bila omiljen početni signal koji je davao korijene svakoj lirici pisanoj nakon njegovog Kanconijera.
Ustaljen i prihvaćen metod pisanja u teorijskom smislu, na idejnom i motivskom
planu se često ponavlja, pa se dobija većina „preslikanih“ pjesama. Zasigurno je
Bizanti imao u rukama zbirku ljubavnih ostvarenja Petrarke, te je na taj način
imao i potpun uvid u formu (sonet, kanocnijer), motive, prirodu stiha i način
5 Slobodan Kalezić, Crnogorska književnost u književnoj kritici I, Univerzitetska
riječ, Nikšić, 1990, str.312.
26
pisanja velikog renesansnog stvaraoca. Interesantno je poređenje stihova dva pjesnika koji skoro na identičan način započinju svoje sonete o ljubavi:
Blažen bio dan, mjesec i doba,
godina i mjesto i predjeli i vrijeme,
kad su moje usne zadrhtale nijeme,
a njene me oči svezale ko roba. (Petrarka);
Poznatim Petrarkinim stihovima počinje drugi dio njegovog kanconijera o
Lauri, ljubavnim mukama i sladostrasnom bolu, kao i prvom susretu, a Bizantijev osjećaj prema ljubavi je identičan. Petrarka uzdiže taj prvi trenutak neizrecivog otkrovenja da bi mogao da ga sačuva izvan svih granica vremena i prostora.6
Draga je nazivana gospom i tako približena eteričnom anđelu koji stavlja na
slatke muke pjesnika, dok se on nada i čeka uzvraćanje njene ljubavi.
Uticaj Antike na pjesništvo renesanse je jedan od osnovnih modela koji se
prenosio iz jedne epohe u drugu, a ostvarivao se kroz mnogobrojne stihove u
kojima se pominju antički bogovi i mitska bića: Klitija, Narcis, Feniks, Aretuza,
Apolon i mnogi drugi. U renesansi vaskrsava Antika kao što u književnosti toga
doba vaskrsavaju nove ideje, pa kao epoha, postaje
izvorište motiva i tema, dok mitološki kodovi aktivno učestvuju u stvaranju
tekstova. U ovom periodu nailazimo na i stvaralačko “takmičenje s Prirodom”,
koje je ne samo predstavljalo jednu od osnovnih težnji renesansnih umjetnika,
već zadatak, oličen u pjesničkoj težnji da se od postojećih kulturnih nanosa
stvori druga i drugačija Priroda, bolja i ljepša stvarnost.
Budući da je jedna od prvobitnih formi ljudskog saznanja, mit je, razume se,
suštinski povezan sa književnošću.7 Ispod skoro svake poetske slike renesansnih
pjesnika mogu se pronaći ostaci antičke tradicije koja je utemeljivač ljudske svijesti o pojavama i stvarima oko čovjeka. Antika se smatra klasičnom epohom
književnosti; njena se osnovna pokretačka tvorevina (mit) provlači kroz stihove
kako stranih, tako i domaćih autora u periodu preporoda. Mitske imaginarne
pojave i bogovi predstavljaju kolektivne simbole koji se koriste u književnim
formama kao vidno vraćanje počecima priče i pričanju. Kao sistem pripovi6 Đulio Feroni, Istorija italijanske književnosti, CID, 2005, str.156.
7 Đulio Feroni, Istorija italijanske književnosti, CID, 2005.
Maja Grgurović Odjeci Renesanse u Boki
Blagoslovena lica svaka zraka,
Tren i čas, i dan, i vrijeme svako,
Kada slatki bol je započeo tako,
Da zbog njeg’ u život vraćam se iz mraka. (Bizanti)
27
BAŠTINA TRASHËGIMI PERESQO BARVALIPE
jedanja i vjerovanja, mitologija je neiscrpan izvor tema i motiva, a posebno je
okupirala pažnju renesansnih pisaca.
Ljubav je u renensansnim ostvarenjima obično sačinjena od uzaludnih
nada i neizostavnog bola, dok se na kraju poetska misao prenosi na otkriće uzaludnosti ovozemaljskog života. Tako je i Bizantijev lirski subjekat zaljubljen, vinut u ljubavne visine, zanesen osjećanjem nade ali ujedno i bola zbog patnje koju
nanosi neostvarena ljubav:
Kad ponekad, gospo, te predivne oči
S nebesnim osmjehom usmjeriš ka meni,
Rajsko blago u mom duhu okameni –
Ko da milo svjetlo kroz srce mi toči.
Ali kad s prezirom odvratiš ih potom,
Čini mi se da se od duše odvajam:
Prema tvome milom klatnu ja se spajam
Sa prisjenkom smrti ili sa životom.
Poeta se skoro u svakoj pjesmi iz svoje zbirke lirskih ostvarenja obraća
Amoru, zaslužnom za njegovu ljubav i skrhanost duše, te je jedan od lajtmotiva
upravo ovaj grčki bog.
Nestalnost osjećanja i ljubav uopšte Bizanti iskazuje lirskim fragmentom:
Čas vičem u čas u ljubavi ćutim,
Čas duša prezire nemoć, čas je ište,
Čas želja raste, čas je ko trnjište,
Čas gubim nadu, pa je opet slutim…
Često je pjesnikovo pominjanje ptice Fenix, koja se takođe može smatrati
nazaobilaznim motivom u njegovom stvaranju poezije. Kao drevna mitološka
ptica, ovaj poetski simbol predstavlja ponovno rađanje, vaskrsnuće i obnovu,
28
stoga je utkivanje ovog mitološkog konstrukta sasvim opravdano u pjesmama
koje slave obnavljanje i snagu najplemenitijeg osjećanja. Simbol Feniksa takođe
se vezuje za vatru i pepeo, a Bizanti svojim stihovima slavi plamen koji prouzrokuje strijela Kupidona:
Nemoj se čudit što danju i mrakom
Svoga feniksa pjevam ime čisto,
Jer ja ću ti reći, makar ne zablisto,
Ova ljepota nad drugom je svakom.
Nemoj se čudit što ona kad skrene
Pogledom slatkim – srce se odvaja,
Jer sladak plam je, kojem nema kraja.
Vi koji jeste umom što priliči
Na tragu vaših najsjajnijih glava,
Đorđe Bizanti, učenjak i slava,
Pa svaki naš kraj sa vama se diči…
Paskvali je slavio Bizantija kao jednog od najglasovitijih versifikatora italijanskog izraza. Zbirku pjesama Rime amorose koja se sastoji od 48 soneta, tri
kancone, dva madrigala i jedne ottave rime, ovaj pjesnik je, po svemu sudeći posebno cijenio. Zbirka je rijetka, a da je Bizanti bio vješt i cijenjen među poetskim
krugovima, dokazuje i mišljenje Vinka Pribojevića koji ga spominje u svom govoru De orgine successibusque Slavorum iz 1525.godine. Ljubavne pjesme ovog
Kotoranina nalaze se među zbirkama najsvjetlijih ostvarenja XV i XVI vijeka
upravo zbog mnoštva motiva i specifičnog renesansnog izraza, iako veoma poznatog i popularnog u to vrijeme.
Maja Grgurović Odjeci Renesanse u Boki
Đorđe Bizanti se može upoznavati i iščitavati iz pjesama koje je Ljudevit Paskvali napisao upravo za njega i koje, na najbolji mogući način, mogu osvijetliti
njegovo stvaralaštvo i duh:
29
BAŠTINA TRASHËGIMI PERESQO BARVALIPE
Đuro Vidmarović
Hrvati u Crnoj Gori
i Boki kotorskoj
– Sveti Tripun mučenik
S
veti Tripun je rođen u Kampsadi (Mala Azija) oko 232. godine, a
mučeničku smrt je podnio za vrijeme vladavine rimskog imperatora Decija, oko 250. godine.Tijelo mu je preneseno u Kotor iz
Carigrada 13. siječnja. 809. godine. Kult sv. Tripuna neobično je
raširen u južnoj Italiji (provincija Bari), gdje se prva crkva njemu
u čast spominje 1326. godine. Najveća proslava u čast sv. Tripuna
je u gradiću Adelfia, 12 km od Barija, gdje se na dan 10. studenog kada se slavi Tripundan po rimskom martirologiju, okupi i
do 300.000 vjernika. Adelfia je dobila česticu relikvije sv. Tripuna
1839. godine iz Kotora. Najpoznatija proslava Svetog Tripuna je
svakako u Kotoru, čiji je on zaštitnik. Prva spominjanja moći Sv.
Tripuna vežu se uz kotorskog građanina Andreu Saracenisa koji
ih je donio u Kotor, te sagradio crkvu u njegovu čast. Na dijelu
oltarske pregrade pronađen je i datum, 13. siječnja 809. koji potvrđuje da Kotor već 1200 godina čuva moći Svetog Tripuna. Izvorno,
dan mučeništva sv. Tripuna je 2. veljače, međutim zbog blagdana
Svjećnice, nije se slavio na taj dan. U samom začetku, moći su se
prenosile dan prije, 2. veljače, ili dan kasnije, većinom 1. veljače.
Pisane tragove o proslavi Svetog Tripuna na 1. veljače možemo
pronaći u više izvora: Mramorni napuljski kalendar (9. stoljeće),
Carigradski sinaksarij, ruski kalendari, grčki sinaksariji, itd. Tragovi slavljenja blagdana dan kasnije pronađeni su i u sljedećim dokumentima: Benediktinski martirologij (Usuardi Martyrologium
iz 9. stoljeća), Kapuanski kalendar (9. – 12. stoljeće.) i Kotorski
kalendar (15. stoljeće). Dana 17. rujna 1594. papa Klement VIII.
je odredio slavljenje sv. Tripuna za Kotorsku biskupiju na dan 3.
veljače, te se od tada ovaj blagdan slavi 3. veljače.Sveti Tripun se u
Kotoru slavi i 13. siječnja – Prijenos svetih moći (Karike) i 10. stu-
30
Đuro Vidmarović Hrvati u Crnoj Gori i Boki kotorskoj - Sveti Tripun mučenik
denog – Mali Tripundan.Odajući počast sv. Tripunu, neizostavno se susrećemo
s drevnom katedralom kojoj je on titular. Potrebno je zamoliti provjerenoga vodiča koji će vam objasniti povijest, značenje i bogatstvo ove crkve. Treba izbjeći
neke ovdašnje vodiče, koji su, uglavnom, pristrani i koji prešućuju Hrvate, pa
čak idu tako daleko da ovu hrvatsku katedralu povezuju s pravoslavljem iz doba
Nemanjića, kada je Srbija bila ovdje okupatorska sila. 31
BAŠTINA TRASHËGIMI PERESQO BARVALIPE
Katedrala svetog Tripuna
Katedrala svetog Tripuna je jedan od simbola hrvatstva grada Kotora. Kao
umjetničko djelo ona, dakako, nadilazi etničke granice i pripada cijelome svijetu. Nalazi se na istoimenom trgu, odmah pored sjedišta Biskupije kotorske,
«Palate Drago». Cijeli prostor staroga Kotora skladna je srednjovjekovna urbana cjelina, a pogled na zidine koje se uspinju visoko na brdo iznad grada
posjetitelje ostavljaju bez daha.
32
Njen izgled se kroz vjekove mijenjao, najčešće zbog čestih potresa, od kojih
su najjači bili iz: 1537, 1563, 1667, i 1979. Tijekom obnova uvođeni su elementi
arhitekture i enterijerskoga uređenja u duhu i ukusu vremena u kojima su te obnove izvođene (posebno su vidljivi elementi renesanse i baroka). Na zapadnoj
fasadi nalaze se dva zvonika. Prvobitni zvonici i fasada bili su uništeni tijekom
zemljotresa 1667. godine. Nakon potresa izgrađeni su novi zvonici (sjeverni
je visok 33 m, a južni 35 m), glavni portali, rozeta, terasa i trijem.Katedrala je
izgrađena kao trobrodna bazilika, sa tri i po traveja (prostor u crkvi omeđen
stubovima iznad kojih se nalazi svod) i kupolom iznad srednjeg traveja glavnog
broda crkve. Svaki od brodova ima apsidu. Apsida glavnog broda ukrašena je
raskošnom gotičkom triforom. Ukupna dužina katedrale je 35,21 m, a širina
17,47 m. Glavni brod katedrale razdvojen je od bočnih smjenjivanjem petolisnih i monolitnih stupaca. Bočni brodovi imaju po sedam traveja.Unutrašnjost
katedrale oslikana je freskama 1331. godine (što je tada bilo u modi). Katedralu
su oslikali grčki freskoslikari, koji su inače živjeli u Kotoru. Kupola srednjeg traveja uklonjena je poslije dva zemljotresa ttijekom XVI. vijeka, a sa njom i svod
zapadnog traveja i polutraveja.Rekonstrukcije su stalno mijenjale izgled crkve,
tako da je malo ostalo od originalne katedrale. Godine 2002. godine katedrala dobiva diplomu Evropske unije zajedno sa organizacijom Europa Nostra za
savršeno obnavljanje i seizmičko osiguranje najstarije romaničke katedrale na
istočnojadranskoj obali i jedne od najstarijih stolnica Crkve u Hrvata.
Đuro Vidmarović Hrvati u Crnoj Gori i Boki kotorskoj - Sveti Tripun mučenik
Katedrala je izgrađena 809. godine i upravo u to vrijeme poznati kotorski
građanin Andrea Saracenis (koji je financirao izgradnju prve stolnice) otkupljuje od mletačkih trgovaca relikvije svetog Tripuna. Prva je katedrala sagrađena je
kao crkva centralne osnove - martirium. Podsjećamo da ju spominje čuveni bizantski car Konstantin VII. Porfirogenit Dé Administrando Imperio (“O upravljanju carstvom”), jednim od najvažnijih izvora za povijest doseljenja Hrvata i
prvih stoljeća njihovoga državnog ustroja u novoj Domovini. Oblik ove crkve
otkriven je prilikom arheoloških istraživanja 1987. godine.Poslije nekoliko vjekova, gradi se nova stolnica. Njezini su radovi počeli 1124. godine, za vrijeme
biskupa kotorskog Ursacija. Radovi će trajati 42 godine, do 19. lipnja 1166. godine, kada ju je posvetio, prema povijesnim vrelima, biskup Majo, sa još pet
biskupa i osam opata. Svečanosti su prisustvovali pripadnici kotorske vlastele i
bizantski namjesnik Duklje i Dalmacije, Isak.Katedrala sv. Tripuna sagrađena je
u romaničkom stilu, sa elementima bizantske arhitekture.
33
BAŠTINA TRASHËGIMI PERESQO BARVALIPE
Najznačajniji dio unutrašnje dekoracije Katedrale je svakako romano-gotički ciborijum iz 1362. godine, koji se nalazi u prezbiterijumu nad glavnim oltarom. Ima četiri oktogonalna stupa na kojima se nalazi trospratna osmokutna
konstrukcija. Horizontalne kamene grede koje povezuju stupove sadrže reljefe
koji ilustriraju život sv. Tripuna. Na zidu apside nalazi se srebrno-pozlaćena pala
(pala d’oro) sa prikazom Krista, Bogorodice, sv. Ivana, sv. Tripuna i 16 drugih
svetaca. Rad je kotorskih zlatara iz prve polovine XV. vijeka, koji su po svojoj
vještini bili nadaleko čuveni. U sjevernom bočnom brodu nalaze se oltari Blažene Djevice Marije i sv. Nikole, dok se u južnom bočnom brodu nalaze oltari
sv. Roka i sv. Križa. U južnoj apsidi nalazi se smješten u formi oltara nekadašnji
srebrni ures glavnog oltara iz XVII-XVIII vijeka. Kako ističe akademik Cvito
Fisković, kotorska stolnica pripada južnohrvatskome graditeljstvu, jer, «skoro
ni po čemu na odvaja od kruga dalmatinskog graditeljstva». («Stilska zakašnjenja u pokrajinske oznake na stolnoj crkvi u Kotoru», u: Cvito Disković: Spomenička baština Boke kotorske, Matica Hrvatska, Zagreb, 2004., 109.-139) Godine
2009. biskup Ilija Janjić da je prostore gornje etaže Katedrale pretvoriti u bogat
i stručno postavljen muzej. Taj muzej treba svakako pogledati i za to odvojiti
nešto vremena, jer svaki od eksponata govori o prošlosti Hrvata u Kotoru.
34
Kotorska krstionica
Upozoravamo na srednjovjekovnu krstionicu koja se nalazi na ulazu u muzejski prostor, a čije se značenje ničim ne ističe, na nju se posebno ne upozorava,
pa vam nitko od vodiča neće niti skrenuti pozornost na ovaj prevažan artefakt
za najstariju povijest Hrvata. Ova je krstionica «živi» svjedok nazočnosti Hrvata u Kotoru od najstarijih vremena njihove doselidbe. Zbog njezine važnosti, a
totalne prešućivanosti, upozoravam na rad akademika Cvita Fiskovića: «Krstionica iz 8. stoljeća u Kotoru» («Spomenička baština Boke kotorske», 139.-147.).
Spomen od ovome spomeniku nećete pronaći niti u jednome vodiču kroz Kotor, ali. Na žalost, niti u prigodnoj knjizi o samoj Katedrali.
Kotorska krstionica
Akademik o ovome kulturno-povijesnome spomeniku piše: «Od najstarijih
naših krstionica sačuvala se tek ninska na kojoj je uklesano ime kneza Višeslava. Poznata splitska krstionica s likom jednog hrvatskog vladara iz 11. stoljeća
kasnije je sastavljena i njeni komadi su vjerojatno dio jedne oltarske pregrade.
Spomenika te vrste i iz toga doba ima, dakle, malo, pa je stoga krstionica, koju
ovdje donosimo, rijedak spomenik te vrste iz onog razdoblja kad su umjetnici,
usprkos općem kulturnom opadanju, povezali umjetnost kasne antike s umjetnošću ranog srednjeg vijeka koji je onda nastajao. (...) Kotorska krstionica nalazila se dugo vremena skrivena u spremištu kotorskog trgovca, gospodina Marka
Mijuškovića, u predgrađu Kotora, na području zvanom Mišulić. Služila je kao
kamenica za maslinovo ulje». Nakon što je izvršio komparativnu analizu akademik je zaključio kako je «jasno da je kotorska krstionica potječe iz 8. stoljeća...».
Đuro Vidmarović Hrvati u Crnoj Gori i Boki kotorskoj - Sveti Tripun mučenik
Krstionica kneza Višeslava iz Nina
35
BAŠTINA TRASHËGIMI PERESQO BARVALIPE
Lepetane
Život i martirij bokeljskih mučenika Petra, Andrije i Lovre (Lovrinca) obavijen je velom povijesne tajne. Stoga lebdi između mita, narodnoga sjećanja i
povijene istine.Kao rodno mjesto tajanstvenih Bokeljskih mučenika spominje
se prostor Lepetana. Riječ je o tri osobe koje se tradicionalno časte kao sveci,
premda nemamo povijesne dokaze o njihovoj beatifikaciji. Riječ je o braći: Andriji, Petru i Lovrincu (Lovri). Njihove se moći čuvaju u Moćnicima stolnih
crkava Kotora i Dubrovnika. Imena su im zapisana u popisu Moći dubrovačke
stolnice 1844. godine. Navedena su u latinskoj transkripciji kao Petrus, Laurentius i Andreas. U kotorskoj stolnici pohranjeni su srebrnome stalku maleni
dijelovi njihovih posmrtnih ostataka. Moći Bokeljskih mučenika štuju se jedino
u Dubrovačkoj i Kotorskoj biskupiji. Bokeljski sveci Andrija, Patar i Lovrinac
više pripadaju legendi, nego povijesnoj stvarnosti. U Dubrovniku je sačuvana
legenda o prijenosu njihovih moći u Republiku Svetoga Vlaha. Legenda pripovijeda: Za grob svete braće nitko nije znao. Jedne noći prikazali su se u snu
nekoj starici iz Kotora. Zamolili su je da pođe u gradsko Poglavarstvo i ondje
zatraži da se njihovi posmrtni ostatci ekshumiraju i prenesu na časnije mjesto.
Starica je postupila kako joj je savjetovano, no bila je odbijena i to dva puta.
Nakon toga dobiva novi naputak svete braće, da se sada obrati dubrovačkim vlastima. «Dubrovčani, saslušavši pomnjivo staricu, spremiše brod i uvečer
s nekoliko svećenika otploviše u Kotorski zaljev». Omogućeno im je pronaći
grob svete braće jer je mjesto ukopa bilo osvijetljeno upaljenim svijećama. Prema legendi, braća su bila pokopana «daleko od grada, na nepristupačnom mjestu». Dubrovački su ekshumirali njihove posmrtne ostatke i prenijeli ih na svoj
brod. «Brod međutim osta nepomičan, jer je još nešto od tjelesa bilo ostalo u
zemlji. Sakupivši i ovo, oko pol noći stigoše u Dubrovnik. Sveti ostatci bijahu jutrom svečano preneseni u Stolnu crkvu i tu pohranjeni». Kako bilježi nepoznati
dubrovački kroničar, ovo se desilo navodno 1251. godine. (Annali Ecclestiastici, Farlati, VI., 47.; Anales Ragusini Anonymi, 33).
Slijedi zanimljiv nastavak. Kotorani (vjerojatno poglavar mjesta) su saznali za prijenos posmrtnih ostataka tajanstvenih «njihovih» svetaca i, očito došli
do zaključka kako su pogriješili. Jer ako su Dubrovčani smatrali opravdanim
odmah reagirati na staričin san, očito u svemu tome nešto ima, jer su Raguzini
bili poznati kao razboriti i promoćurni ljudi. Stoga Kotorani, doznavši gdje su
se nalazio grob, poslaše onamo skupinu građana, koja ustanovi da na mjestu
groba sada teče voda. To se mjesto nazvalo Plavda. Izvor je potvrdio staričin
san, odnosno pokazalo se da je naputak dobila doista od svetih pokojnika, te
Kotorani shvatiše kako su svojim nevjerovanjem počinili grijeh. «Da okaju svoj
36
Đuro Vidmarović Hrvati u Crnoj Gori i Boki kotorskoj - Sveti Tripun mučenik
grijeh, podigoše pokraj novonastaloga izvora crkvicu Mučenicima na slavu».
Uskoro se razvila priča o njihovome podrijetlu i mučeništvu koje su podnijeli
od strane jedne domaće obitelji. Time legenda napušta svoje izvorište i ulazi
u sferu tumačenja društvenih odnosa u Kotoru. Legendarnost navedenih svetaca potvrđuje i nepostojanje pouzdanih podataka o mjestu njihova rođenja.
Poznati bokeljski Hrvat Andrija Zmajević tvrdi da su rođeni u selu Žanjici
(Luštica), 1249. godine. (Annali Ecclestiastici, Farlati, VI., 47.).
Nije navedeno odakle je crpio podatke za navedenu tvrdnju. Kao što je
vijest o mjestu rođenju historiografski nepotvrđena, isto se desilo i s pričom
o njihovome martiriju. Mučeništvo je bitan čimbenik beatifikacije u ranom i
srednjovjekovnome Kršćanstvu. U svezi Bokeljskih svetaca pojavile su se dvije
teze o njihovu martiriju: crnogorska i hrvatska. Po prvoj, sveci su pokopani
negdje na Lovćenu, a po drugoj su obješeni u Kotoru, a pokopani izvan grada, na mjestu Plavda blizu mora, odakle su njihovi zemni ostatci, zahvaljujući
indolenciji Kotorana, preneseni u Dubrovnik. Kako bi iskazali kajanje Kotorani su svetoj braći u čast podigli crkvicu sv. Lovrinca.Arhivist i povjesničar,
don Ivo Stjepćević o ovoj crkvici piše kako je vrlo stara i navodi prvu godinu
njena spomena u povijesnim vrelima: 1326. («predjel sv. Lovrinca- contrata s.
Laurenti... vine ade S Laurentio» ( Don Ivo latinsko ime Laurentio prevodi na
hrvatski lokalnim oblikom Lovrijenac. U duhu književnoga standarda bilo bi
sv. Lovro.) Ne podliježući legendi naglašava kako je «sumnjivo, nosi li (ova crkvica) ime po bokeljskim mučenicima... jer se u ispravama nigdje ne spominju
Petar i Andrija». On navodi kasnije obavijesti o crkvici: «Kod kanonskog pohoda Oktavijana Garzadorusa, zadarskog nadbiskupa i apostolskog vizitatora,
30. studenoga 1624. čita se: ‘Crkvica u selu Lepetanima, pokraj mora, kotorske
dijeceze, posvećena je sv. Lovrincu, juspatronatu kotorskoga biskupa, ima neke
prihode i polja, koja se nalaze oko crkvice, u iznosu od 4 dukata. Nadarbenik
37
BAŠTINA TRASHËGIMI PERESQO BARVALIPE
je dužan misiti na dan sv. Lovrinca. Oltar su Turci porušili’. Biskup Sborovazzi
kod pohoda, 5. listopada 1662. nalazi crkvicu zapuštenu i kao sklonište stoke.
Ruševine su postojale do prošlog rata».Kako su nedaleko Plavde pronađeni
nadgrobni spomenici, don Ivo Stjepčević ne isključuje mogućnost da su sveta
braća zapravo mučenici iz doba rimskih progona. O tome piše: «Pokopani,
možda i rođeni, bijahu na mjestu gdje i mučeni i odatle preneseni u Dubrovnik». Plavda i Jakalj vrlo su zanimljivi lokaliteti. Ovdje su pronađeni arheološki
nalazi koji upućuju na postojanje rimskoga naselja, a naselje se nije podizalo
na mjestima bez vode. Don Ivo Stjepčević pretpostavlja da je na ovome prostoru bilo «obilje vode». Srednjovjekovne rimokatoličke crkvice s ovoga prostora,
a kojima se u povijesnim ispravama sačuvao spomen, upućuju na zaključak
da se na ovome prostoru život nastavio i nakon pada Rimske Imperije. Nema
razloga ne pretpostaviti kako su doseljeni Hrvati naselili mjesto pogodno za
život i produžila mu povijesno trajanje. Prethodno rimsko pučanstvo ili se dislociralo, ili je došlo do suživota staroga i novoga etnosa.
Tko je povrgnuo svetu braću mučeništvu također je obavijeno povijesnom
tajnom. Kao uzročnik njihova martirija spominje se kotorska obitelj Zaguri,
podrijetlom iz Bara, premda se prvi povijesni dokumenti s podacima o njoj
javljaju tek 1326. godine. Činjenica što se moći Bokeljskih svetaca štuju jedino u Dubrovačkoj i Kotorskoj biskupiji ukazuje na njihovo lokalno podrijetlo.
Smije se pretpostaviti da u legendi o prijenosu njihovih kostiju u Dubrovnik
postoji stanovita povijesna podloga. Između Dubrovnika i Kotora postojao je
stanoviti rivalitet. Legenda se može tumačiti i kao proizvod narodne mašte
hrvatskoga pučanstva lastvanskoga kraja, vezane uz nadgrobne spomenike iz
doba rimske vlasti, ali može imati i uporište u srednjovjekovnome isticanju
važnosti svetih moći. Crkva koja je imala više relikvijara, poglavito onih s moćima važnih svetaca, postajala je poznatija, a njezini biskupi su time stjecali
utjecaj ne samo u crkvenim, već i u političkim okvirima svoga vremena. Lokalne Crkve, Dubrovačka i Kotorska natjecale su se u broju i važnosti moćnika
koje pohranjuju u svojim stolnicama. Dubrovnik je ime svetoga Blasiusa, čije
je moći uspio zadobiti, pretvorio ne samo u zaštitnika Grada, već ga je stavio u
naslov Države: Republika Svetog Vlaha. Kotor je uspio na čudesan način dobiti
za svoju stolnicu moći svetoga Tripuna i on je ostao do danas zaštitnik grada.
Nesumnjivo je u tom natjecanju doprinijela i Venecija.Na portalu Kotorske
biskupije o Bokeljskim mučenicima piše:«Štuju se u kotorskoj i dubrovačkoj
biskupiji. Vjerojatno je riječ o mučenicima iz rimskih vremena. Prema nekim
izvorima iz 1249. godine, bili su mučeni od strane inovjeraca. Zemni ostatci su
im nađeni u Lepetanima (Plavda), gdje im je na čast podignuta crkva u XIII.
stoljeću. Moći su im prenesene u Dubrovnik oko 1250. godine. U Dubrovniku
38
Đuro Vidmarović Hrvati u Crnoj Gori i Boki kotorskoj - Sveti Tripun mučenik
njima u čast bila je podignuta, kako kaže nadbiskup Andrija Zmajević, veličanstvena crkva (magnificum templum). Stradala je u potresu 1667. godine.
Nova, sagrađena na njenom mjestu, srušena je 1801. godine. Danas njima
u čast postoji oltar u dubrovačkoj katedrali. Također se i u kotorskoj katedrali
čuvaju njihove relikvije. Kotorani su im oko 1250. godine sagradili crkvu koja
se u arhivskim spisima spominje 1324. godine. U Krašićima je podignuta nova
crkva njima u čast 1901. godine.Liturgijski se slave 7. srpnja.U Lepetanima se
treba posjetiti župnu crkvu Sv. Antuna Padovanskog. Crkva je sagrađena 1760.
godine. U njoj se nalazi oltarska slika koja prikazuje Gospu od Rozarija sa Sv.
Antonom i Sv. Dominikom, rad umjetnika Tiepolove škole (Giovanni Battista
Tiepolo ili Gianbattista Tiepolo /Venecija, 5. ožujka 1696. - 27. ožujka 1770.,
Madrid/ talijanski slikar i grafičar; jedan je od posljednjih velikih predstavnika
venecijanskog slikarstva i jedan od najistaknutijih predstavnika kasnog baroka
i rokokoa, virtuozni majstor iluzionizma i perspektive. XVIII. vijeka). Sliku
je crkvi poklonio Anton Damjanović, brodovlasnik iz Lepetana. U crkvi se
nalazi i jedna slika Mihaila Floria iz Prčanja, kao i vrlo interesantna slika Bogorodice nepoznatog franjevca iz 1869 godine. Zajedno sa župnim uredom i
prednjim popločanim dvorištem čini cjelinu koja predstavlja svojevrstan društveni centar Tripovića. Sa uzvišice na kojoj se nalazi pruža jedinstven pogled
na čitav zapadni dio zaljeva U crkvi se čuva slika sv. Petra i sv. Pavla, djelo talijanskog slikara Franceska (vjerojatno Francesca Maggiotta /Venecija, 1750.1808./ No, možda je riječ o zadarskome slikaru Francescu Salghetti-Drioliju
(1811–1877), prvome hrvatskome profesionalnom slikaru. Riječ je o slikaru
koji naobrazbom, slikarskom tehnikom i motivima prelazi okvire lokalne povijesti umjetnosti i veže nas s europskom strujom romantičnog akademizma,
ali i obrnuto, u inventar romantičarskih europskih tema dodaje dalmatinske
krajolike, morlake i motive iz pjesništva Petra Preradovića. Njegove slike, skice
i crteži otkrivaju, sloj po sloj, umjetnički, kulturološki i povijesni trenutak svog
nastanka. Slikao je i u Crnoj Gori, zbog čega navodimo njegovo autorstvo kao
mogućnost.).Hodočasnici u Kotoru obvezatno će posjetiti grob blažene Ozane
Kotorke i pomoliti se pred njezinim moćima. Riječ je velikoj svetici koja svojim podrijetlom povezuje crnogorski i hrvatski narod.
39
BAŠTINA TRASHËGIMI PERESQO BARVALIPE
Blažena Ozana Kotorka
Rođena je 25. studenog 1493. godine u selu Relezi u
središnjoj Crnoj Gori kao Katarina Kosić, u siromašnoj
pravoslavnoj obitelji stočara. Jedan životopisac - dominikanac o. Serafin Razzi - piše ovako: “Roditelji su joj bili
kršćani, ali raški pravoslavci, koji se u mnogim stvarima
ne slažu s rimskom Crkvom.” Bili su to čestiti, siromašni
seljaci, kojima je malo stado ovaca bila sva imovina. Umrla
je u Kotoru 27. travnja 1565. godine, na glasu svetosti.Bog
je djevojčicu Katarinu Kosić odabrao za sveticu. Zato joj je
na paši dao da ugleda Isusa najprije kao dijete, a zatim kao
patnika na križu. Viđenje je u njoj ostavilo silan dojam, ali
ne samo to već i neodoljivu želju da pođe u Kotor i ondje
vidi one lijepe slike Isusove, o kojima joj je majka pripovijedala. Roditelji su se tome usprotivili jer su se bojali da bi im kćerka ondje i ostala. No
ona nema mira. Vuče je tamo dolje u biskupski grad neka nepoznata sila. Kad joj je otac
umro, majka je popustila i tako godine 1507. djevojčica Katarina u 14. godini života
zauvijek ostavi roditeljsku kuću te se preselila u Kotor. Ondje bî primljena u kuću plemenitog građanina Aleksandra Buća. Njegova dobra i pobožna žena postade Katarini
kao druga majka. Poučila ju je u katoličkoj vjeri i privela sakramentima. Djevojka je sve
to primala žarom prave kršćanke, a uz izvanrednu pobožnost resila ju je i velika ljubav
prema siromasima. Imala je osjetljivo srce za njihove patnje i pomagala im koliko je
mogla. Jednoga je petka Katarina slušala potresnu propovijed kako su Isusa uhvatili i
mučili. Te su riječi snažno pale u njezinu dušu te ona odlučuje da će za ljubav Kristu
provoditi život takozvanih “zazidanih djevica”, kakvih u Kotoru u ono doba već bijaše.
One su živjele u prizemnim isposnicama 2 metra visokim, 3 širokim i dugačkim,
koje su se obično nalazile uz crkvu, s otvorom prema svetištu crkve.Pod duhovnim
vodstvom franjevca Tome Grubonje i na savjet dominikanskog provincijala Vinka
Buća, koji će kasnije biti njezin ispovjednik, Katarina je godine 1514. dobila dopuštenje
od kotorskog biskupa Tripuna Bizantija da smije živjeti kao “zazidana djevica”. U međuvremenu je postala i dominikanska trećoredica, obukavši njihov habit i dobivši novo
ime Hozana. To je uzela na uspomenu jedne dominikanke u Mantovi, koja je ondje
umrla na glasu svetosti.
Hozana je provela 7 godina u ćeliji uz kapelu Sv. Bartola, a zatim se preselila u
isposnicu, uz crkvu Sv. Pavla. Tu je kasnije nastao mali samostan u kojem su neke odlične kotorske djevojke, pod vodstvom Bogom prosvijetljene Hozane, htjele provoditi
pobožan i pokornički život. General dominikanaca Francesco Romeo dopustio im je
godine 1547. da smiju nositi bijeli škapular, koji je inače bio pridržan sestrama drugoga
40
Đuro Vidmarović Hrvati u Crnoj Gori i Boki kotorskoj - Sveti Tripun mučenik
dominikanskoga reda. To je znak da je o njihovu kreposnom životu glas dopro čak i u
Rim. U svome dragovoljnom zatvoru Hozana je provela preko 50 godina moleći, radeći
ručni rad i čineći pokoru. U gradu su je vrlo cijenili i njoj se u molitve preporučivali.
Blaženica je umrla na glasu svetosti 27. travnja 1565. u 72. godini života. Veličanstveni
sprovod te odabrane duše vodio je kotorski biskup Luka Bisanti. Tijelo je bilo nošeno
svim glavnim gradskim ulicama te položeno u crkvu Sv. Pavla. Odmah su je počeli
štovati kao sveticu, a to se štovanje proširilo i po Italiji, Francuskoj, Španjolskoj, Njemačkoj i Nizozemskoj. Širili su ga osobito dominikanci. Danas se tijelo blaženice štuje
u kolegijatskoj crkvi Sv. Marije u Kotoru.
Pio XI. potvrdio je službeno njezino štovanje 21. prosinca 1927. godine. U dokumentu proglašenja blaženom piše da je njezino štovanje odobreno gledajući “na naše
vrijeme, u kojem se toliko želi sjedinjenje istočnih kršćana s rimskom Crkvom”. Za
vrijeme tursko-mletačkog rata (1538. – 1540.), turski admiral i gusar Hajrudin Barbarosa, doplovio je sa 70 galija i 30 000 vojnika pred Kotor. Opsada je trajala od 11. do
16. kolovoza 1539. U obrani je uz providura Ivana Bemba sudjelovao i kotorski biskup
Luka Bisanti te blažena Ozana, koja je uvjeravala građane u sigurnost pobjede i poticala
ih na molitvu i obranu grada. Hajrudin Barbarosa odustao je peti dan i povukao se s
vojskom. Spominje se kao blažena već 1602. godine u testamentima kotorskih građana.
Papa Pio XI. i službeno ju je 21. prosinca 1927. proglasio blaženom. Godine 1665. uvrštena je među zaštitnike grada Kotora i biskupije.
Katolička Crkva slavi njezino ime 27. travnja. Zaštitnica je Kotora i Kotorske biskupije, za Splitsku metropoliju proglašena je zaštitnicom ekumenizma.Godine 1965.
kotorska je biskupija svečano slavila 400. obljetnicu od blažene smrti svoje blaženice
Hozane Kotorke. Tom je prigodom papa Pavao VI., preko svog državnog tajnika kardinala Cicognanija, upravio pismo kotorskom apostolskom administratoru don Graciji
Ivanoviću, u kojem među inim kaže: “Blažena Hozana, koja se odlikovala u redovničkoj
savršenosti, i ljudima našega vremena može pružiti primjere solidne kreposti, a osobito
u molitvi i promicanju jedinstva istočnih kršćana s Katoličkom crkvom, oko kojega je
i ona marno nastojala pokazujući tako put koji vodi k jedinstvu.” Sveti Otac potiče nadalje današnje vjernike da po primjeru i zagovoru blažene Hozane čuvaju vjeru što su
je od djedova primili kao dragocjenu baštinu te da u njoj ustraju. U njoj treba da budu
“utemeljeni i neodjeljivi od Radosne vijesti”, kako je i apostol naroda poticao svoje Kološane. To bilo najbitnije o bokeljskim svecima, blaženicima i kršćanskim mučenicima.
Kako je većina njih pripadala Hrvatima, a taj je broj neobično velik obzirom na broj hrvatskih žitelja Boke kotorske, nećemo pogriješiti ako ju nazovemo Zaljevom hrvatskih
svetaca. Tim nazivom ne potiru se drugi narodi koji ovdje žive i njihovi sveci. Njihove
svetinje, svece i božje ugodnike, Hrvati nikada nisu prezirali. Niti to kani pisac ovih
redaka. Što više, ukoliko je riječ o osjetljivosti pripadnika Srpske Pravoslavne Crkve,
tada im treba kazati kako je ekumenizam vredniji od šovinizma.
41
KNJIŽEVNOST LETËRSI LILVARNIPE
Kemal Musić
VOZ IZ ZEMLJE ČUDA
Sjenima otetih putnika iz voza u stanici Štrpci
G
odinama Alisa uz Bajram silazi do pruge, prouči fatihu i položi
svjež buket na šine.
Prospu se crvene, kao krv, ruže po sivom gvožđu i zamirišu na februarski dan. (Inače, februarski dani različito mirišu,
zavisno od vremenskih prilika.)
No, Alisi su bez mirisa i ukusa. Nekako beživotni. I najradije bi čitav februar izbacila iz kalendara. Izbacila bi iz života
i siktanje voza, i željezničke stanice, konduktere, otpravnike
vozova, kontrolne i kvazi policajce, vozne i lične karte, i onaj
zlokobni rafal koji nikada čula nije, ali zna da je bio tu.
Ubojit, kao februarski dan!
Zna to Alisa.
Zbog toga svakog Bajrama i polaže buket na šine. I čeka
da prođe voz, da smrvi to cvijeće njeno.
Ostanu krvavi tragovi na gvožđu i drvenim pragovima.
Alisa kleči s rukama ispruženim prema nebu, a voz bahato sikće dalje, dalje, i dalje...
44
ON I MLADA ŽENA
SA DJETETOM U NARUČJU
spred zatvorenih vrata autobusa stvorila se gužva. Čovjek je na vrhovima prstiju držao neki paketić, iznad glava putnika. Paketić je
bio umotan sivkastim recikliranim papirom. Do čovjeka je stajala mlada žena i u naručju držala dijete. Odmah iza mlade žene sa
djetetom u naručju stajao je On. Klemberio se i plazio djetetu, pa
se ono trzalo u naručju majke, cimalo se i bacakalo nogama, da ga
je teško bilo održati. I smijalo se. Putnici su nervozno čekali da se
otvore vrata autobusa. Psovali vozača i konduktera.
Poneko bi ljutito pogledao u dijete i u njegovu majku.
Majka se snuždeno izvinjavala zbog ponašanja djeteta, koje se
neprestano smijalo, bacakalo i trzalo, a On je bezbrižno stajao iza
žene i krimoce se klemberio i plazio djetetu.
Odjednom, dijete se snažno nasmija, cimnu nogama i raširi
ruke. Žena se zatetura i da ne udari u čovjeka što je na vrhovima
prstiju držao paketić iznad glava putnika – pala bi. No, kad udari u
čovjeka, njemu skliznu paketić i pogodi u glavu mladića što je bio tik
do njega.
Mladić se hitro okrenu i udari pesnicom čovjeka sa paketićem,
pravo u glavu.
U tom momentu se otvoriše vrata autobusa i putnici uđoše.
*
Dok je autobus dobijao ubrzanje, dijete je slasno dojilo majčinu
poveliku sisu, a On je kroz zadnje staklo autobusa gledao kako se
čovjek s paketićem i mladić tuku na ulici, i čačkao nos.
Kemal Musić Voz iz zemlje čuda / On i mlada žena s djetetom u naručju
I
45
KNJIŽEVNOST LETËRSI LILVARNIPE
Asllan Bisha
KUR KËNDON QERLEKU
K
jo ngjarje s’është pjellë e shikrimtarit, është një historie folur e përfolur,
por gati e harruar se: në shekullin e kaluar,në vitin që s’e di ka jetuar
një plak me emrin Beqir. Ai ishtenjë burrë i urtë. Për mençurinë e tij
dhe bujarinë përmendetedhe sot. Në brigjet këndej e andej Barbanës.Në
filim të verës natyra u tregua fisnike. Shiu ra nëkohë dhe u ndal me kohë.
Dielli i verës së parë i thau tokat.Në arë nisi puna.
Djali i Beqirit kapi punën pa i thënë i ati. S’ kishte kohëas të shikonte lumin, jo më të peshkonte. Vuri qetë në zgjedh.Parmenda e tij çante
tokën e butë buzë Barbanës. Qahej djalikur mjegulla mbyllte luginën
dhe ai, pa shkundur dielli tisine mjegullës, gjendej në arë. Lëvronte dhe
punonte deri nëterrin e parë. Sikur mos t’i kishte frikë rojet e kufirit,
kushedisa do të qëndronte në lavër.
“Hyn vera e del vera!” - murmuriste ai.
Beqiri ishte plakur. Më shumë i kënaqej zemra buzëlumit. Dhe
fliste me vaun, me plepin e lartë. Me sy e duarlëmonte shelqet e buta,
këtë e bënte disi fshehtas. Tundteballin, i kujtohej rinia që i kishte ikur
shpejt, më shpejt serrjedha e Barbanës. Zoti e kishte gëzuar shumë, kur
pasdymbëdhjetë vjetësh martese i kishte lidur djali. Ishte përtë gëzim i
madh. Atëherë sikur u gëzua guri e druja.
Djali urrit u bë burrë. Janë tre vjet që ishte martuar. Dhe menjëherëpas gëzimit familjar Beqirit i vdiq gruaja. Ajo i kujtohej,posaçërisht në
stinën e beharit, sepse e kishte shoqëruar çdohap. Punonte ai shumë, e
shoqja edhe më shumë. Ajo në valante rrobat. Në lumë dhe me lumë
ishte çdo gjë e lidhur.
I biri i kujtonte veten e tij. Punë, punë dhe punë deri nëvjeshtën e
parë, kur dora e njeriut korrte atë çka kishtembjellë, dhe korrte kur Barbana të lejonte të korrat. Dhe djalii tij çohej me natë dhe vinte me natë.
Në atë krahë që binteedhe ngrihej. Kështu kaluan gati dy muaj.
Nusja ishte e heshtur e lodhur. Kafenë e mëngjesit iabinte plakut pa
buzëqeshjen e zakont. Dukej si e fashitur.Rreth e rrotull saj nisi të ketë
sjellje të çuditëshme, i truntelopët, delet bërtiste.
46
Asllan Bisha Kur këndon qerleku
“E ka një hall nusja, por çfarë është?! U grindën! Jo, kutë grinden, djali gjithë ditën në punë. Punë shumë. A thuaunë të jem barrë e
familjes? Eh, pleqëri! Vera ka punë tëcilat duhen shpejtuar, edhe unë në
rini shpejtova, shpejtovadhe harrova se jeta të ikën” - mendonte Beqiri.
“O Zot, sinuk ia gjej hallin e nuses?! U plaka. Sa të marrë janë kurthonin
se Beqiri i Bregut të Bunës është i urtë, kurrë unë s’dita gjej një fshehtësi,
brengën e nuses!”
Ecte buzë bregut përtë parë sa kishte punuar djali. I gëzohej stinës,
zërit tëqerlekut që fluturonte mbi lumë dhe ngulte sqepin në dhepër të
bërë folenë.
“E gjeta e gjeta të fshejtën ! Auuu! Sa punë e lehtë!”
Dy qerlekë kishin afruar gushat, ledhatonin njëri-tjetrin.
“Eh, more bir, e harrove nusen! Rinia duhet jetuar dheshijuar. Çdo
gjë në botë është e krijuar me dashuri!” – qeshime të madhe plaku.
Qërlekët fluturonin në qiell, afër njëri–tjetrit. Vera ështëstinë e punës,
por dhe e dashurisë. Dhe ngadalë arrit nëarë. I gëzuar. “Po, si t’i them
djalit!?”
Gurrnia dhe rrjedha në Vaun e Barbanës e gëzuanBeqirin dhe i
dukej se e përshëndetnin. Kur iu afrua lumitdhe vajti tek ara. Ku punonte I biri, lavronte.
- U lodhe, more bir?
- Koha është për t’u lodhur. Mirë po shkon puna. Përnjë muaj i
mbaroj punët,-, sqaronte djali.
- Po, fle natën?
- Në atë krah që bie dhe çohem?
- Po, a fle me nuse? – buzëqeshi plaku - Vera është egjatë...
I biri u skuq. I ati kurrë s’kishte folur gjëra të tilla. Bileishte i
rreptë.
- Lëshoji qetë më herët në kullotë. Është gjynah. Janëlodhur. Moti
ka marrë mirë. Vazhdo, mirë! - qeshi Beqiri.Unë po shkoj te dhentë në
ograjë.
47
KNJIŽEVNOST LETËRSI LILVARNIPE
-Ndal! Oç!– u bërtiti qeve.
“Mirë më tha babai. Unë u tregova fodull. E harrovanusen, të cilën
e dua shumë. Ajo digjet, lodhet, punon. Babaie ka vërejtur shqetësimin
e saj!”.
Ishte duke pushuar nën hijen e frashërit të bardhë,Nusja shtatzhdërvjellë e solli drekën.
- Po pushon! – i tha ajo. A u lodhe?
- Po pushoj, toka s’mbaron kurrë.
Ai iu afrua afër shumë afër.
- Mos, mos, na shohin. Është turp. Sonte, sonte! Mos ulodh, pusho!
Të nam edhe gjëja e gjallë nëse e mundon.
Nusja u gëzua. Gjatë rrugës thoshte ,, Sonte, sonte…Një erë e maistralit i ledhatonte faqen e përgjakur.Me bishttë syrit shikoi edhe një herë
të shoqin dhe diellin atë pasditeqershori.
Plakun e mirëpriti. I shtroi drekë me të gjitha të mirat.Mbrëmjen
mezi e priti. Hana qiti syrin andej Barbanës. Ajofiku llampën. Nusja e
lutte:
- Ngadalë, mos u ngut s’ka fjetur plaku. Prit!
Ajo e hutuar dhe e turbulluar çkopsoi këmishën. Hënaerdhi mbi
dritare, Barbana gurgullite.
– Kemi mjaft edhe tokë e të gjitha të mirat, - flitte nusjame zërin e
butë.Gjumi i zuri vonë. Qetë kullotnin në ograjë, vesa bintenë arë, ndërsa dielli i zuri në shtrat.
- Çohu! Ka dalë dielli?
Ai u zgju ngadalë. I ati rrinte në çardak. Nusja i lantegjinjtë e lopës,
i këndonte. Nga gjinjtë rridhte qumështi sikrua.pasi e mbushi kusinë
me qumësht të freskët. Plakut ,zotnisë të madh Nusja i poqi kafen me
sheqer.Ajo ishte më e butë se mëngjesi i qershorit.
- Lopa qiti më shumë tamel, - tha ajo.
- Kur këndojnë qerlekët - të gjithë janë më të gëzuar, -tha plaku.
Plaku gëzohej buzëqeshte ëndrronte në konakun e tijtë ulej djepi
nga tavani. Që ishte harruar. Do ta blej një të ri!
48
Asllan Bisha Kur këndon qerleku
S’vdes Beqiri pa e prituratë ditë!”
Dhe Beqiri e priti ditën e lumtur. Nusja lindi nipa dhembesa…Jeta
rrjedh buzë Barbanës.
Plaku Beqir nuk jeton më, por ngjarja e vërtetë rrjedhbreznive.
Askush më s’ lëvron token me qe,më rrallëdëgjohet kënga ,,Shkon
pulëbardha perm I Dri…Tue u njitBunës …
Barbanasit kanë marrë dhenë anembanë në Gjerana tënë Amerikë
dhe deri në Australi. Ata që jetojnë në brigje tëBarbanës ëndërrojnë të
shkojnë larg, ndërsa ata që janëlarg e kanë afër në zemër. Ëndërrojnë
të kthehen. Jetaështë ëndërr ka pasë thënë Plaku I urtë. Guri peshon
randënë vend të vet.
49
ESEJI ESE ESEJURI
Ethem Mandić
KO JE ARETEJ, ili „Kamo to
putuje jadni, krvavi čovjek?“
(Esej o Krleži)
D
ramu Aretej, Miroslava Krleže, našeg najvećeg “radnika tminosječe”, danas možemo čitati kao da je daleki odgovor na to “kada je
isusosvac Bartol Kašić, kao jedan od naših prvih gramatika, prvi
zagrmio u Rimu protiv svjetovnog teatra kao protivu “smrtnoga
grijeha”, “Tminom i porodom od tmine” proglašeno je tada uglavnom sve što je do toga trena bilo napisano za scenu.” Nekoliko
vjekova nakon toga Krleža postavlja “na scenu” svjetiljku u tmini, koja prikazuje raspad evropske, zapadne civilizacije koja spava na temeljima od krvi i ljudskih nesreća. Krleža ovom dramom
osvijetljeva istorijsku tminu grobnice koja se nalazi ispod kolijevke prefašističke “demokratije i slobode”, koja je izrodila fašizam i
Drugi svjetski rat. Protivno krležijanskom skepticizmu o literaturi
i jeziku kao o običnom “babilonskom zapomaganju” govorićemo
o Areteju, kao o jednom od najviših dometa južnoslovenske literature, jer on to i jeste.
Drama Aretej, o kome će u ovom eseju biti riječi, svojim jezikom i smislom, i dalje, na uspješan način komunicira sa čitaocima, ili gledaocima uvijek otkrivajući nova značenja, nove načine
interpretacije, a to je ono što je suštinsko za život jednog literarnog,
dramskog djela. No i pored toga, danas, posle više od pedeset godina nakon prvog objavljivanja drame, mi se pitamo “Ko je Aretej?”
Aretej je scensko-filozofski traktat u pet slika u kome je dominantna tema nepromjenljivost ljudskoga zla. U ovom eseju
najviše ćemo se baviti literarno-filozofskim konotacijama Areteja,
a pitanje scenske izvodljivosti, što zbog dužih filozofskih dijaloga
između likova, što zbog narušavanja dramskog jedinstva mjesta i
vremena, je često izbjegavano kada je ova drama u pitanju, a otud
i manjak njenih teatarskih adaptacija. Svojim djelima, a između
52
ostalih i Aretejem, Krleža je “ispisao najstrašniju osudu svakoj diktaturi, svakom obliku tiranije, dovodeći na pozornicu u igru mnogobrojne likove-simbole.” Takav jedan lik-simbol je i Aretej.
Aretej je istorijska ličnost, arhijatar i “slavno ime rimske medicine”, koji je
živio na dvoru Klaudije Pauline, treće supruge imperatora Ilirika, pionir mnogih
medicinskih hipoteza, na prelazu iz trećeg u četvrti vijek poslije Hrista. Aretej je
Krležin posljednji dramski tekst, objavljen 28 godina nakon prethodnoga, Lede,
koji po nekim spoljašnjim aspektima (izmjenjivanje mjesta scene i vremenskih
planova, realnosti i fantazije) podsjeća više na elemente iz najranije faze Krležine dramaturgije, tzv. legendi, a tematski je vezan uz zapise iz istorije medicine,
nastale za II. svj. rata. Svojevrstan je komentar djelu autorov Pogovor za dvije
drame o Areteju i o Jurju Križaniću, koji je, što se Areteja tiče, prilično vjeran
scenarijo životnih okolnosti i moralnih dilema lika ostvarena u samoj drami. Osim Areteja, dvojica glavnih likova Apatrid A i B, koji su po profesiji doktori u egzilu, kao i sam Aretej u drami su, takoreći, zaduženi za stvaranje dramske radnje. U prvoj slici drame, koja se odvija u Rimu, u peristilu Aretejevog
doma, u septembarsko jutro 1938. godine, “historijski dan Firerovog govora u
Nirnberngu”, oni raspravljaju o Areteju i o čovjekovim “moralnim migrenama”,
o tome da li su Aretej i ljudi trećeg vijeka imali savjest, i da li je tad zlo i barbarstvo bilo veće od današnjeg. Raspravljaju i o tome da li čovjek može zamisliti i
sjećati se onoga što je bilo i kako je uistinu bilo, a njihova želja da pokušaju da
sagledaju događaje iz Aretejevog vremena pokretač je same radnje. Apatrid B
tvrdi da o njima ne možemo ništa znati, i da je sve što znamo o njima su “dosadni citati iz dosadnih pisaca.” Apatrid A i Apatrid B su dva filozofko-umjetnička
antipoda, i različita pogleda na svijet., ili kako kaže Nikola Milošević, povodom
Glembajeva, “ pogledi na svet ovde su, pre svega, sredstvo individualizovanja
književnih likova.” Za Apatrida A ljudska ruka i umjetnost je „savršenstvo od
remek-djela kome se zaista ništa ne bi moglo ni dodati ni oduzeti“, a Apatrid B
smatra to „šarmantnim besmislenim lažima vezanog poetskog govora.“
Ethem Mandić KO JE ARETEJ, ili „Kamo to putuje jadni, krvavi čovjek?“Esej o Krleži
Ko je bio Aretej?
53
ESEJI ESE ESEJURI
Apatrid A tvrdi da za susret sa ljudima iz prošlosti bi trebalo „imati samo
unču fantazije.“ On kaže da bi za susret sa njima trebalo imati isto onoliko fanatazije koliko i ljudi koji su balzamirali Svetu Ancilu, i zamisliti da je ona zapravo
živa i da je sve vrijeme među nama. Apatrid A je u suštini umjetnik, sa umjetničkim viđenjem istorije.
Da li je silazak Apatrida A i B u katakombe Svete Ancile, njihov povratak u
prošlost, njihov silazak na scenu Aretejovog Aretejon u treći vijek nakon Hrista,
literarna igra njihovih duhova, “tanka koprena fikcije koja ih odvaja od trepetljivih sjenki koje su među njima, zive, tajanstvene?” Ili oni silaze kroz danteovsku
maglu u svijet koji i dalje postoji, koji je realan, koji je i dalje tu sa nama, ali koji
mi ne mozemo vidjeti?
Njihov silazak kroz danteovsku maglu u podzemni svijet, u svijet prošlosti, trebalo bi posmatrati u odnosu na treću sliku, čija se radnja odvija u
septembarsko jutro 1938. godine, u kojoj se pojavljuje sam Aretej. Aretej se
pojavljuje na scenu Evropskog Rima 1938. godine in medias res. Njegov ulazak
na scenu je realističkog tipa, pojavljuje se krvave glave u zavojima, sa mačem u
ruci, donkihotovski izgubljen u vremenu, pojavljuje se bez ikakvih fantastičnih
ili snovidnih okvira ili uvoda, tako da do kraja drame čitalac ili gledalac, a i
samo likovi i učesnici drame potpuno realno doživljavaju njegovu pristunost.
Da se dalje ne radi samo o igri mašte dvojice Apatrida (likovi bez državljanstva, likovi bez prošlosti i bez osobina-time se njihovim dijalozima daje na
simboličnosti), koji su posjetili Aretejevu palatu u trećem vijeku poslije Hrista,
govori činjenica da Areteja vide svi i Morgens, i Morgensova snaja Klara Anita,
i turisti, karabinjeri i svi učestvuju u neobičnim događajima koji su odvijaju oko
Aretejovog prisustva. Aretej postaje putnik iz prošlosti, koji prikazuje, da se zločin, i pored nastanka telefona i telefonskih govornica, suštinski nije promijenio.
S obzirom na dramsku strukturu ovog teksta, povratak Apatrida u prošlost, kao i pojavljivanje Areteja u savremeni Rim su ambivalentni događaji.
Oni su simbolični i ujedno realni. Pogotovo ukoliko prvu sliku posmatramo
naspram Aretejevog pojavljivanja u trećoj slici, u kojoj nema ni trunke fantastike, nema čak ni dvojbe da li se tu radi o donkihotovski ludom čovjeku,
već da je zaista riječ o istorijskom Areteju, koji kao da je u nekoj vremenskoj
pukotini, kao da je prošao neprijmjetno kroz vremenski portal. Tok dramske
radnje, u Areteju, iako je u odnosu na Glembajeve donekle usporeniji, zbog
širokih, filozofskih dijaloga, “može se uporediti sa nizom eksplozija, od kojih
je svaka potonja snažnija od one prethodne.” A te eksplozije praćene su Aretejvim nervoznim napadima.
To što postoji dvojba u umovima čitalaca oko pojave Areteja jeste da
tragični događaj ubistva Baruna dobije na realističnosti i tragičnosti, ali i na
54
Ethem Mandić KO JE ARETEJ, ili „Kamo to putuje jadni, krvavi čovjek?“Esej o Krleži
simboličnosti, jer Aretej u Barunu prepoznaje Kaja Anincija (šef palatinske
policije u trećem vijeku), koji mu je ubio ženu, zapalio spise, i uništio dom,
a ambivalenenost događaja pojačava to što i Kaja i Baruna u drami glumi isti
glumac. Sa druge strane, ili u podtekstu ove drame želi da se naglasi u kojoj
mjeri se Evropa za svojih 1700 godina, osim tehnološki uopšte nije promijenila, i Aretej svojim prisustvom otkriva pravo lice Evrope i „agonije“ u kojoj se
ona nalazi. Evropa i moderna civilizacija stoje na temeljima od zločina i krvi
i taj dolazak Hitlera i čudovišta Drugog svjetskog rata je samo nastavak ili,
ciklično ponavljanje istorije zločina koje čovječanstvo samo nad sobom vrši, a
to se u drami oslikava i daje u poistovjećivanju zločinaca Kaja i Baruna koji su
ustvari isti lik, ili isto lice zla. Njih u drami, kako je u didaskalijama naglašeno,
glumi isti glumac, zato što su obojica lice zla, nepromjenljivo zlo lice tiranije
koju predstavlja vlast.
Kako je Aretej bio vjekovima unazad suočen sa moralnom dilemom postavljenom od strane vlasti, i životinjskog instinkta pojedinca, da li da ubije i
opravda ubistvo svojim integritetom, pred istom dilemom se vjekovima kasnije nalazi i sam doktor Morgens, takođe čuveno ime savremen medicine. U
drami Aretej, kao i Morgens, svojim „stavovima izaziva niz glupih i nervoznih
zapleta, kakvi veoma često izazivaju isto tako nervoznu netrpeljivost njegovih
moćnih i uplivnih palatinskih partnera.“ Aretej, kako kaže Krleža u svom pogovoru dvijama dramama, sam osjeća kako se bliži dan kada će neminovno
podleći okolnostima, i on naravno prepoznajući Kaja Anincija u Barunu, koji
od Morgensa zahtjeva isto što Kaj od Areteja, u tipičnom Krležinom dekoru tmine, topovske grmljavine u pozadini, u očaju ubija Baruna to jest Kaja
Anincija. On ga ubija u toj noći u kojoj se pita: „Ako je istina da ova noć traje
već više od dvije hiljade godina, onda ovi zlikovci prijete smrću već čitavim
pokoljenjima.“
Čitav Aretej, kao i njegova završna scena, „sve to odjekuje u predvečerju
rata“, kada se Evropa nalazi pred novim padom, pred novim ratom. Gore navedena rečenica sugeriše da je Evropa i dvomilenijumska civilizacija zapravo noć,
kojom sve vrijeme upravljaju zlikovci i ubice. Čitava ova drama, koja se takoreći
odvija kroz vjekove, je prava čovjekova povjesna drama, ubistava, laži, prevare
u koje je uronjeno čovječanstvo i civilizacija, i koje se nikad neće promijeniti.
Aretejevo prisustvo i njegovo razumijevanje današanjice, i pored čovjekovog
tehnološkog napretka, i pored toga što je čovjekova ruka „savršenstvo od remek-djela kome se ništa ne može ni dodati ni oduzeti“ napravila velik korak,
ona je „ipak“ ruka majmuna, i „ipak“ čitajući ovu dramu kao da se svi pitamo,
poput Niela Nielsena, iz Krležinog Banketa u Blitvi: „Kamo to putuje jadni, krvavi čovjek?“
55
ESEJI ESE ESEJURI
Ko je Aretej danas?
Aretej je književna pojava, simbol jedne velike neprolazne ljudske bolesti,
i riječima samog Krleže, Aretej je opisan kao „mračna sjenka, jednog antipatičnog, davno minulog vremena koje još uvijek traje podjednako antipatično i
podjednako kriminalno.“ Aretej je ljudska nesreća, moralna nedoumica, casus
conscientiaie, civilizacijska noć koja traje već dvije hiljade godina. Aretej je naša
migrena danas i ovdje.
Politička pozadina ove drame, je „međunarodna evropska politička pozadina“, pozadina „groze, strave i mračnih slutnji“, a tutnjevi u pozadini Barunovog ubistva su „pogrebni marš umiruće Evrope i čitavog civiliziranog evropskog svijeta“, marš koji se do danas nije završio.
U podnaslovu ove drame stoji da je to fantazija u pet slika, i da je to dakle mentalna predstava događaja, simboličkih misli u budnom stanju ili u snu.
Aretej je grozno unheimlich stanje između sna i jave, groza i očaj u kome se
nalazi čovjek, podvrgnut svemu onom u čemu je „koeficijent svega što je ljudski
dostojno čovjeka sveden na minimum.“ Ona je vezana za taj istorijski datum rađanja zla Drugog svjetskog rata i ona jeste istorijska drama i podsjećanje da naši
ubilački instinkti nisu nimalo drugačiji od onih kakvi su bili u trećem vijeku.
Osim toga Aretej je i nada, svjetlost, umjetničko djelo koje razmiče i osvjetljava tminu istorije ratova i ubistava. Ova drama se i završava pojavom blagodate
pune rasvjete, koja je obasjala svijest i samosvijest svih prisutnih koji u glas viknuše: „ Evo svjetolosti, sjajno.“ Aretej je nokturno, orfejska pjesma prokletstava,
a kako kaže jedan od Apatrida: “jedina svjetlost među nama” i “samo iluzija da
će na kraju ovog nokturna ipak svanuti” -to je za nas Aretej. Djelo koje, iako “
jadna i jalova obmana da postoji mogućnost izleta u civilizaciju”, ili da umjetnost
i književnost, kako je rekao Ivo Andrić u svom govoru prilikom primanja Nobelove nagrade, “ne služe ničem ako na jedan ili na drugi način ne služe čoveku
i čovečnosti.” Takođe, možda i nada da nije “svaki napor u borbi protiv zločina i
laži” samo obična romantična pustolovina. On prikazuje tminu, ali samo da bi je
osvijetlio. Aretej je jedna od rijetkih, ali veličanstvenih svjetiljki u tmini.
Bibilografija:
1. Krleža, Miroslav - Aretej, Nišro Oslobođenje, Sarajevo, 1975.
2. Milačić, Božo - Hrvatske književne teme, Osijek, 2010.
3. Andrić, Ivo - Istorija i legenda, Svjetlost- Sarajevo i Mladost-Zagreb, 1977.
4. Krleža, Miroslav - Svjetiljke u tminim Oslobođenje, Sarajevo, 1988.
5. Milošević, Nikola - Andrić i Krleža kao antipodi, Slovo ljubve, Beograd, 1976.
56
57
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
Mladen Lompar
MIT ANDAR E XASARRDE
ISTARIMATA
(Pe rromani čhib boldas/nakhadas o Ruždija Ruso Sejdović)
E
phund andah
kotorrorro biśuźe
dindo-godǐmahko
sar čhindarrde kuklà
a gaći lačhipe
ni ʒanav majbut
godǐ te dav ma
thaj praxosarav
me bare teme
(Odbjegli anđeo)
NAŠLO ANDĔLO
S
ave devlikanimaski san našavno andělo
tu savi došavni urjas te ʒungares me vasta
av thaj ikal ma karfendar sar varkana e mule devles
pale unzarrdo pa te avav
ka lel e devleske mothavdimaski liturgija
thaj šol ka del o ćeri
av
bi ćiro ʒuvindipe naj
1966
60
(Kiše dolaze)
E BRRŠINDA AVEN
brršinda aven
thaj dromenca o paj sigo ka bajrol
e brśinda aven... ʒanav e brršinda
o sar phares ka malavas zaklono
kote kaj hi bizo thaj nango trupo me damarengo
saven o gromo ka phabarel
e brršinda aven
pe lalore klopote me khangirengo
ni e golumburi majbut ni ka čumiden pe
1963
Mladen Lompar MIT ANDAR E XASARRDE ISTARIMATA
E
61
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
O THAN KAJ ANGLǍREL AKIJA VORBA
E Boźohke Koprivicake
A
n-e čuče muklǎrrde sobe cetinjake bolnicako Danilo I, kaj semah varkana sastarrdo, phiràvah maśkar e čhudine galbeni paćarrdne trgohke suretenca, sar maśkar
e peravde patra cetinjake parkorengo. Čhudavah len prrnenca; andar paćarrdne
perenah bare kotora kaučuk save randaha vunděnca tala o paj, huljaraha e dikhavne kaverne vaj phage kokalengo thaj ćeraha vuneti dikhinde thana.
Gasavendar o Ivan Ravić, časljari, ćerelas phravdipe pala e felǎstre leznone rusijake časorenge.
Lav duho katar o khandino sung an-e śundi vraśala thaj aśunav bipinʒarrdo
akharipe... Sar an-o porajmipe, kaj svako phirrd indǎrel varrsavi miśkome nada.
Lav jek sureti, savehko galbeno paćarrdno ujrajas thaj pelah pe aver rig.
Mukav le pe ʒameski felǎstra: pinʒarav varsave kokalehko phagipe. Pe čači
xinz dikhav o anav e ʒuvljako sajva pinʒaravah; mulah majanglal duj brrśa.
Pale lav o sureti darando kaj bihaćarrneh ʒav an-o lokaliteto paśune arxeologijako; hanavav e limojra kaj čačeh paślǒn vi mrrne kokala, thaj adǐćaren
piro vakto...
Akate dikhol o phaglipe duje paśvarengo... An-e xinz, sar po ringo, o anav
pinʒarrde bokserehko andar o varkanutno cetinjako Obod. Seha dar thaj zor sa
ʒi kaj an-e jek maripe an-e angluni runda ni nokautirisardah le jek Rumuno.
Nikana ni bistarrdah kova. Diahpe an-o pipe thaj bikamlo seha ʒi ko mulipe,
savo, sar suntipe, adǐćarrdah an-e jek baraka paśa o Cetinje...
Pe akava sureti, bidrabarno mange, phares pinʒarav o anav akterehko saveh dikhavah paśavneh an-o teatro kaj dǐvesenca beśavas dikhindoh e probe
thaj mothavdipa. Mo dad tradelas e teatrehko buso, thaj me paśa lehte dikhavah
kova trajipe.Akava aktero seha majbut epizodista; thaj kova but haćarelah...
Jek brrś samah an-e sastarni pe jek than... Prastelah pala jek śukar sastimaskiphen savi ni tradelah le but pehtar.
O avutno sureti mothavelah jekhe poetohko śoro e glonzoha an-e godǐ.
Vi me lehke averutnipa dikhavah sar petikane.
Dav ma godǐ sar andarjek drom ʒalahtar andar o amalipe. Beśelah korrkorre, kamelas e Vladikah Nikolajeh thaj lehki Srbija. Jekhvar prandisalǒ thaj
62
avilas leske čhavrro, ba nikana ni ʒanglilahpe sar (jek sastjari phenelah kaj vov
naśti te avel dad).
Lehki rromnji naślah, the indǎrrdah o agor akale molnone vorbako.
E sureturi dikhinde kokalenca, save thovav pe ʒameski felǎstra, truśulnenpe nange novembreske krangorenca, a e riga melaxne ćereske strafinen
upral o pejzaźo.
Akava manuś baśalelah pe bukadar instrumentura, majbut pe muzike, pe
godetujra. Seha le sumnakuno dand thaj sakonutno „asape”, sar facijalno doś.
Lehki rromnji sar kaj phenen varsave cetinjake mangupuri, kana vov baśalelah bule delahpe, varkana i an-e kafanako WC.
Ba numa jekvar jekhe muruśeha (so bukadarenge ćerelah frustracija).
Rjaćaha voj sa mothavelah lehke.
Bukadar ʒene o facijalutno grčo pe lehki musura haćarenah sar ironikani
upri-zor thaj butvar naśenah pe rig...
Giǎ o ʒuto sa maj korrkorrno ačhelah.
Ko dǐveh kana děletar katar akia Lumiǎ thaj katar pe bukadar amala, save
sa majbut avenah an-o Cetinje, khonik ni avilah te ćerel lenge kabuli.
O nevo sureti alosarrdah nevi vorba.
Parrne balengo thaj śulavdo phuro saveh sar čhavre dikhavah sar rrandelpe
paśa po ʒamo. Seha le śukar sani britva savi angla svako rranglipe but ośtrojah
pe palalni rig askerutne kaiśehko.
Seha nacionalisto, a av-o marimahko vakto lehki čhej biguravneh ʒalah
italijake askerenca an-e pe kamibahke phangardipa.
Śukar thaj kamli ni čhuvelah sama pe vorbe pe trguri, bajra, thaj manastirenge konakuri.
Kana o maripe agorisarrdas, avilah ke po xolǎriko dad. A vov rodelah latar
sigo te mudarelpe, te umblǎrdol maśkar e kranguri lipake tala savi rrandelah pe
svako strafutno dǐveh.
- Naj maje źao, phendah.- Thaj tu bajrakardanas e Talijenge ko dǐveh kana
sanah ministro...
Sa si alavnutno, ba daralas e alavehtar. Kava seha drom vi vov birindo
te avel.
Thaj seha la čačipe.
Mladen Lompar MIT ANDAR E XASARRDE ISTARIMATA
Hanavavah angle pe čhorrdini kolekcija darando te na malavav i mrrno
anav.
63
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
-Seha maje dǐvesenca śukar thaj ka umbljarav akate sebet kova. Ni dikhav kova sar kurvipe. Thaj ni okova ćiro jekdǐvesehki ministracija, sebet savo
ka mereh an-e nesavo komunistikano kazamato. Ka čhuden tu an-o limori bi
truśulnehko thaj manajehko.
Thaj seha la, pale, čačipe.
Pala nesave dǐvesa kana praxosarrdah la avile thaj indǎrrde le.
ba, ačhilah ʒuvdo an-e kazamatura thaj irisaljo okole lipake...
Thaj akale pustikake.
E ʒuvli sajva o avutno sureti mothavdas seha but śantime, dej trine čhavengo - jek seha mo śkolako amal. Lako rrom seha, cikno, xolǎriko, ʒungalo.
Butvar semah pala varrsave sveske an-o ćher kaj beśenah. Seha len duj
paśavne sobe. Jek seha sar ćiravni, xamalni thaj sovimahki soba, a aver numa
sar sovimahki soba. An-o kethano ćherehko xodniko, sa e stanoren (sah śtar)
seha jek ćeśmava po fundo e tunǎrikane thanehko.
Svakone stanos paśa o lungo zido sas jek xalavndo ( sar trine prrnengi, metalutno astali trujale xivasa upral kaj sas o emajlovime lavori). An- zido upral
sas čhuvde jek vaj duj karfina , e havlienge. Thaj e zidohke kape ćitrenca sade
thaj naivutne. Kova seha peskemujali galerija vrelutne kučimengo...
Pe soh istarav an-e mi godǐ me śkolake amaleski familia si kova kaj lesko dad thaj dej brrśenca ni vaćarrde nijek jek alav. Varso seha varkana thaj
savaxtunes čhinde maśkarpeste o vorbipe, a khetaneh ačhile ʒi ko mulipe.
Nikana khanikahke ni mothade sohke, a o xanʒvalo trujalipe zumavenas thaj
buhlǎrenas pire vorbe.
Thaj majpalal o sureti me śorrehko.
Ʒanav kana seha ćerdo.
Te śaj mothavav me xronikako kotor, ka ulavav le po dǐvesehko-ramope,
an-e savo svako nevo titlo istarel po efta brrśa me trajimahko.
Svako eftato brrś, phenen, paruvenpe sa e organizmoske kuća.
O efta si mrrno kamlo dǐndo.
Dav ma godǐ pe aura e studentinǎko Teofanako pe Prevlaka paśa o Tivto.
Voj pe ćingi čar katar e milajesko brrśind ćerelah ritualo savo andar o damari
an-o damari čelbrśenca čhorrdol thaj ʒungadilo kana voj pinʒarrdas pe trajimasko kotor.
Ʒungadile sovde purane vaktoske kotora.
64
Ake ʒungadon vi e kotora me dindo-godǐmahko.
Ikaldem man, sar andar o bubnǒ,
Trubul paćiv te ćerav andarjekhehke.
Sebet o but pharo birindipe savo dijem.
Naśti anavisaravah la.
Ni e krisutneh.
A ni o sebetnipe savo, śaj seha, banalno.
Indǎravah le paćamaha kaj hi o paćape an-o Beng jekhavruno paćape an-o
Del. (O lapis saveha akava ramoj ćerrde e raśaja jekhe francuskone suntimasko).
1944-1951
(Jek cetinjaki mansarda, ćherrorro pala e Crna Greda,
thaj somnalo čorripe...)
ilačheh hi kaj akate sa e telǎrrne manuśen me dindogodǐmahko paśarav sar
kamav.
Biagornes paćajem an-e kova so ramol o dukhavno. Akana te avilaha le,
zujralo sem, ʒanglemah so lehki sudbina mothadah.
Precizutneh.
Savo detaj. Čačipe, me kova ni ʒanav.
Ba...
Jek cetinjaki mansarda si than kaj anglǎrel akiǎ vorba.
Kaj, kote sem biǎndo an-o baro lumiǎko maripe.
Jek dǐveh pala mo bijanipe mi dej dělah te ćinel an-o Sandźak. Mo dad
punǎvno paślǒlas an-e sastarimahko ćher, a pe mande dikhelah mi deśudejebrśengi phen, savi ćerelah maje xape katar o thud.
Śaj kova butvarnes drom dijah mrrne sastimaske biltenohke.
An-e brrśa pala o Maripe kolonizovime sam an-o Lovćenac, an-o ćher
savo seha an-e ulica Marśal Titohki dǐndo 687. Sar kaj an-e jek dokumento
ačhel „ e ćhereh sas 196 hvatura, e bar 1200 thaj e drakhalni 400 hvatura.“
Tobe, sigo irisalǎm po Cetinje, an-o jek ćherrorro pala e Crna Greda, kaj bajrilem. Anglune buća an-o ćher (duj bare sobe ulavde xodnikoha), seha kana
thodam kaśtuno podo, thaj o plafono katar o krečohko maltero.
Efta sastrune patujraseha ulavde an-e saduj sobe, kaj sovaha, po duj ʒene
an-e jek pato.
Mladen Lompar MIT ANDAR E XASARRDE ISTARIMATA
B
65
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
Numa ko seha nasvalo śaj sovelah korrkorre.
Thaj e dosturi. Vi von but avenah.
Tunǎriki jraća an-e pherrdi soba hi anglǎrrdipe mrrne dindo godǐmahko.
Save hi varsar sakon bilačhe.
Śaj sebet kova kaj khanči naj seha ma mrrno, varsavo naśtipe pala o muklipe e čhavrrengo molnimahko.
Thaj liěm te źutisarav ko barikano čorripe.
Me terrnedere phraleha ćhelavah ma bi ćelimahke kotorengo.
Samah prrnange rodutne pe breguri pherrde graburi, śarke thaj poskokuri,
savenca truśale pijaha o paj andar e barrenge xiva.
Sebet amaro azginipe svako dǐveh laha maripe. O dǐveh bi lengo seha
amaro abijav.
Hi man jek fotografija: mo phral thaj me, plavi, kelteske bijande pe xauba
kale śevroleteski, savo tradelas amaro dad.
Kova hi jekto čačo dokumento mrrne eftabrrśengo, thaj anglunipe me sikavimasko.
(Na romski preveo Ruždija Ruso Sejdović)
66
Pavlle Goranoviq
Përmbledhja me poezi
Stinët e humbura
Prof.dr. Tefë Topalli
(Përmbledhja me poezi “Stinët e humbura”në përkthimin e Dimitrov Popoviqit, shtypur nga Shtëpia Botuese “Onufri”, Tiranë, qershor 2013)
“Hënë e verdhë rrezeartë me magji derdhet prore
poshtë kupës plot me yje natës s’qetë pranverore,
rigon rreze të magjishme, disa ndjenja t’fshehta zgjon
dhe kufomën shikim-etur n’epsh të ëmbël fantazon..”
shtë kjo strofë gjashtëmbëdhjetëshe, që na kujton vargjet e pavdekshme të
Naimit tonë të madh te poema “Bagëti e Bujqësia”, që nis një nga poezitë më të
madhërishme lirike të poetit më të madh malazias, P.P. Njegosh, të cilën e gjejmë në “Antologjinë e poezisë malazeze” të sapopublikuar nga Shtëpia Botuese
“Onufri”, Tiranë, me shqipërim të Dimitrov Popoviqit.
Poeti, gazetari, studiuesi, eseisti dhe kritiku Dimitrov Popoviq, që ka bërë
emër tashmë me shkrime dhe libra të botuar në prozë e poezi, sidomos me
përmbledhjen poetike “Përtej shpresës” (Podgoricë, 2008) dhe librin “Një
shtrëngim dore” – studime dhe ese, Podgoricë, 2008), kohët e fundit po njihet
edhe si përkthyes në shqip i mjaft autorëve malazias, nga Peter Petroviq-Njegoshi, deri tek më të rinjtë, midis të cilëve, Pavlle Goranoviqi zë një vend nderi
në antologjinë e shkrimtarëve bashkëkohorë të Malit të Zi. Në këta njëzet vjet
pothuaj, të krijimtarisë së tij, ky poet është sot i njohur jo vetëm brenda vendit,
por edhe më gjerë në shtetet e ish-Jugosllavisë e në Europë, ku është përfaqësuar
me pjesë të veprave ti tij, në botime të përzgjedhura ballkanike dhe kontinentale. Kanë shkruar për poetin e ri malazias dhe artin e tij në këtë libër, Gojçaj dhe
Llompar, kanë pohuar vlera të artit letrar të Goranoviqit, të cilat e kanë shtyrë
përkthyesin Popoviq ta zgjedhë atë për t’ua dhënë lexuesve në gjuhën tonë. Po
sa dhe si vjen poezia e shkrimtarit të ri në shqip, a ka mundur përkthyesi ynë të
thotë pothuaj të njëjtën gjë, siç shprehej Umberto Eko?
Pavlle Goranoviq Përmbledhja me poezi ”Stinët e humbura”
Ë
67
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
Kolegu dhe miku im Popoviq, lauruar për filologji shqipe, mësues
dhe specialist gjuhe në tekstet pedagogjike-mësimore të arsimit parauniversitar të Republikës së Malit të Zi, në poezinë e Goranoviqit, nuk
ka gjetur magjinë e rimës poetike të Njegoshit, por ia del të sjellë në
shqip vargun e lirë të poezisë moderne të përmbledhjes “Stinët e humbura”, figuracionin implicit, ritmin e thyer, elipsën domethënëse, fjalën e
zgjedhur, përsëritjen e simetrinë segmentore, harmoninë e tingëllimin,
ekonominë e gjuhës; ai ia ka mbërritur të zbërthejë hermetizmin e një
krijuesi që i drejtohej vetes: “O, fjalët e mia,/ që vetëm nganjëherë ju nxjerr
në dritë/ dhe dhimbjen e të cilave e njoh vetëm unë,/ a do të më vijë keq
pse nuk ju bëra pjesë të harrimit, /nga që plotësisht e zhvesha botën time.”
(f. 19). Prandaj, përgjigja e pyetjes më sipër, do të ishte: jo vetëm që përkthyesi ia ka arritur asaj që duhet, por të njëjtën gjë e ka bërë shqip, me
një shqipe të bukur dhe poetike, duke zgjedhur e përzgjedhur nektarin e
gjuhës sonë, në atë thesar të paçmuar që e kemi vetëm ne si popull, që na
e kanë ruajtur brezat e shkuar, duke na lënë detyrën e madhe ta pasurojmë e ta shtojmë më tepër e ditë për ditë, proces ku bën pjesë edhe ndërkëmbimi mes kulturave, në rastin tonë përkthimet e shumta të letërsive,
sepse arti, në fund të fundit, nuk është pronë vetëm e një areali ku është
prodhuar, por e mbarë njerëzimit.
Është e rëndësishme të thuhet se përkthyesi Popoviq ka mundur
të ngjitet në stadin e leksikut poetik të origjinalit të autorit, ka përcjellë
nga një gjuhë në tjetrën ngjyresen stilemore të fjalëve dhe sintagmave,
të ruajë a “të mbrojë” rendin e natyrshëm të përbërësve të frazës dhe ka
bërë kujdes që mbarë sintaksa e vargut (një gramatikë e veçantë nga ajo
e prozës), të jetë vetëm shqip, sa më pranë folësit të lindur të kësaj gjuhe
dhe të realizojë receptimin e ndjeshëm të lexuesit. Kjo nuk rrjedh nga
ajo që poetika e Goranoviqit është e çliruar nga “skllavëria” e rimave, por
vëmendja e përkthyesit ka qenë e ngritur përherë gjatë punës së tij, pasi
gjuha dhënëse dhe ajo marrëse (malazishtja dhe shqipja), nuk janë të një
grupi gjuhësor midis gjuhëve të Europës, por, në anën tjetër, janë gjuhë të
dy popujve fqinj, të cilët, përmes bashkëjetesës shekullore, kanë marrë e
dhënë tregues të mënyrës së jetesës, mënyra së foluri, shprehi gjuhësore.
Njëkohësisht, popujt tanë kanë pasur jo rrallë fate të njëjta historike, gjë
që, në planin metagjuhësor, shënon afri në konstitucionin shpirtëror, etik
dhe moral të banorëve si këta tanët, këndej e matanë kufijve shtetërorë.
Çdo lexues i vëmendshëm mund të hetojë se tematika e poezisë së Goranoviqit është mjaft afër asaj të poetëve tanë bashkëkohës të versës së
68
Përmbledhja e Goranoviqit, e shqipëruar me kompetencë gjuhësore dhe
letrare-artistike nga studiuesi e poeti D. Popoviq, jo në pak segmente e vjersha të tëra, na vjen si krijim i mirëfilltë artistik, si vargjet me sintaksë kaq të
natyrshme për shqipen: Ruhen fjalët/ngadalë/si shishet e verës së mirë në bodrum.(f.19)/Hedh poshtë fjalët që dikush,/kush e di se kur dhe me ç’arsye i trilloi./
(f.20) Qyteti është mbuluar me një shtresë të çuditshme vjeshte,/kjo është mirë që
të mbulohen turpet e ndryshme.(f.25) Tek sa flasim për poezinë, më duket se,/
disi edhe ne ndryshohemi,/përshtasim bisedën me melodinë e ndonjë kënge borizanësh. (42) Njeriu, kjo përbërje fatkeqe, kjo fjalë e fortë,/ dita e tij për të cilën
mendon se nuk ka fund. (f.48).Lexoj poetët që shkatërruan jetët e veta/dhe kanë
shkruar për jetët që i kanë bërë poetë.( f. 55)Unë nëpër Mesdhe kam filluar të mbaj
fotografinë tënde,/tamam nëpër vendet që Perëndia u dhuroi pamjen më të bukur.
(f.67)Shumë shkronja m’i harxhuan ëndrrat;/ ndoshta me çdo ëndërr vdesim nga
pak.(f.91) A kam kujt t’ia fal të gjithë librat e mi,/nga të cilët pothuaj gjithnjë së
paku nga një e marr në udhëtime? Etj. (f. 115)
Libri i Goranoviqit mbyllet me “Epitafet e papërfunduara të poetëve të
Nikshiqit”, janë 5 gjithsejt, si përjetime vlere dhe nderimi për ata që i shkruan
poezi jetës malazeze, popullit të tyre, që në njëfarë mënyre, shkatërruan jetët e
veta, dhe për të cilët poeti i sotëm mirënjohës, s’arrin t’ua thurë epitafet, s’mund
të gjejë fjalë lavdërimi, sepse shumica e tyre kanë mbetur kujtime në kohëra; por
përherë miq, jo vetëm për poetin e sotëm, por për mbarë lexuesit e gjithëkohshëm. Janë të gjitha këto motive përjetimi të poetit malazias, që ngjajnë si dy
pika uji me motivet e Dritëroit tonë tek më i fundmi vëllim i tij me titull “I përndjekuri i dashurisë”, atë dashuri që japin tërë poetët dhe shkrimtarët, të cilën
përkthimi i Dimitrov Popoviqit na e ka dhënë me ngrohtësinë që të mban njeri,
me gjithë ndjesitë humane, që të përshëndetë, së paku, një moment e të dëgjojë
sivëllain e vet. Sepse poetët lënë një poezi të madhe, dhe zemrën në mes të saj.
Pavlle Goranoviq Përmbledhja me poezi ”Stinët e humbura”
tij: shqetësimet dhe problemet midis tyre nuk janë të largëta, si: vlera dhe jeta e
librit, vlera e poezisë për njeriun, bota e brendshme psikike me mendimet, dëshirat, ndjenjat, shqetësimet, dhe marrëdhëniet njerëzore; e shkuara e shoqërisë,
e tashmja dhe e ardhmja, kujtimet, gjurmët dhe mbresat që lë njeriu në brezin e
tij e sa i takon ai vetes dhe të tjerëve gjatë udhës së jetës. Shumë si këto tematika
na kujtojnë lajtmotivet e poetit tonë të shquar, Bardhyl Londo, shpërndarë në
vëllime të ndryshme poetike, deri tek më i fundit “Shën Shiu”.
69
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
POEZI TË PËRKTHYERA NË SHQIP NGA LIBRI
STINËT E HUMBURA
TË PAVLLE GORANOVIQIT
Çfarë ere kanë librat?
Për çdo libër ka nga një erë,
erë që barazohet me përmbajtjen
ose përjetimin e parë të librit.
Çfarë ere pra mbajnë librat në sirtarët e pluhurosur,
në bibliotekat e harruara të shtëpive,
librarive pa fitim të qytetit kryesor?
Çfarë ere mbajnë librat e nobelistëve?
Librave të mjeshtërve të vjetër u vjen erë pergamene
në ato faqe që janë shpërndarë ndoshta edhe
nuk mund të jenë kur hapim kapakët e zbehtë.
Librat e tyre janë shndërruar në fletë të verdha.
Librat e shtypur kanë erë vuajtjesh të punëtorëve
të shtypshkronjës. Në universitetet popullore, librat
nuk kanë erë, zakonisht janë të kuq dhe të paprekur.
Çfarë ere mbajnë librat e miqve të mi?
Ç’erë kanë bestsellerët e botës, librat e gatimit,
manualet, udhëzimet për një përqendrim më të mirë?
(Nuk i dua librat që bien erë tymi:
aty veç janë të përzier të ri gjykuarit). Si u vjen era
librave të shenjtë, në gjuhët e shenjta të botës?
Ç’erë kanë në gjuhët e vdekura?
Librat e paganëve janë të kthyera nga Dielli,
ndaj i humbin veçoritë kur u afrohemi.
Asnjë erë nuk është e padjallëzuar.
Prona e atyre që duan librat nuk të kujton
as edhe një erë,
70
as në një libër veç të tjerash.
Librat e lëshuar nëpër zyra
kundërmojnë erë pëlhurash të vjetra të pikturave. Më të mrekullueshme e kanë erën librat në
Bibliotekën kombëtare argjentinase,
sidomos ato të blera pas vitit 1955.
Nuk di si u vjen era librave të
të burgosurve, sigurisht nga muret e lagësht
dhe e kaluara. Si kundërmojnë veprat e zgjedhura të klasikëve?
Si kundërmojnë librat që i janë kthyer
Knut Hamsunit? Librat e tij ç’erë mbajnë?
Ruaj aromën e një libri,
të vlefshëm si njohja e gjuhës gjermane.
Derisa frymojmë në skajet e kundërta
të dhomës së vogël, të dhomës së huaj,
padijet tona nuk takohen.
Ti je e lumtur se nuk di asgjë!
Dhe për këtë - unë fatkeq.
Grushtin tënd të vogël menjëherë e mbledh
sikur nga dikush do të mbrohesh.
Kështu edhe unë, për shkak të një ankthi të pa kuptuar
shtrëngoj grushtin tim dhe të mbroj.
Nuk di se nga kush, por të mbroj.
Megjithëse tët atë e njohin
si një njeri të qetë
i cili jo kollaj do ta ngrinte grushtin mbi dikë
shtrëngoj duart e mia,
dhëmbët fort i fus në buzën e poshtme.
Gjithë gjaku im bie në shputat
të cilat mbrohen nga një fuqi e padukshme.
Dridhjet tona plotësisht të ndryshme;
Pavlle Goranoviq Përmbledhja me poezi ”Stinët e humbura”
Dridhjet
71
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
tek ti dridhja është shenjë se je gjallë,
dridhja ime është luftim i ashpër.
Çdo natë që kur je krijuar
në atë qoshe të asaj dhome të vogël e të huaj
fitoj një fuqi të çuditshme.
Sikur ato nuk janë duart e mia,
por duart e Mate Parllovit1.
Tani, shpirt, nuk ke pse shqetësohesh.
Dhe sikur di se për çfarë mendoj,
bëhesh e sigurt, në gjumë qeshesh lehtë.
Dëgjoj si merr frymë dhe shtrëngoj duart, gjithnjë më fort:
tani një fuqi e panjohur i komandon ato.
Ti je e lumtur se asgjë nuk di,
dhe për këtë - unë i pafat.
Bisedë me mikun
Në të vërtetë, kur kujtoj më mirë
mbrëmë për herë të parë folëm seriozisht për poezinë.
Duke pirë aperitiv në barin e hotelit “Crna Gora”
kanë kumbuar fjalët tona,
të helmuara me poezi dhe një shpresë të çuditshme.
Mbrëmë për herë të parë folëm seriozisht për poezinë.
Për esencën e saj dhe shpirtin e pashpjegueshëm që na pushton
në momentet kur jemi të aftë
të mos njohim veçoritë e jetës së përditshme,
që është e shkurtër dhe e shqetësuar
dhe që duhet duruar më shpesh.
Për herë të parë kemi folur
për poezitë tona, që nuk dimë t’i shpjegojmë,
1 *Mate Parllov – ish kampion i Evropës në boks, në peshën gjysmë të
rëndë.
72
fillimet e pabesueshme në të cilat askush nuk ka besuar,
as ata më të afërtit, njësoj si kundërshtarët.
Tek sa flasim për poezinë, më duket se,
disi edhe ne vetë ndryshohemi,
përshtatim bisedën me melodinë e ndonjë kënge borizanësh.
Ndoshta ndonjëherë edhe borës së pranverës
që ashtu pa të keq në rënien e saj
lëshohet lehtë mbi Llovqenin tonë të shkretë,
që është zanafilla dhe katafalku ynë,
I yni, si poetë, dhe si malazezë.
Llovqeni të cilin paraardhësit e bënë të rëndësishëm
dhe nga pak patetik,
ndoshta të ngjashëm me vendin me të cilin krenohen
popujt e tjerë të Evropës, me maja dhe poetë të lartë.
Vërtet për herë të parë kemi folur seriozisht për poezinë,
në aperitiv në barin e hotelit ”Crna Gora”
ku edhe miqtë tanë të përbashkët më shpesh kanë ndenjur,
mbrëmë, derisa para nesh janë sjellë tipa të ndryshëm,
duke luajtur rreth stolit tonë, duke na parë me çudi.
Ke thënë menjëherë që për një poezi të mirë ia vlen të jetosh
dhe se është më mirë që për ndonjë vit t’i lëmë të gjitha,
të gjejmë ndonjë det të premtuar dhe të shkruajmë, vetëm të shkruajmë.
Që pranë ullirit të zi, verës dhe diellit mesdhetar
të lëshojmë realitetin dhe të zotërojmë atë qetësi
që është përballë jetëve tona të sotme.
Ke shtuar atëherë, po atë natë, se vetëm i nënshtrohem talentit tim.
Pavlle Goranoviq Përmbledhja me poezi ”Stinët e humbura”
Mbrëmë për herë të parë folëm seriozisht për poezinë,
për antologjitë tona të vogla
dhe entuziazmin fëmijëror që vazhdon akoma
derisa shohim fotografitë e poetëve të mëdhenj melankolikë
dhe flasim për librat, krimin dhe futbollin.
Për jetët e shkrimtarëve dhe jetët tona;
biografive në dukje të papajtueshme me tekstet.
73
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
Nga se jam më i riu, për mirësjelljen e trashëguar
dhe për atë se në shpirtin tim jam ndarë me fuqitë e poezisë
nuk kam mundur të të kthej përgjigje
se në përgjithësi nuk besoj se atë borxh mund ta plotësoj
deri sa jam në këtë jetë.
As atë se ndoshta jam tërhequr, se poezisë
nuk i përkushtohem sa duhet, dhe as nuk i kam dhënë sa ajo mua.
Por është e çuditshme se tamam në atë kohë i kam shkruar vargjet
vetëm mbi fletëpagesa, në prerjet nga kasa,
mbi faturat, letrat e ndryshme që i kisha më pranë dorës
kur janë zbritur borxhet.
Në letrat që paraqitnin çdo ditë dëshminë
për atë se ku kam qenë dhe çfarë kam blerë dhe kur.
Talenti, mik i dashur, megjithatë ka ardhur prej diku tjetër,
ai nuk mund të blihet, atë as nuk duhet ta shpjegosh.
Kam menduar ndërsa po kthehesha përmes parkut në shtëpi
se edhe talenti është si vetë poezia;
rrallë e njohim dhe rrallë e çmojmë.
Nëse tek unë talenti ekziston
s’arrita të ta them atëherë, në aperitivin e barit në hotelin ”Crna Gora”
- do të bëj me të si dikur Pol Gaskojn.
Do të jem hija e ditëve të errëta të Xhorxh Bestit.
Do të jem si Rok Petroviç, i cili do të vdiste ose të ish i pari.
Do të jem si ai, që kurrë nuk u shfaq.
Kjo është e vetmja gjë që mbeti asaj nate nga biseda jonë.
74
Në linjën ndërkombëtare Selanik - Mynih
Interesant, treni ndërkombëtar
ndalohet shpesh edhe në stacionet lokale:
kërkoj simbolet e padukshme, atë mosrespektim të radhës së trenave.
Gjej se është më mirë të heq dorë nga leximi.
Ndaj hesht dhe shikoj,
së pari në peizazhet e natës së Sllavonisë,
pastaj në pasqyrën përballë vetes;
shoh dy çantat e mia jo të mëdha,
me sa duket jo edhe aq valixhe të rënda.
Por më duket se është e pamundur të privohem prej tyre.
Si largohet treni
dhe si afrohet dita
mendoj se është njësoj
se në ç’ stacion të zbres
dhe valixhet e kujt të marr me vete.
Pavlle Goranoviq Përmbledhja me poezi ”Stinët e humbura”
Në trenin e pistë
në linjën ndërkombëtare Selanik –Mynih
përpiqem të lexoj ”Njeriun pa veti” të Robert Muzilit.
E kjo, sigurohem, në këto vende është gati e pamundur.
Arrij pas ndërrimeve banale:
të vazhdoj leximin është pa krahasimisht më vështirë
se sa të gjesh mashtruesin e përgjumur
në çdo kupe, njësoj në klasën e parë dhe të dytë,
në të gjitha linjat hekurudhore në këtë pjesë të Evropës.
75
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
Rruga për në Zarë
Tani besojmë në pafundësi,
nuk e kuptojmë shkatërrimin e nesërm të trupave tanë.
Nuk mund të shikojmë peshën e ditëve në vazhdim
dhe gjithë çfarë do të jetë rrjedhojë e këtij përjetimi, përsëri të dashur.
Rruga për në Zarë është e pastër dhe e sigurt,
peizazhi i neglizhuar shtrihet para nesh.
Një ngjarje pa u vërejtur futet në kujtesë.
Tani besojmë në përjetësi,
nuk i kushtojmë kujdes as jetëve tona
të cilat në ditë si kjo shuhen ngadalë.
Nuk ndjejmë pleqërinë e askujt.
Tani jemi ne ata që më shpërfillje shohin në të nesërmen.
Mendimet tona janë të çliruara,
lëvizjet tona u janë kundra të tjerëve.
Një kujtim ja tani po formësohet.
Rruga për në Zarë:
në thelb vetëm një pjesë e padukshme dhe e besueshme
deri tek gremina për secilin prej nesh veçmas.
Tani askush nuk mendon për atë se sa rrugë të tilla
duhen kaluar deri tek ajo që është me më shumë gjasa.
Nuk ka detar që ka mundur t’i shmanget anijes së atij deti,
dhe nuk ka det dhe rrugë tokësore të mos na çojë atje.
Dhe përsëri kënaqësia për shkak të udhëtimit gjithçka tejkalon.
Në moment janë të fshira gjithë pikëllimet personale,
në moment bëhemi të afërt me njëri-tjetrin.
Dhe më në fund, peizazh i shkëlqyer,
deti godet në shkëmb dhe asgjë nuk e trazon natyrën;
në largësi – muret, i fuqishmi Zarë.
Të entuziazmuar nga kjo erë e qetë e lindjes, megjithatë besojmë
se ia vlen të jesh në këtë udhëtim.
76
Këngë për organot e Santa Cecilies
Tani mendoj se asgjë nuk kam zbuluar.
Dhe ja këngët, por ajo nuk është më këtu.
Jetët tona vazhdimisht shënojnë largime
kështu që nuk di se kah do të shkojë kjo këngë.
Ndaj këtë e shkruaj në ditën e bijës pagane
dhe martires krishtere,
betimi i së cilës mban besën e të humburve dhe të fjeturve në dashuri.
Zoti, -thonë, ia dhuroi zërin më të bukur.
O, Santa Cecilia,
mbrojtëse e muzikantëve, poetëve dhe e të verbërve,
Ti që je më e afërta e këngëve engjëllore
bëj vetëm që t’i shkojë asaj kjo këngë e imja.
Pavlle Goranoviq Përmbledhja me poezi ”Stinët e humbura”
Ka kërkuar një iluzion për vete,
disa vargje që do ta bënin fantazinë time.
Ndërsa unë kam udhëtuar nëpër vende letrash
Dhe kam kërkuar botën tonë të pakuptueshme.
Ndonjëherë më është dukur se kjo ka qenë
lundrim në hapësirën e zbrazët.
Netëve, gjurmët e kujtimeve kanë krijuar vargje,
ndërsa vargjet kanë bërë radhët mes vete.
Ka kërkuar që t’i shkruaj,
gjatë, me këmbëngulje.
Unë atëherë kam ditur të flas vetëm me poezitë.
77
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
... Gjuhët e rralla
Asnjëherë nuk do ta dish se si humbin fjalët,
se si gjuhët mund të jenë të varfra
kur duhet t’i japin shkronjat emrit të bukurisë sate.
Unë nëpër Mesdhe kam filluar të mbaj fotografinë tënde,
tamam nëpër vendet që Perëndia u dhuroi pamjen më të bukur.
Por askush nga miqtë e mi,
artistët e ndryshëm dhe mistikët
në përgjithësi nuk besojnë se ke ekzistuar ndonjëherë.
As edhe ndonjë nga vëllezërit e mi të dëshpëruar
që në mënyrë të dhimbshme e me dinjitet
zhvlerësojnë jetën e vet, si unë,
nuk mund të besojnë në të.
(A të kujtohet, edhe ne kemi ndërtuar, deri para pak kohe
perënditë vetëm për vete?)
Në ekzistencën tënde, as besimtarët as ikonografët,
kurrë nuk do të betoheshin, kështu më kanë thënë.
Ndërsa unë mbaj fotografinë tënde nëpër Mesdhe,
nëpër qytetet e ndërtuara me histori dhe bukuri.
Vetëm ndonjë beson në këtë vjershë,
në këtë varg të trishtuar, në këtë natë me këngë.
78
Vargjet e largëta
Askund të shkruara nuk i gjej rrokjet e kota.
Nuk ka më aso netësh të largëta që më kanë dhuruar vargjet,
fjalët që në ditët e kaluara më kanë përcaktuar jetën.
Nuk i shoh të mbërthyera për renë e qetë
as në sipërfaqen e ujit të errët të liqenit të vetmuar.
O, letrat e mia të largëta çifteve,
rrokjeve të kota që dikur me ëndrra më frymëzuan.
Sikur dikush tjetër ju ju ka krijuar,
sikur edhe mua tani si një të huaji u paraqiteni.
A jeni të shpërndara me erë nëpër detet e largëta
ose përjetë të humbura
mes korrespondencave të hedhura më herët në dritë hëne?
O shenjt, për shkak të kujt kjo ditë quhet e bekuar;
ma kthe këmbënguljen e biografëve të vjetër
dhe më jep forcën e Fernando Morientesit
për të hyrë përsëri në hapësirat e shenjta të gjumit,
dhe për të ringjallur ato vargje të largëta.
Pavlle Goranoviq Përmbledhja me poezi ”Stinët e humbura”
O, vargje të largëta, kryesisht të dala nga diçka
ose nga ato ditë kur gjërat vetveten kanë shqiptuar,
kanë shpikur emra të tjerë.
Tani i mbështetur në një kujtim të hollë,
po gjurmoj pas të afërmve tuaj;
ashtu siç vjen i verbëri tek ndenjësja e tij.
79
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
Qyteti që po zhduket
Dëgjoj njerëzit, sende.
Dëgjoj njerëzit, fantazma:
“Ky është qyteti që po zhduket, qyteti që ngadalë i ha njerëzit.
Nuk ka jetë në të
të vdekura janë aletë e parqeve të tij.
Lumenjtë e tij janë të errët, në rrugët gjithë gropa
ndjehet vetëm era e kalbjes.
Në pallatet e tij shumëkatëshe banon
vetëm të ftohtit e vdekur të njerëzve që nuk flasin
as me të tjerët, as me veten.
Këtu jeta asnjëherë nuk është vendosur
Këtu vetëm e kaluara e këtij vendi është e gjallë.
Rrugicat e tij të shkëputura nga rrugët nuk të çojnë askund.
Me asgjë ky qytet nuk kufizohet, nga gjithë anët është i mbyllur.
Ndoshta është ky qytet vetëm një nga qytetet e nëntokës
që ka dalë mbi dhe.
Nën tokë sigurisht janë qeniet e tij,
me asgjë të gjallë ai nuk është i krahasueshëm.
Njerëzit e tij janë fantazma të zbehta, njerëz pa tipare
fëmijët këtu janë në formën e lojërave plastike të hedhura.
Ky qytet nuk është në hartat gjeografike,
nuk është në asnjë vend tokësor, as edhe në një breg.
Të vdekurit janë banorët e qytetit që nuk e ka të sotmen e vet.
Historianët e tij janë arratisur në vendet e gjalla,
tani askush nuk e shkruan të përditshmen e tij.
I panjohur është për njerëzit, i panjohur për shkencat,
askund nuk ka të dhëna për madhësinë e tij,
Strukturën e banorëve, relievin dhe klimën.
Para cilave ushtri ka humbur ky qytet
që nuk ka heronjtë e vet, themeluesit e vet,
njerëzit e qytetit dhe ditët e festave?
Kush e ka marrë këtë qytet kur e ka pasur më të vështirë?
Fantazmat ecin nëpër sheshet e tij –
kjo është loja e marrë e maskave të frikshme.
80
Ky është qyteti që nuk i ka stinët e veta
njerëzit e tij janë të ndaluar
kushedi se në cilat ngërdheshje të bëra,
janë ndalur në hapat e bëra të dikurshme.
Nuk ndërrohen ditët në kalendarët e tyre,
orët e tyre tregojnë gjithnjë të njëjtën kohë.
Gjithkund përreth vetëm figura në fushën gjigante të shahut,
trupa të veshur me shpirtin e njerëzve të vdekur.
Nuk ka jetë këtu, ky është qyteti që ngadalë po i ha njerëzit,
qyteti që po zhduket”.
Gjithkund vetëm hije, hije...
Humbja ime sublime
Sinqerisht, nuk di se çfarë të ngatërron në çdo gjëpamja ime e jashtme aspak poetike
apo sytë – thonë njësoj të rrezikshëm dhe të dashur –
sytë që të lidhin me dikë, qoftë edhe në një besim të dobët.
Ndërsa dëshiron të të flas...
Si të të flas për vitet e kaluara,
për qytetet në të cilat veten e kam njohur,
sikur të ishin ditët e fundit para meje.
Për ditët në të cilat kam shpenzuar veten,
derisa ty nuk të kam takuar dhe më pas.
Eci drejt greminës, këtë e di me siguri – thua.
Por a nuk ndjejmë një butësi të caktuar kur ecim tatëpjetë,
butësinë e zhdukjes – them.
Ose unë i kam thënë të dyja fjalitë.
Vetëm për poezitë që aq qartë ma parashikuan jetën
duhet të të flas. Duhet, se është më kot.
Kotësia është edhe ashtu motivi im më i fortë.
Pavlle Goranoviq Përmbledhja me poezi ”Stinët e humbura”
- Biseda e natës -
81
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
Duhet të të flas tamam për atë që nuk do ta dëgjosh.
Dhe vërtet jam i vendosur se kuptoj se kjo nuk do të ndesh.
Vetëm për poezitë që aq qartë ma parashikuan jetën
duhet të të flas.
Ndërsa ti nuk i dëgjon, as poezitë e mia nuk dëgjojnë.
Çfarë humbje sublime!
Ajo çfarë shkruajnë kujtimet
Shumë shkronja m’i harxhuan ëndrrat.
Ndoshta me çdo ëndërr vdesim nga pak,
Tani fjalë pa vlerë shkruaj nëpër fletët e verdha,
që të mos harrohen gjendjet e ndryshme në të cilat bie.
Filloj të besoj se poezia
nuk mund të krijohet nga e tashmja.
Atë thjesht e shkruajnë kujtimet tona
për ndonjë ngjarje që ka ndodhur
deri sa ne as nuk kemi dyshuar
se tamam në atë kohë është krijuar poezia.
Tani bredh qyteteve të huaja
dhe kujtohem, pra, shkruaj.
Dhe fletët e verdha i vë kudo rreth vetes.
Ndërsa do të doja të shkruaja diçka aq të mirë dhe fisnike
dhe të paharrueshme, do të doja që përsëri të rritem
të themi me muzikën e filmit “Casablanca”.
Tani shënoj mendimet pa kuptim mbi fletët e verdha.
Dhe disi di se unë më shumë jam në to,
se sa në cilindo vend tjetër
në të cilin mund të më shihni.
Me fletët e verdha, të shpërndara nëpër dhoma, rrugë, ujëra;
shpjegoj veten. Pjesa tjetër në realitet, është shpenzuar në gjumë.
82
Më shumë jam unë aty realisht, ai që jam për të tjerët
Sesa në cilindo vend tjetër në të cilin mund të më takoni.
Dhe këtë e kam pak, aq pak të mallkuar.
Nata në qytet; pamje nga dhoma
Sonte është gjallëruar edhe ndriçimi i rrugës,
rreshtat e drurëve pothuaj të varrosur
shëtisin të gëzuar figurat e qytetit tonë,
shëtisin vetveten majtas edhe djathtas.
Shëtisin trotuaret, automobilat shëtisin. Shëtisin letrat.
Ndërsa unë i vetëm, sipas mënyrës së denjë për vetminë.
Shikoj nga dritarja e banesës sime,
se si në shumëkatëshet fqinje
trupat e moshuar edhe njëherë të pamundshme i lëshojnë në shtrat
me shpresa më shumë se fëmijërore.
Ndoshta është kjo nata e fundit e tyre.
Ndoshta është nata e fundit e tyre.
Ashtu e shikoj edhe veten të padobishëm
sepse vijnë engjëjt mospërfillës.
Ndërsa jashtë zhvillohet diçka në formën e jetës
në botën që është dhomë pritjeje me lagështirë,
deri sa njerëzit, vëllezërit, bashkëkohësit e mi, i gëzohen zhdukjes,
vijnë engjëjt e mospërfilljes.
Përktheu në shqip: Dimitrov Popoviq
Pavlle Goranoviq Përmbledhja me poezi ”Stinët e humbura”
Njerëz, na bashkon ajo që ndajmë në të njëjtin moment
të kaluar në kozmos, në këtë të përditshme të pakuptim.
Dhe kjo akoma quhet një farë jetese për pak sa nuk thirra, por askush nuk do të kuptojë.
83
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
Pavlle Goranoviq
Ka lindur në vitin 1973 në Nikshiq. Ka diplomuar në fakultetin filozofik,
drejtimin filozofik. Shkruan poezi, prozë dhe kritikë letrare.
Ka botuar këto libra: Ornamentika e natës (Cetinjë, 1994), Leximi i heshtjes (Verbas, 1997), Libri i iluzioneve (Podgoricë, 2002), përmbledhja me poezi “Ç’erë mbajnë librat”- Zagreb, 2009, përmbledhja me poezi Cinober, Podgoricë-Sarajevë 2009, etj.
Është autor i shumë zgjedhjeve nga letërsia bashkëkohore malazeze në revistat ndërkombëtare si dhe i monografisë historiko-letrare “Tin Ujeviq dhe
Mali i Zi”, 2008. Është përfaqësuar në shumë antologji të poezisë dhe tregimeve
të shkurtra malazeze, ish jugosllave, si edhe në antologjinë New european poets
– Poetët e rinj të Evropës (Graywolf Pres Published, ShBA, 2008.
Punimet e kritikës letrare janë botuar në shumë gjuhë: anglisht, italisht, frëngjisht, sllovenisht, sllovakisht, maqedonisht, polonisht, suedisht, shqip, hebraisht...
Si libra të veçantë janë botuar: “Libri i iluzioneve” në sllovenisht (2006) dhe
“Po vijnë engjëjt moskokëçarës” – zgjedhje nga poezia në gjuhën maqedonase,
(2009) si dhe Reading of silence, një botim trigjuhësh.
Është fitues i çmimit “Risto Ratkoviq”, për librin më të mirë të poezisë për vitin
2009 dhe shpërblimit “Vito Nikoliq”, si liriku më i mirë malazez për vitin 2010.
Është redaktor i revistës ARS- për letërsi, kulturë dhe çështje shoqërore.
Redaktor i programit letrar të festivalit “Kronika e Barit” dhe drejtor artistik i
takimeve në Bijello -Pole “Netët e poezisë së Ratkoviqit”. Me pjesë nga veprat e
tij poetike, teatri “Dodest” dhe Qendra informative kulturore “Budo Tomoviq”
përgatitën shfaqjen “Kënga për organot e Santa Cecilies” me adaptim dhe regji
të Xhoni Hoxhiqit. Është anëtar i Këshillit Kombëtar të Kulturës. Ishte anëtar i
Këshillit të Lëvizjes për Malin e Zi të pavarur.
Nga viti 2003 deri në vitin 2010, ka qenë këshilltar për kulturën i Kryeministrit të Qeverisë së Malit të Zi. Nga viti 2010 është Drejtor i Entit të Shkollimit
të Malit të Zi.
Jeton në Podgoricë.
84
Selam Pató
Čija sramota
(sa romskog preveo Ruždija Ruso Sejdović)
R
omkinja sam, koja sebi pripisuje istorijsko pravo da otkriva i sazna porijeklo
svoje familije. Uistinu, je li istorija bila krivac? Ili su to bile sitne ljudske greške
koje se mogu dopisati istoriji kada na vratima prošlih vremena zakucam, kaneći
unutra da provirim u zaključane tajne, gde se obično ne smije zaviriti.
Do 1940-te godine u Mađarskoj je progon Roma bio veliki, ali u 1941 godini
njihov status se naglo pogoršao. Te godine donešen je zakon koji je striktno zabranjivao miješanje romske sa krvlju većinskog naroda, a u 1942. godini, u februaru,
protestanski nadbiskup Laslo Ravas učvrstio je ovu ideologiju, po kojoj je miješanje sa Romima zapravo grijeh. U to vrijeme počelo je s masovnim hapšenjima i
ubistvima Roma da bi „očistili“ državu od njih.
U toj godini moja baba je imala šesnaest godina, kada je rodila moju majku.
U Drugom svjetskom ratu; rodila je dijete koje je napustila. Da se ne protumači
pogrešno... Ona je umrla. Sedamnaestogodišnja. Ubili su je...
Zbog čega je trebalo da umre, zbog čega svi ostali Romi u tim godinama?
Gusta magla pokriva ovo pitanje. gusta i tvrda, poput kamena - i vremenom postaje sve tvrđa, poput gipsa, iz kojeg procuri voda. Tako nestaje i mir, jer istina na
svjetlo izlazi samo jednom... Samo male svijeće odaju nekad-ponekad mali sjaj,
u znacima, koje nalaze stratište u majčinoj želji.
Selam Pató Čija sramota
Jedna osoba manje ili više? Ko bi povjerovao, da će fašisti u četiri godine
više od šesto hiljada Roma pobiti u Evropi? Tada, romska duša nije vrijeđela
ništa, a još manje život jedne đevojke, koja je, neudata, donijela na svijet jednu
đevojčicu.
85
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
I.
Treba da se vratimo unazad u vrijeme krajem osamnaestog vijeka, kada iz
Habzburške kraljevske dinastije, novoizabrani Jozef Nador1 počinje da širi svoja
poznanstva među mađarskim stanovništvom. Pedeset godina vladao je mađarskim dijelom monarhije i bio je otac, za Rome legendarnog Jozefa Erzherzoga.2
Kod nas Romi govore: „Naš Jozef Erzherzog“, jer znaju, da je mnogo volio i
puno pomagao Rome. Kao mladić naučio je romski jezik, napisao je knjige kao
što su prvi romsko-mađarski rječnik i gramatiku, koje je Mađarska Akademija
Nauka objavila. Na više jezika napisao je i izdao više knjiga o romskoj temi;
o romskom folkloru, muzici, istoriji, literaturi, jeziku, običajima, životu. Sakupljao je romske tekstove, pisma, knjige - i oko sebe okupljao Rome. Na svojim
imanjima i posjedima Romima je gradio kuće, zapošljavao ih, za njihovu đecu
organizovao škole. Želio je da se osamostale na jednom mjestu, da žive srećno,
da prekinu sa lutanjem. Najaktivnije i najdraže je radio sa Lovarima, sa kojima
je povezao svoju misiju, sa onima koji su prodavali-kupovali konje, po državi
putovali i govorili romskim jezikom. U početku je pokušao da izvrši njihov popis, da bi saznao koliko ih ima u monarhiji.3 U toj regiji, istorijski veoma važnoj,
danas nijedan Rom ne živi. Fašistička mržnja ih je sve pobila.
1 1776-1847, Sa Mariom Dorottya dobio je sina Jozefa Erzherzoga.
2 1833-1905, njegova supruga je bila Klotild Herzog; pored sinova imali su i ćerke: Erzhebet, Maria Dorottya, Maria Klementina i dvije Klotild Maria.
3 1893 godine su registrovani kao Romi samo oni kojima je maternji jezik bio romski:
njih je 274,940 bilo. Od njih je 243,432 bilo sa stalnim mjestom boravka, a zaposlenih koji
su redovno primali platu bilo je 20,406 osoba. Deset hiljade Roma kretalo se u hiljadu
karavana, 1122 čergama, 1544 konjima. U jednom drugom statističkom popisu, iz 1909.
godine, i u 1941, pod Romima su samo oni zavedeni, koji su romski jezik kao maternji
jezik koristili. Tek 1951. godine urađen je takav popis stanovništva, u kojemu pod Romima popisuju i one romske grupe koje ne pričaju romski, (rumungro), ali njihova krv i
identitet potiču od Roma.
86
Mržnju i rasizam Mađari su ispoljavali većinom na Lovarima, i svim ostalim romskim grupama koji nijesu živjeli na jednom mjestu i koji su aktivno
pričali maternjim jezikom, romski.. Od 1928. godine, dva puta godišnje su
sprovodili „romske-racije“, skupljali su ih i u grupama transportovali iz svoje
monarhije, ili su ih pozatvarali u kućama i prostorijama, prisiljavali ih na rad.
Svih kasnijih godina pokušavali su da im oduzmu pravo da mogu ravnopravno
da se zapošljavaju u industriji, i policija je trebala po zakonu da ih tretira kao
kriminalne ljude. U tim godinama gradonačelnik u Gödöllo bio je Laslo Endre,
koji je kasnije bio zadužen, kao državni sekretar, za deportaciju Roma. Svoj cilj
je želio silom da dostigne: u koncentracionim logorima da zatvori „kriminalne
Lovare“, i da izvrši sterilizaciju (što su i uistinu i uradili, ne samo kod muškaraca
nego i kod žena). Druga ideja bila je zlotvornija: sve Rome, starije od šest godina, brzo i efikasno pobiti specijalnom hemikalijom...
4 1914-1918: Prvi svjetski rat, 1939-1941: Drugi svjetski rat, 1933-1945: vrijeme Holokausta (Samudaripen)
Selam Pató Čija sramota
Habzburgškoj Monarhiji najreprezentativnije mjesto bio je Sissi Dvorac u
gradu Gödöllo, koji je dobio ime po Kraljici Erzhebet. Tu je bio i kraj jednog
dijela Habzburgške familije, zadnji momenat i romskih familija, tu ih je dočekala sudbina, koja je stvorena novom političkom strukturom i odnijela njihovo
vrijeme i život.4 Grad i okolinu oko planine preuzeo je Miklosh Horthy, sve do
početka Drugog svjetskog rata. Tada dolazi najsmrtonosnije vrijeme za Rome!
Njegova romska-politika bila je oličenje nacista u Njemačkoj. U Mađarskoj nijesu sveobuhvatno i istovjetno gledali na sve Rome: u to vrijeme mnoge romungro grupe (rumunski Romi koji ne pričaju romski) koje su svirali Mađarima,
bili su više simpatisani i omiljeni od ostalih Roma.
87
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
II.
Nedaleko od Dvorca, gde su se kretali lokalni Romi i radili male ili veće
poslove, širilo se jedno malo selo. Tu, u to vrijeme, kad je mržnja i ljutina nacističkih Mađara najžučnije stigla do Roma ljubitelja Erzherzoga, zatrudnela
je moja, tada mlada, lijepa, zanosna baba -, no nikada se ne može saznati: od
koga?! Da li je bila samo fašističko kurban-jagnje?
I kako se desilo da njenu sirotu ćerku, moju majku, prisvoji jedan plemenit gospodin, koji je godine 1884. rođen, i čije je plemenstvo je bilo na psećoj
koži zavedeno kao dokaz? I njegova supruga, koja je 1896. rođena, za koju se
govorilo, da je njen prađed bio jedan veoma bogati ruski car, čija je familija
osiromašila, a njen otac živeo od putovanja po svijetu, iz jedne države u drugu,
svirajući, pjevajući i igrajući bogatima, i njegovu „Njitvata natašov, yarušina harašo“ produkciju najviše obožavali...
Tako je živio, kao iskreni boem, svirajući po čitavoj Evropi, stigavši do
jedne stare i bogate aristokratske austrijske familije, gdje se vjenčao s jednom
gospođom. Njegov karakter se tada promijenio: u gospodskom, bogatom životu srce mu je otvrdilo i otupilo, svoju đecu je bičovao, „kada ne bi svjetlela
tako gospodski kao sunce“. Da bi postali perfektna austrijska gospoda, u kući su
striktno samo njemački govorili. No, u novoj političkoj strukturi, ljudi su gubili
i svoje prastare statuse, tako gospodinu i gospođi, u vrijeme kada su prisvojili
moju majku, nije ostalo ništa osim njihov intelektualni posao, i njihova velika
kuća u Budi, - u sjenci kraljevske palate...
Šta je navelo tada 57-godišnjeg inžinjera Pištu i 45-godišnju učiteljicu Manci, da prisvoje jedno siroto romsko dojenče, moju majku? Oboje bjehu poodmaklih godina, preživjeli Prvi svjetski rat, a bližio se i Drugi... Bližio se đavolski
nestanak Roma, i smrt svih onih koji bi krili Rome. No i staro vrijeme je uspjelo
nešto da sakrije! To, kako je naš Jozef Erzherzog mogao da pomogne bogatim
životom iz daleka pristiglog mladog boema, koji nije samo za muziku imao
veliki talenat, no i za stvaranje legende o svom životu, s kojim je živio kao pravi
gospodin! Tragovi su ostali o tome, kakav kontakt je opstao među dvije familije,
tako da je posljednja Lotharing-Habzburg generacijska gospoda održala dobar
odnos sa familijom, koja je prisvojila moju majku...
88
III.
Pitanja ne prestaju, ne...
Jer sirota romska đevojčica nije sama i siromašna stigla u njihov dom! Jedan veliki, srebrom pun kofer, i jednu Romkinju sa sobom je dovela u novu
familiju -, i videće se kasnije, šta još! Kao da posmatram jednu surealnu viziju
o tome, kako je mogla aristokratska familija da živi sa Romkinjom Vicom, koja
nije bila starija od žene koja je prisvojila moju majku. Vica je gledala u dlan,
gatala je, bavila se magijom, i to umijeće i znanje prenijela na moju majku. Ali
nije bila uredna žena, oko nje ništa nije bilo na svojem mjestu. Bila je i uzavrelije
krvi od svih ostalih gadže5 oko nje.
Kako je iz dana u dan broj poubijanih Roma rastao, i zbog straha da ne
skrenu pažnju na sebe, nova familija moje majke je morala da pobjegne iz zemlje. Zajedno sa glumicom Sarom Fedak napustili su Mađarsku, krijući se na
jednom brodu, s kojim su Dunavom do Pasaua otplovili. Na njemačko-austrijskoj granici, u mjestu Engerhartszell krili su se do 1944. godine, i kada se politička i ratna situacija promijenila, morali su opet u zbjeg. Tada su izgubili kofer
sa srebrom, zaostavštinu moje majke, koju je ona neprestano pazila. Američki
soldati su ih zarobili i odvezli kući zajedno sa ostalim Mađarima, poput ovaca
koje nose na klanje: na vojnim kamionima svako je mogao samo jednu torbicu
da ponese sa sobom.
Manci, koja je podnivila moju majku, bila je veoma pametna, žena jaka i
dobrog srca. Sve što joj je trebalo u kući, kupovala je od Roma koji su se trgovinom bavili i od kuće do kuće prodavali tekstil i posuđe. Svake nedjelje posjećivala je selo, skupljala romsku đecu i kod sebe ih odvodila na kupanje, oblačila ih
u čistu robu, hranila ih. Njen muž Pištu, očima dobrog čovjeka gledao je njenu
misiju, i Moju majku su s ljubavlju podnivili. A ona je često bolešljiva bila. Ne5 Gadžo, -e: na romskom, naziv za sve koji nijesu Romi.
Selam Pató Čija sramota
U njihovoj kući, u dijelu kraljevske palate naišli su na neočekivanu situaciju. Prije zbjega, kada su napustili palatu, iznajmili su dio kuće jednoj familiji
koja nije znala gdje da ide: mogli su tu da žive, na palatu da pripaze. Ali, oni
su provalili u kraljevske odaje, i sve šifonjere polomili i pronašli njihova tajna
dokumenta. Sve tajne nove familije moje majke su saznali i ucjenjivali su ih: da
im poklone kuću, a oni neće odati njihove tajne... Nova familija moje majke je
osjetila da će svoj život izgubiti, ako ne budu poklonili kuću i ako se opet ne
budu sakrili negdje. Pobjegli su u jedno udaljeno, malo selo, mnogo godina
živeli u tajnosti.
89
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
jakog tijela i duše. Od jednog doktora do drugog vodili je, zbog nužne promjene vazduha selili se nedaleko od sanatorijuma, na Budimpeštanskoj periferiji,
poslije toga u centra grada. Nakon tuberkuloze, od koje je ozdravila, dobila je
endokaditis, jedno srčano oboljenje.
Novi roditelji moje majke ne samo da su sve činili da bi ozdravila, svu svoju
pažnju poklonivši joj, nego su joj najbolje školovanje omogućili, učila je sviranje
na klaviru i jednu „tante“ angažovali od koje je njemački jezik učila. Tako, bila
je izgubljena između dva svijeta, gadžovanski koji nije ostvarila, a romski je već
u početku izgubila... Ništa što je bilo iskreno nije imala; osim bezgraničan osjećaj izgubljenosti, i lagano je tražila način kako kroz umjetnost da upotpunjuje
svoju unutrašnju prazninu. Nikada nijesu govorili o tome, da li su Manci i Pištu
uistinu njeni pravi roditelji ili ne. Samo jedno je osjećala: bila je drugačija od
njih; nije pronašla svoje mjesto među njima. Manci, što je starila, iz dana u dan
sve je tvrđe duše i srca bivala. Ne samo da je majka u jednom studiju išla da uči
keramičku umjetnost, no je radila i u jednoj fabrici, gdje su sklupture proizvodili. Stara Manci koja je sve nervoznija bila, tražila je od nje sve kućne poslove
da obavlja i skoro svakog dana dolazilo je do svađe među njima. Kao đevojčica,
samo je jednom dobila batine: kada je moja majka htjela da vidi familijarne
dokumente i fotografije. Tada je moja majka osjetila, da to što je njihovo nije
njeno... Tako je rasla među njima, kao ostrvo usred okeana - u bolesnoj samoći.
Brzo je naučila da ne smije da pita i puno kaže, osim da čini ono što joj se kaže;
brzo je naučila i gospođinu izreku: „Ovđe plač ne pomaže“. A Romkinja Vica
je sve pasivno posmatrala, šta se događa sa đetetom, kako svakodnevno drhti,
kako joj snaga ponestaje; no i ona je starala, manila se konfrontacije... Ko je bila
ona? Moje majke baba? Neko ko je znao svu njenu istoriju...
Gospodski par je tražio za moju majku muža i našli su, bez njenog znanja.
Nije to bila iskrena ljubav i božji putevi su u njenom životi doveli mog oca. Bila
je bolešljiva zbog gubitka svoje prve ljubavi, bio je Židov, i preko noći naprasno
izašao iz njenog života, jer su stari, veliku i od nje skrivenu priču ispričali njegovoj familiji. Nedugo poslije sve je saznala i ona...
90
IV.
Volim to mjesto, jer se i sada osjeća kraljevska atmosfera. Volim uprkos
tome što ne volim palatu koju gradi moj otac, do današnjeg dana. Zadnji put
kada sam bila tu, bila sam pred jednom selidbom; sljedećeg dana otputovala sam
preko granice, u jednoj udaljenoj državi da živim. Teškog srca sam posjetila svoju majku, koja je već sedamdesetogodišnja starica, i svog oca koji je nedavno
napunio osamdeset godina. Bog samo zna kada ćemo opet da se vidimo... svoje
nove knjige, ruže i torte sam odnijela, kao uvijek, i sa strahom sam dočekala susret; svaki put smo se povređivali kada smo pokušavali o prošlosti da pričamo...
Selam Pató Čija sramota
Godišnje jednom ili dva puta posjećujem svoje roditelje. Ne više od toga...
S bolom idem kod njih, sećajući se nekadašnjeg vremena, kada sam đevojčica
bila. Moj otac nikada nije želio da moja majka ostane s njim trudna. Ni sina
ni ćerku nije želio. Želio je da prekine krvnu liniju, i nikada sebi nije oprostio
moje rođenje. Stidio se mene, stidi se i dan-danas. Uvijek je pazio da nas ljudi
ne vide zajedno. U mojoj osmoj godini mnogi su me pitali, da nije moj otac
umro, ili se odselio od nas, jer nijesu ga nikada viđali sa mnom? Ne-, govorila
sam -, samo je zauzet jednim ciljem u životu, gradi jednu palatu; za nizašto
drugo nema vremena.
Istinu sam rekla... Već četrdeseta godina odmiče a on golim rukama bez
ičije pomoći, sam svojom snagom diže i gradi jedan dvorac, na kraljevskom
imanju kojeg je moja majka naslijedila i donijela u miraz. Taj plac je pripadao
Kralju Jozefu Nadoreskom, od 1808. godine. Bilo je to njegovo najomiljenije
parče zemlje u monarhiji gdje je sagradio centar svoga kraljevstva. Poslije njegove smrti, taj komad zemlje pripao je njegovom sinu, Jozefu Erzherzogu. Njegovu suprugu su zvali Klotild, po njoj je to mjesto dobilo ime: „Klotildliget“.
1985. godine izgrađena je železnička pruga, zbog čega je Erzherzog podijelio
svoj posed, i najljepše djelove poklonio svojim najodanijim ljudima. Planina
Pilish, u čijem podnožju leži ovo selo, najpoznatija je po tome, što su Eremiti
tajnih učenja izgradili puteve i tajna skrovišta u njenoj unutrašnjost, duboko
u zemlji. Drugo najomiljenije mjesto Habzburške familije poslije Gödölloski,
poznato je i po tome što je malo tajni sistem tunela i ispod tvrđave.
91
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
V.
Ali taj susret bio je drugačiji... Možda su i oni osjetili neki strah od našeg
susreta, hoćemo li se sresti ili ne... Moja majka je iznijela najljepše tanjire, čaše,
srebrne kašike i viljuške, a ja tortu. Pokušavala sam da održim kontrolu nad sobom, neutralnu temu da odaberemo za naš razgovor. U toku razgovora, pogled
mi nekako privukoše viljuške, ne znadoh da pogled odvojim od njih. Gledah i
gledah gravirani kraljevski grb na njima, što zaokupi moju pažnju. Rekoh majci,
da sam komplikacije imala sa svojim dokumentima, jer su u školskoj strukturi
promijenili administraciju. Mnogo godina unazad tražili smo gdje je greška, na
kraju smo saznali da je problem sa njenim imenom. U njenom rodnom listu
njeno ime je: Erzhebet, i neko je želio to da odstrani...
- Ahh, malenkost je to!- nasmija se majka. -Navikla sam, sa mojim imenom
cijeloga života problema da imam. Željeli su da mi uskrate moje pravo ime, što
je upisano u mojim dokumentima. Nikada me ne oslovljavaju po tom imenu,
samo kao: Maria. Pokušavali su bez moje volje da me prekrste, da pred nekim
sakriju moje ime. Plašili se da se neki kontakt sa mojom krvnom familijom ne
desi...- dok je govorila, drhtavo je držala viljušku, gestakulirala rukama. Sunčevi
zraci zaiskriše po srebru, na kraljevskom grbu...
- Znaš... -izusti i dubok uzdah učini, a potom poslije velike pauze nastavi:
-Sigurno bi trebalo tajna da ostane to, ko je bio moj pravi otac. Možda je veza sa
mojom majkom bila velika sramota, a još veća što sam se ja rodila iz te ljubavi.
Mora da su prebogati bili kada su mogli pun veliki kofer srebra da mi poklone,
i još nešto: ovo imanje, koje je prije nas Jozefu Erzherzogu pripadalo. Kada sam
ponešto saznala o mojoj istoriji, udaljili su moje adopcija-roditelje od mene.
Bila sam poslednja; oko mene su svi znali o tome, i tvoj otac, koji i sada o tome
više zna nego ja. Zbog toga nije želeo da produži moju krvnu liniju; sprječava
ga nešto, o čemu samo on zna...
- Zašto si zapalila dokumenta, koja su poslije tvoje majke ostala, kada sam
htjela više da saznam o istoriji naše familije? Čuj; treba da mi kažeš, sada, jer
sjutra selim iz ove zemlje, i Bog samo zna, da li ćemo se jednom sresti živi ili
ne... Ne možeš me ostaviti u takvom neznanju...
92
- Zašto ne? Cijelog života ovđe živim; ništa nijesam imala, osim svojih snova i tebi sam to jedino mogla da dajem. Tvoj otac je želio tako; da zaboravimo
prošlost, i samo u budućnost da gledamo. Neko crno prokletstvo baca sjenku
na našu familiju... Ubistvo ili ne; u ratu, kada su Rome deportovali, mučili i
poubijali, niko nije video: zašto je umrla jedna mlada žena poslije porođaja.
Velika je mogućnost da je trebala da umre zbog sramote, što je s njom pala na
bogatog gospodina, mog pravog oca, koji mi je poklonio ovo kraljevsko imanje,
i uglednoj familiji dao da me podnive. Ali bila sam Romkinja, kada sam i ja
saznala svoju istoriju, koju su svi oko mene znali... Na stepeništu od čistačice
koja je tada čistila, u školi, čula sam kako kaže: „Siromašno i siroto cigansko
đevojče“, i u početku nijesam je razumjela. Ali polako kada su u meni doprele
njene riječi, popričala sam s njom, čistačicom, a koja je tada gledala na mene,
kao da sam bila manje vrijedna od nje. Tokom razgovora najjače sam osjetila to:
da treba da se stidim samoga sebe, jer sam bila sramota svojoj pravoj familiji,
sramota i sadašnjoj familiji, sramota je bio i moj život. Tada sam doživjela neki
šok... Raspitala sam se kod svojih starih o istini, i oni su učvrstili to šta sam od
čistačice čula... I tvoj otac, sve je znao...
- Odakle nam ove viljuške, kašike, i moja srebrna čaša, iz koje do danas
najdraže pijem? Čiji grb je graviran na njima? - upitah.
- Ne mogu biti od drugog, osim od moje prave familije... Ovo je ostalo od
srebra, što je bilo u koferu, koji smo izgubili u ratu. Ništa drugo nijesam ponijela sa sobom, kada sam saznala istinu o svojoj prošlosti. Promijenila sam prezime, prezime tvog oca je sada i moje, i ovdje sam došla s njim. Žena koja me je
podnivila, na samrti je, a i pismeno potvrdila: da ja nijesam njena ćerka. I svo-
Selam Pató Čija sramota
Posmatrala sam kako sunčevi zraci nestaju, tama se spuštala oko nas. Odnekle jedan sunčev zrak sinu kroz vazduh i prodoran glas poput udarca čekića
proširi po podu pred nama. Majka zadrhta od neočekivanog zraka, iz ruke joj
pade srebrna viljuška koja klopotni glas ispušti padajući na mermerni pod. Podigoh je držeći je u ruci, gledajući na njoj grb.
93
PREVEDENA KNJIŽEVNOST LETËRSI E PËRKTHYER E LILVARNIPE BOLDAH
jim poslednjim riječima rekla je i to; bila sam mnogo dobra đevojčica. Ja mislim
ovako: dvije majke mi je Bog podario. Prva me je rodila, a druga podnivila. Ali
imala sam samo jednog oca, u svome srcu: koji me je podnivio, i do svoje smrti
me volio, kao da sam njegova ćerka bila. Zahvalna sam im, svima troje...Počela je kiša da pada, oči moje majke napuniše se suzama. Možda od nezaborava? Od bola? Od toga, kako se trudila lijepo pa priča o tragediji svoga
života?
- Znaš -, pričala je dalje, - kada čovjek ostari, biva mudriji i obraća pažnju
na to šta mu godi, kada s ljubavlju pokušava da pogleda unazad u svoj život.
Stvarno mogu da uljepšam svoju istoriju... Istina je to da nijesam nikada pronašla svoje mjesto u ovom svijetu. Među gadze sam bila drugačija od njih, od
Roma osjećala neki strah, što nijesam njihovog mentaliteta, ali kao đevojčica,
osjećala sam da sam iznutra Romkinja, moj vatreni temperament je od njih. Ne
znam, šta bi bilo od mene, da nijesam imala ovo imanje, gdje se mogu sakriti
od očiju svijeta. S tvojim ocem sam sve učinila, da imaš gospodski život, ali ti si
mnogo nestašna bila, krv moje majke bila je jaka u tebi. Danas treba da kažem:
srećnija si od mene, jer si uvijek osjećala i pronalazila svoje mjesto u svijetu.
Znaš da se zbog nečega otvaraš, zbog čega bi se mnogi sramili, ne stidiš se svog
porijekla, ne strijepiš što si Romkinja. U ovom svijetu, u očima gadžovanskim,
sramota je biti Rom. Moja tajna istorija još veća je sramota bila, u ono vrijeme,
kada sam se rodila, osobito u mom djetinjstvu. Samo, ostalo je jedno pitanje...
- reče i poče da skuplja viljuške, tanjire, čaše, sa poda, a potom ustajući zagleda
me duboko u očima.
Tihim glasom je upitah: - Majko, čija sramota?
94
Selam Pató
Selam Pató Čija sramota
Romkinja Selam Pató rođena je 1975 godine u Budimpešti. Bavi se književnim i umjetničkim radom.
Od 1993 godine veoma je aktivna kao novinarka, u mnogim romskim časopisima i žurnalima, poput literarnog časopisa „Źivdo Suno” (Java) čiji je glavni i odgovorni urednik i danas. U međuvremenu pokrenula je romski časopis
„Kethano Drom” (Zajednički put) gdje je u početku angažovana kao novinar, a
trenutno je glavni urednik. 2001 pokrenula je časopis „Nyeveske Arakhadyipe”
čiji je glavni i odgovorni urednik.
Saradnik je u romskom časopisu „Romano Źurnalo”, kao i u drugim afirmisanim novinama u Mađarskoj.
Autor je više književnih radova, novela, romana za djecu i odrasle, knjigu,
„Le intermediatne traje thaj renesansimata – vaj dharma thaj karma” objavila je
2012 god. Izdavač je Antologije romskih pisaca u Evropi „Le shonitoska razako
gradicho”. 2013 izdala je zbirku poezije i prevoda na romskom jeziku: „Te trubuv, inger-tar man!“
Jedno od najpoznatijih književnih djela je knjiga: „Anda le Themeske Etnikumura“ koja je 2011 godine od strane predsjednika Viktora Orbana nagrađena
kao izuzetan doprinos romskoj kulturi, jeziku i etnologiji.
Član je Udruženja novinara Roma Mađarske (Magyar Újságírók Országos
Szövetsége Cigány Szakosztálya).
Bavi se i likovnom umjetnošću, ilustrator je mnogih knjiga. Više puta samostalno je izlagala kao i sa drugim umjetnicima.
95
KRITIKA KRITIKË KRITIKA
Vladimir Vojinović
HODŽIĆEVE LEKCIJE IZ E(STE)TIČKOG ČITANJA
„To je to”, Zuvdija Hodžić
CEKUM, Podgorica 2013.
C
entar za očuvanje i razvoj kulture manjina objavio je prošle godine
četvrtu knjigu edicije „Sinteze“ – knjigu članaka „To je to“ Zuvdije
Hodžića - potpuno neopravdano prećutanu.
A, da bi se pokazalo o kakvoj je knjizi riječ mora se naglasiti kako Zuvdija Hodžić nije navikao publiku u Crnoj Gori samo
na suptilne narativne strategije, dijegeze sa strukturama čvrstim
poput onih koje su imala zdanja što ih opet Hodžić grafitnim
olovkama otkida od zaborava. Navikao nas je on i na povremene
nenametljive sondaže slikarskih, književnih ili muzičkih ostvarenja, na pažljiva posmatranja onih pojava koje bez ikakve sumnje
zaslužuju recepcijski tretman. I navikao nas je da sve to što čini
izgleda drugačije, posebitije od bilo kojih drugih metananosa;
opet obojeno onim autohtonim hodžićevskim nijansama, da čitalac tih redova ośeća kako hoda kroz prostor ne manje značajan
od onoga ka kome ti redovi vode. Dok se čitaju Hodžićevi tekstovi
jasno se mogu viđeti boje analiziranih kolorita, pejzaži i karakteri dijegetičkih svjetova, jasno se mogu čuti svi taktovi i sve note.
Hodžić piše: Gledajući ih (slike, prim. V.V.) gotovo da čujemo škripu
polutrulih podnica i stuba, pad kapavice sa strehe, čađe sa tavanskih
greda, otvaranja kapija. Otkriva Hodžić otkud i zašto takav pristup, pa proslovi: Đeljoševe slike doživljavao sam i kao priče; njegove priče – i kao slike. I time, a slične stavove nalazimo u tekstovima
o Staniću, Odaloviću, Ramujkiću, Bajroviću, Gašiju... kao da poništava vječitu filozofsku dilemu – riječ ili slika.
No, osim toga što se u Hodžićevim člancima uživa kao i u
svakoj dobroj umjetnosti, oni nose u sebi neophodnu dozu egzaktnog – članci Hodžićevi u toj mjeri stručno su utemeljeni da predstavljaju ili polazište svih kasnijih, uže ili šire profilisanih, pristupa
98
Vladimir Vojinović HODŽIĆEVE LEKCIJE IZ E(STE)TIČKOG ČITANJA
pojedinom djelu, ili jesu cjelovita, precizna dijagnoza izrečena jednome djelu
ili autoru. Recimo, sloveći o Asanovićevom romanu, Hodžić iznosi: Asanovićev
roman ima specifičnu, „vagon-kompoziciju“, sastavljenu od četrdesetak posebnih
priča, poglavlja koja ničim ne remete njegovu osnovnu funkciju i fabulu, ostvarenu čistom realističkom metodom. Tako Hodžić vrlo precizno, bezmalo u duhu
postmodernističke književne kritike, analizira jednu strukturu i posmatra njenu korelaciju s ranijim epohama. Slično je i s tekstovima u kojima analizira stil
i poetičke domete Brkovićevih, Bašićevih, Vulevićevih, Lomparevih, Markovićevih ili Čaprićijevih ostvarenja.
Posebno vrijedan segment ove knjige jesu oni članci u kojima je Hodžić
posredno pokazao s koliko dragocjenoga znanja raspolaže iz oblasti lingvistike
i usmene književnosti. Kroz tekstove o značajnim antologičarima usmene riječi,
Hodžić iznosi obilje zanimljivih podataka koji se prvi put čitaju ili im se spram
leksičke prakse daje koncizan opis...
Zbog svega navedenoga, a i svega onoga što se nije ovom prilikom navelo,
ova knjiga predstavlja rijetko vrijednu nisku metajezičkih bisera, od čije će definisanosti umnogome zavisiti budući status pojedinih djela. I ne samo pojedinih
djela. Jer, nije se jednom čulo kako nauci o književnosti u Crnoj Gori, montenegristici uopšte, nedostaje sličnih knjiga.
I onda, pojavi se knjiga članaka Zuvdije Hodžića, i u njoj se nađe pedesetak zapisa o slikama, pjesmama, pričama, romanima, studijama, muzici... I
oćutimo je.
Pa nam ta ćutnja o lekcijama iz e(ste)tičkoga čitanja više kaže o nama, nego
o Zuvdiji Hodžiću.
99
KRITIKA KRITIKË KRITIKA
Bogić Rakočević
HIBRIDNI
NARATIVNI OBRASCI
„Na putu putnici”
Priče pisaca manjinskih naroda Crne Gore
(priredio Zuvdija Hodžić), CEKUM, Podgorica 2013.
S
vaka sistematizacija neke književnosti podrazumijeva određenu
dozu rizika, ali i višeznačnu korist, prije svega u kontekstu njenog
valjanog sagledavanja i procjene. U tom smislu možemo posmatrati i knjigu „Na putu putnici“ s podnaslovom Priče manjinskih
naroda Crne Gore čiji izbor je napravio Zuvdija Hodžić. On je
ovdje zastupio 23 autora ređajući ih hronološki, shodno godinama
njihovog rođenja što je najfleksibilniji i najčešći pristup kada je
riječ o djelima ovakve vrste.
Kada se govori o književnosti manjinskih naroda u nekoj sredini uvijek se nameće nekoliko osnovnih pitanja. Prije svega, ima li
razlike u funkcionisanju književnosti unutar matičnog književnog
korpusa u odnosu na sredinu u kojoj pisac predstavlja manjinski
narod? Potom postoji dilema koliko je organizovan i kakav je književni život manjinskih nacionalnih zajednica, koliko se u određenom društvu prepliću književni i izvanknjiževni faktori koji bitno
utiču na kulturnu profilaciju te zajednice, koliko su čvrste njene
veze sa matičnom državom, a koliko sa onom u kojoj je pisac rođen i književno ostvaren, u kojoj mjeri književni i uopšte kulturni
život manjinskih naroda zavisi od političkih i ekonomskih prilika
zemlje u kojoj oni egzistiraju, i tako redom.
Odgovore na neka od pomenutih pitanja daje ova knjiga
koja je prva ovakve vrste u Crnoj Gori. Ona valjano sistematizuje
pripovijedno iskustvo pisaca manjinskih naroda, ali i savremene
crnogorske književnosti. Naime, svako pa i ovo djelo dominantno karakterišu estetske karakteristike i najprije ga pozicioniraju
u okviru književnog korpusa sredine u kojoj nastaje i egzistira.
Pisci zastupljeni u ovom izboru: Viktor Vida, Ćamil Sijarić, Nusret Idrizović, Sead Trhulj, Redžep Ćosja, Zaim Azemović, Redžep
100
Bogić Rakočević Hibridni narativni obrasci
Kijametović, Husein Bašić, Ismet Rebronja, Ilja Sijarić, Zuvdija Hodžić, Aslan
Biša, Hasnija Muratagić Tuna, Safet Sijarić, Mehmet Kraja, Refik Ličina, Faiz
Softić, Muzafer Čauši, Ruždija Sejdović, Anton Gojčaj, Senad Karađuzović, Saladin Burdžović i Kemal Musić jesu reprezentativni pisci svojih naroda, ali i
sastavni dio crnogorskog književnog korpusa pošto je njihovo književno djelo
uglavnom tematski vezano za Crnu Goru. Iako su dobrim dijelom književno
ostvareni u inostranstvu i većinom tamo žive, Crna Gora im predstavlja trajno
inspirativno odredište.
Cijeli protekli vijek na našim prostorima bio je obilježen neriješenim identitetskim pitanjima koja se manje –više potežu i danas, ali kada je o piscima riječ
njihov identitet nije stvar samo etniciteta ili vjerske pripadnosti. To je najprije
pitanje vrijednosti, a uz to uvijek moramo imati na umu da je dobra književnost
nadnacionalna kategorija i pripada svakome ko je razumije i prihvata. Naravno, ne smijemo isključiti ni činjenicu da književnost takođe zauzima najvažnije
mjesto u kulturi svakog naroda i ona najbolje čuva i afirmiše jezik i duh toga
naroda, odnosno njegov cjelokupni kulturni identitet.
Osim poezije, priča je temelj svake književnosti. Radi se o prilično deficitarnoj vrsti u Crnoj Gori koja je marginalizovana u ovdašnjem književnom
životu što potvrđuje i činjenica da kod nas nema neke važne nagrade koja se
dodjeljuje samo za priču, a ona nema ni odgovarajući javni, odnosno medijski
odjek. I pored dosadašnjih pokušaja antologijske procjene crnogorske prozne
scene, ona još uvijek nije valjano profilisana, okarakterisana i vrednovana. Zato
priča kod nas nije popularna poput drugih književnih vrsta iako u toj oblasti
odavno imamo nesporne književne autoritete, i zato je svaki poduhvat ovakve
vrste višestruko značajan.
Priča je uvijek jaka karakterna odrednica svake književnosti, a ova knjiga pokazuje i dodatno osvjetljava mapu našeg literarnog svijeta ili enigmatiku
književnog prostora. Spoljašnjem posmatraču, kako kaže anglosaksonska istoričarka Barbara Jelavić, naš prostor izgleda kao „zagonetka zbunjujućih slože-
101
KRITIKA KRITIKË KRITIKA
nosti.“ O njima najbolje govore književna djela i tu složenost mi jedino možemo prihvatiti kao sastavni dio kulturnog bogatstva. U opštoj globalizaciji, danas
se u Evropskom parlamentu predlaže uvođenje „jugoslovenskog jezika“ i govori
o kreiranju „Balkanskog kulturnog identiteta“, ali svaka, da kažemo uniformizacija duha na našim prostorima prosto je izlišna i nemoguća zbog kulturne
raznolikosti i individualnih stvaralačkih impulsa sa različitim naznakama.
Pisci zastupljeni u ovom izboru uglavnom nijesu skloni poigravanju s književnim konvencijama. U najvećem broju slučajeva možemo reći da se radi o
stvarnosnoj prozi oslonjenoj najprije na usmenu, a potom i drugu tradiciju kakav je slučaj kod Sijarića i niza njegovoh sljedbenika, ali na tradiciju u onom
Eliotovskom smislu gdje ona predstavlja korpus književnih tekstova prema kojima imamo aktivan odnos i koje smo inkorporirali u svoje iskustvo. Dalje, ovdje često srećemo neku vrstu zavičajne zavisnosti koju prati zamrznutost malih
sredina, fragmentarnost i haotičnost svijeta, melanholija koja pokušava da nas
prevede u neko drugo stanje, i tako redom.
Ova knjiga nam daje uvid u tematski, poetički i generacijski raspon
književnosti naših manjinskih naroda čije stvaralačke individualnosti objedinjavaju modaliteti tradicije i savremenosti. Riječ je o zanimljivim pričama
autora različitih generacija i poetika. Njihova zajednička odlika je semantički konkretizam i sočan jezik. Mahom su to odrazi stvarnosti, refleksi raznih
životnih poteškoća i nedoumica u kojima se vidi kako svaki prostor može
biti književno zanimljiv i da su ljudske sudbine gotovo uvijek iste. Kod ovih
pripovjedača nema nekog dominantnog stila. Riječ je o standardnim poetičkim toposima u kojima se ne prenebregavaju folklorni korijeni, ali i gdje se u
vječitoj čovjekovoj potrebi da se iz stvarnosti pređe u fikciju čime se mijenja
i modernizuje pripovijedna paradigma.
U ovoj knjizi se uvjeravamo i u ubjedljivost kojom pisci prenose sopstvena
književna iskustva. U pričama je ono što se nalazi izvan svih definicija, predstava i granica i u njima vidimo kako nas svijet obasipa raznim mogućnostima.
Čak i priče koje se čuju nebrojeno puta djeluju u književnoj obradi kao da su
prvi put izgovorene, a u ovom izboru su one ispričane mudro i staloženo. Tu
su, pored pomenutog, na djelu hibridne narativne strategije u kojima se ukrštaju domaće specifičnosti sa širokim poetičkim tokovima. Pisci u ovom izboru uglavnom su poznati i afirmisani, a neki od njih imaju nadarenost, ali ne i
reputaciju. Svakako, riječ je o izuzetno korisnoj knjizi koja omogućava dobar
uvid u dio proznog stvaralaštva pisaca manjinskih naroda Crne Gore, a samim
tim i savremenog crnogorskog proznog izraza. Tim prije što književnost uvijek
svjedoči o duhu vremena.
102
Vlatko Simunović
Dvadeset i tri komada
čistoga zlata
„Na putu putnici” - CEKUM, Podgorica 2013.
restomatijom proznih tekstova pisaca manjinskih naroda Crne Gore koju je
naslovio „Na putu putnici“ Zuvdija Hodžić obuhvatio je 23 autora manjinskih
naroda Crne Gore - od hrvatskog pjesnika Viktora Vide koji je rođen 1913.
Godine- pa sve do naših dana i pisaca savremene generacije - Muzafera Čaušija,
Kemala Musića, Senada Karađuzovića, Saladina Burdžovića...
Priređivač se odlučio za hronološki redoslijed, prema godinama rođenja pisaca i zastupio mnoga relevantna imena crnogorske i regionalne književne scene.
Kao majstore kratkih narativnih oblika predstavio nam je stvaraoce koji su po
osnovnoj vokaciji romanopisci, dramski pisci i pjesnici ( Husein Bašić, Redžep
Ćosja, Viktor Vida)... Tradicionalno, ovakvi izbori priređuju se da bi se skrenula
pažnja na dostignuća u nekoj reprezentativnoj književnoj vrsti. Konkretno, ovdje
se želi skrenuti pažnja čitalaca na priče autora koji dolaze iz reda pisaca koji pripadaju manjinskim narodima Crne Gore. Naravno, hrestomatije su uvijek određene
shvaćanjima, ukusom ili nekim posebnim namjerama priređivača. Upozoravaju
na ukus sastavljača ali kazuju nešto i o vremenu u kom su rađene.
Hodžićev izbor počiva na čvrstim estetičkim mjerilima . Mogao je i neki
drugi autor sačiniti hrestomatiju priča pisaca manjinskih naroda Crne Gore.
Ipak, siguran sam da ona ne bi bila aktuelna kao ova i da ne bi na optimalan
način reprezentovala stanje u jednom , kod nas među čitaocima popularnom ili
naučno nedovoljno istraženom području lijepe književnosti. Zašto? Zato što je Zuvdja Hodžić čovjek koji svojim djelom i životom svjedoči da je osjećanje ljepote stvaralaštva najvrjednija među ljepotama. Birajuću priče
za hrestomatiju proznih tekstova pisaca manjinskih naroda Crne Gore, odlučio se
za autore koji su između stvaralaštva i smisla življenja uspostavili suštinske veze.
Birao je pisce koji bi, figurativno govoreći, mogli ostati bez hljeba i stana, ali ne
i bez stvaranja. Izabrao je one posebne, one među kojima je svako na svoj način
rijedak i izvan prosjeka, one koji su išli i idu korak ispred svoga vremena.
U knjizi „Na putu putnici“ pronaći ćete priče majstora koji stvaralaštvo doživljavaju kao paralelenu stvarnost, koji življenje prevode u knjizevnu realnost,
Vlatko Simunović Dvadeset i tri komada čistoga zlata
H
103
KRITIKA KRITIKË KRITIKA
pisce koji svemu čega se njihov duh dotakne daju oblik ljudskog postojanja a
poetizovanim događajima obezbjeđuju vječnost. Bilo da su jako kratke i jako
duge, bilo da slave zaplet ili im je zaplet sam jezik, ove priče svjedoče, koliko
vitalnost tradicije propovijedanja kod Bošnjaka, Albanaca, Hrvata i Roma u
Crnoj Gori, jednako i raznovrsnosti pripovjedne produkcije unutar tih nacionalnih zajednica.
Naravno, nije ovo knjiga bez mane. Vjerujemo da bi hrestomatiji koja sadrži 23 priče dobro došao jedan instruktivan Hodžićev esej, koji se trebao bazirati
na razmatranjima pozicije priče u književnosti na tlu današnje Crne Gore u
20. vijeku. Uputno je u tom kontekstu bilo kazati i koju riječ više o značenjima
pisaca manjinskih naroda Crne Gore i njihovim doprinosima razvojnim trendovima pripovijedne proza u našoj zemlji. Dalje, pohvale su vrijedni , u aneksu
ovog izdanja predstavljeni biobibliografski podaci zastupljenih pisaca, ali, ipak,
fale osnovne karakterizacije njihovih djela i rječnik koji bi novijim generacijama čitalaca dobro došao.
Sitni nedostaci, naravno, ne umanju značaj hrestomatije „Na putu putnici“.
Moramo biti svjesni da se, u nastojanju da predoči najbolje priče, ali i da postavi
mozaičku sliku težnji žanru koji decenijama privlači pažnju pisaca, čitalaca i
kritičara, akademik Zuvdje Hodžića morao suočiti sa nizom problema.
S jedne strane, izbor reprezentativnih proznih sadržaja bošnjačkih autora
otežan mu je bio činjenicom da taj narod na tlu Crne Gore ima književnu tradiciju staru nekoliko stotina godina i mnoštvo sjajnih pisaca koje su stvarali ili
stvaraju na bošnjačkom jeziku. U planini bisera izabrati najvrjedniji složen je
poduhvat. Hodžić u tome uspijeva.
S druge strane, istraživanje umetničkog stvaralaštva Roma u Crnoj Gori,
nije podrazumijevalo da priređivač iz preobimnog broja autora i materijala izabere najbolje, već da najvrjedniji materijal odabere se iz onog što mu stoji na
raspolaganju, konkretno iz djela Ruždije Sejdovića . Srećom, Sejdović je majstor
kratke priče i priča „Bajron i kotlovi“ koja se našla u ovoj knjizi estetski ne protivurječi ostvarenjima Ćamila Sijarića ili Huseina Bašića.
Da rezimiramo - ovom knjigomakademik Zuvdija Hodžić još jednom je
potvrdio reputaciju intelektualca koji uvijek traži ono što je rijetko, ono što se
najređe nalazi - čistu ljepotu.Posao koji je on obavio pripremajući ovu knjigu
najsličniji je ispiranju pijeska u rijekama, u potrazi za zlatom. Obiman i zahtjevan, rizičan posao. Priveo ga je kraju na pravi način. Našao je dvadeset i tri
vrijedna komada čistoga zlata, dvadest tri priče koje su se među koricama ove
knjiga našli na zadovoljstvo dobrih ljudi i ljubitelja pisane riječi koji znaju da u
stvaralačkom činu svaki čovjek prevazilazi sebe i izdiže se iznad banalne stvarnosti, slabosti i poroka...
104
Senad M. Karađuzović
Romska snoviđenja
„SVJETLOST U PONOĆ”, Ruždija Ruso Sejdović
– drugo izdanje, CEKUM, Podgorica 2012.
„... I nikad ne pitajte sjeme, gdje ga treba posijati... Jer sjeme se ne pita na čijoj
će zemlji proklijati...“
(Stara cejlonska poslovica)
ija misao će biti izrečena, pod kakvim nebom i pod sjenkom čije zastave, ni to
se nikad ne zna.
Ruždija Ruso Sejdović je rođen u Kučima kod Titograda 1966. Piše poeziju, prozu i drame. Bavi se prevodilačkim radom (sa romskog i na romski). On je
neobično sjeme posijano na tlu ove posne zemlje. Živi i radi u Kelnu. Imam sreće
da poznajem takvog pjesnika savremenika.
Kao strastveni ljubitelj svjetske poezije, vjerujem da smijem govoriti o poeziji, dobroj poeziji, kakva je i Rusova!
Vjerujem da je autor (svoje prve zbirke pjesama, čije je drugo izdanje objavljeno 2012. god. u izdavačkoj kući CEKUM-a) „Svjetlost u ponoć“ opčinjen poetskom mišlju i (nalik velikim pjesničkim imenima, kao što su: Neruda, Lorka,
Bunjuel, Pakao de Lucia, Sernuda, etc) simbolima koji pritiskaju kako praovjeka tako i modernog čovjeka, bilo na evro – atlantskim bilo na balkanskim geografijama.
Što si bliži matici prirodi, to si prisniji s njom i bolje je razumiješ!
Ruždija Ruso Sejdović je kao dijete tokom uzrastajuće tahikardije doživljavao planetu kroz četiri osnovna elementa koja je čine: vatru, vodu, zemlju
i vazduh, a sudeći po onom što piše, tu se nije zaustavio već je zakoračio još u
hladnije nivoe: sjenku vatre, dubinu zemlje, brid vjetra, sudbinu vode...
Romi su (kao i svugdje u svijetu) u Crnoj Gori populacija koja čak i danas
živi u koegzistenciji sa prirodom. Autor ove zbirke je svojom poezijom uzdigao
takav način života baš onako kako to pravi književnici proživljavaju: i još mnogo temeljitije.
U sva tri ciklusa: „Biva to u vremenu“, „Oblak čerge“ i „Daleka ljubav“, Sejdović apostrofira imperativ na romsku kulturu, muziku, i subkulturu (čitanje tarot
Senad M. Karađuzović Romska snoviđenja
Č
105
KRITIKA KRITIKË KRITIKA
karti) i na taj način sa prirodopisnom pra-simbolikom stvara savez i kompaktnu
cjelinu koju briljira u svoj poetski izraz, zapravo: univerzalni jezik poetike.
Sve ono što je čovjeku-pjesniku znano jeste snaga izraza, a R. Sejdović se
poput monolita sred rijeke koja huči, hrabro probija kroz mnogostruke nepogode, te mu njegov stamen iskaz krči put kroz talase simbola.
Autor ove zbirke nas ostavlja u basnoslovnoj mogućnosti izbora (u kojem
se svaki čovjek bar jednom u životu nađe): može da se bira šta uzeti (od svega
samo jedno) i da se ostalo ostavi za druge. Njegova poezija je slična efektu saksije cvijeća koja pada sa osmog sprata na zgranutog prolaznika. Učinkovitost
njegovih stihova je na mene skromnog ljubitelja poezije imala taj efekt. Kao
skromni čitalac, (kako to već naglasih) ja sam nakon svakog pročitanog stiha
bio više nego opčinjen. U čemu je poenta takvog stanja? Zato što nas romska
enigmatika opčinjava, počev od snoviđenja, pa pošavši unazad gledanja u dlan i
još dalje čitanja tragova ljudskih u prašini beskrajnog druma!
Našavši ljubav prema „Osakaćenom suncu ovom“ u pjesmi ZAKOPAVAM
DANE, autor mi nudi sliku (i zvuk) skidanja marame sa glave rukom mlade
Romkinje, ali to je moj individualni doživljaj, ako neki čitalac ima staložen način ređanja impresija, to je takođe u redu...
Ugao svog gledanja ću postaviti na ovaj način: U državi od šestotina i pedeset hiljada stanovnika, postoji zajednica Roma, nadasve interesantne populacije. Kako da uplovim u taj svijet a da ga razumjem bez predrasuda?
Ruždija Sejdović nam nudi, ne numerički, već slovno fonetski pasvord (za
otvaranje vrata našeg razuma), u pjesmi KARAVAN stihom:
...kad se magla zapjenuša
kad se
na usnama Romčeta
kote mravi,
ponoćni slavljenici...
Upravo tad nam se kapija otvara i ja počinjem razumijevati njegov svijet,
intimni svijet jedne mnogoljudne populacije.
Svijet žrtve, svijet snažne volje za opstankom... U Rusovim stihovima nalazim čak i biblijskog Avrama (praoca našeg) i razumijem njegovu ponudu gospodu kroz pjesmu JAGNJEĆI BEHAR, a u stihu:
106
... Teško
izgubljenom jagnjetu
kada pod nožem zakoprca ...
„Ne odvajajući sami sebe od prirode, vraćamo se poziciji dostojanstva“.
Alan Watts.
Ruždija Ruso Sejdović je majstor poezije, a to dokazuje krećući se virtuelnom lakoćom kroz više nivoa poetske spiralne staze i više: ka nevjerovatnom
krešendu koji kao Ravel u Boleru sinhronizovano pojačava do samog vrhunca!
To se da naslutiti na kraju trećeg ciklusa u pjesmi DA ME DADOŠE TEBI:
Uzalud me posuše
sjemenom sunca.
Rađao nijesam.
Ni sa cvijećem.
Čekao sam ogrezao
da godine utrnu,
da me se slavljenici okanu,
da me u pjesmama
svojim satru.
A jedino bih procvjetao
da me dadoše tebi.
Način na koji sam putovao kroz čitavu zbirku, meni je ekvivalent putovanja ponoćnim teretnim vozom. (Jednom sam to uradio na relaciji od Bara do
Virpazara i nikome to ne preporučujem, ali zbirku poezije Ruždije Sejdovića
svakom ljubitelju poezije toplo preporučujem).
Stara pra-poetska teorija koju podražava ILIJADA jeste: da svaki prvi stih
bude štit, a svaki drugi koplje. To je homerovsko-evropska strategija kulture i
ritma. Zahvaljujući poetici R. Sejdovića tu teoriju nalazimo i u poeziji Roma,
zapravo svekolikoj vavilonskoj misli koju autor interpretira kroz mnogo uspješnih stihova!
Senad M. Karađuzović Romska snoviđenja
107
KRITIKA KRITIKË KRITIKA
Bogić Rakočević
Romska snoviđenja
„VREMENSKI NERED”, Senad M. Karađuzović
CEKUM, Podgorica 2014.
I
ako se mnogo toga može provući kroz fleksibilnu lepezu postmoderne, u posljednje vrijeme se tek sporadično kod nas javi neko
djelo koje se pouzdano može okarakterisati najčešće rabljenim definicijama tog umjetničkog pravca. Jedno od njih je „Vremenski
nered“ pisca iz Bara Senada Karađuzovića.
Njegova knjiga s podnaslovnom sintagmom „apokaliptična
prozodija“ svojom strukturom i fleksibilnim koncepcijskim opsegom uklapa se u postmoderni okvir u kojem se gubi interesovanje
za onim što se stvarno desilo, ali se pisac pomoću toga poigrava
sa stvarnošću. Jedno od tumačenja samog pravca podrazumijeva da on ne donosi ništa novo, nego samo preoblikuje ono što je
već viđeno. U tom smjeru se, pored ostalog, kreće Karađuzovićeva
knjiga koju, u tipološkom smislu možemo svrstati u kategoriju romana ili, još šire – romana magičnog realizma koji su, podsjetimo,
utemeljili sjajni latinoamerički pisci. U njemu se, po definiciji, elementi fantastike prepliću sa stvarnošću.
Karlos Fuentes, jedan od najznačajnijih autora pomenutog
načina pisanja kaže da:“ Prošlost je živa u uspomenama, a budućnost u željama.“
Tragom te konstatacije pisac „Vremenskog nereda“ zaključuje: „Imam sjećanje i to je jedino što mi valja“, a ono se odnosi na
situaciju u kojoj se na pragu posljednje decenije prošloga vijeka
obreo u: „dalekom gradu krajnjeg sjevera, jedne velike i zabrinute
zemlje kakva je bila Jugoslavija krajem osamdesetih.“ Bolje reći,
jedna izgledna ljubavna avantura zbog koje se dvoumi da knjizi
da naslov „Emotivna zgarišta iz mladosti“ piscu će poslužiti kao
pulsirajući lajt motiv za tkanje jednog hibridnog štiva sa nestabilnom formom gdje se prepliću autobiografski, religijski, nacionalni, istorijski, mitološki, multikulturalni i drugi slojevi. On to
sam potkrjepljuje konstatacijom kako : „Na ovom svijetu sve je
zamršeno i nepristupačno.“
108
Bogić Rakočević Postmoderna poetika
Karađuzović svoju narativno – pjesničku cjelinu konstituiše maglovitim,
zaumnim i neobičnim naznakama, skupovima aluzija, svojim ličnim utiscima,
meditacijama i razlomljenim i nepouzdanim sjećanjima, raznovrsnim mitološkim i drugim uzorcima, asocijacijama koje otkrivaju različite vizije svijeta, i tome
slično. Svakako jednom raširenom konstrukcijom u kojoj, kako sam kaže: „Tumačimo osnovni jezik proizvoljno ili kako želimo!“, pa se, pored ostalog, postavlja pitanje može li se pomoću tih krhotina uspostaviti konzistentna cjelina? No, ti
nizovi slobodnih asocijacija za koje se čini da nijesu nečim čvršće povezane ili da
katkad imaju hermetični veo granaju se u više različitih tokova iz kojih možemo
izvući parčiće smisla koji se postepeno stapaju u jednu sadržajnu cjelinu.
Izgledni diskontinuitet logičkog diskursa možemo pripisati ekstenzivnosti različitih perspektiva „diskurzivnih strategija ove, kako pisac kaže „privatne bajke“ u
kojoj on osluškuje njene snove i evidentira „pamučna“, tj. Nesigurna književnoistorijska ostrva. Recimo, na jedno od njih ukazuje zaključkom: „ Kako bi istorija bila
dosadna da se za prevlast u Jerusalimu nisu borili Hrišćani, Jevreji, Muslimani.“
Razvučeni naratvno – poetski kliše sa simboličkim aluzijama koje se mogu
odnositi na mnogo toga i brzopotezni pokušaji reinterpretacije određenih diskursa doimaju se kao tekstovi raznih kultura usnopljeni u jedno. Pisac se kroz
navedenu fragmentarnu strukturu ili izlomljene pjesničke / prozne odjeljke
dotiče mnoštva pojedinosti i razlaže određene stereotipe. Kod njega mašta ne
izbjegava stvarnost, ali znani svijet opisuje kao prilično obezličeno mjesto. Više
pažnje posvećuje simbolima izgubljenog vremena koji se sami po sebi uklapaju u fleksibilni žanrovski model u kom se ukrštaju i smjenjuju znani simboli i
obrasci, različite asocijacije i značenja.
Postmoderni okvir Karađuzovićeve knjige podrazumijeva citate, dokumentarne umetke, montažu i niz elemenata kojim pokušava da relativizuje odrednice prostora i vremena. U uvodu knjige kaže:“ Vremenski nered mnogo godina
kasnije je narastao u meni kao mjehur od tijesta i kvasa, napisao sam ga pažljivo,
a etida od kiše po olucima je doprinijela toku pisanja.“ Kao što kiša dobuje po
olucima tako pisac oživljava svoje sjećanje kao teško breme zvonkim narativima ili stihovima – svejedno, kroz svako vlakno tog teksta provlačeći religijsku,
istorijsku, zavičajnu ili neku drugu intonaciju čime opservira vječita čovjekova
egzistencijalna pitanja i uopšte zapitanost pred svijetom.
Nekome se Karađuzovićev interaktivni tekst koji nema stabilan tok može
učiniti kao djelo nedovršenog koncepta ili neobavezujuća književna tvorevina s
napornim i neuvjerljivim mudrovanjem, ali njegova knjiga nesporno ima jednu
prepoznatljivu intelektualnu auru, erudiciju i nakanu kojom se pokazuju načini
ličnog oduška. Svaka knjiga ima svoj trenutak i ne treba u njega sumnjati kada je
riječ o „Vremenskom neredu“ Karađuzovića koji će, svakako, naći svoje čitaoce.
109
KRITIKA KRITIKË KRITIKA
Vanja Kovačević
Složeno i znimljivo djelo
Senad Karađuzović ili Ovdje sam tih, tiši nego obično.
Osjećao sam da vrijeme nije samo proticanje, već i prisustvo
vidljivi trag nečije ruke što je davno zapisala neravne redove, prkosi
smrti, a riječi i njihov smisao žive neprekidno, kao izvor koji ne presušuje, kao svijetlo koje se ne gasi. Sve ljudsko ipak ne umire.
Meša Selimović
K
ada je Uran bacio kiklope i hekatonhejre u Tartar , rasrđena majka
Geja načinila je oštar srp od čelika i pozvala svoju djecu da kazne
sirovog oca. Jedini je lukavi Kronos pristao da pomogne majci.
U zasjedi je sačekao Urana, srpom mu odsjekao genitalije, a zatim preuzeo vlast nad svijetom. Kron se kasnije oženio svojom
sestrom Rejom. Pošto mu je prorečeno da će ga jedno od njegove
djece lišiti vlasti, on je kćeri i sinove koje mu je Reja rađala odmah
proždirao. Tako je progutao Hestiju, Demetru, Hada, i Posejdona. Ojađena Reja, da bi sačuvala makar jedno dijete obratila se
roditeljima, Geji i Uranu, pa tako, po njihovom savjetu, tek rođenog Zevsa sakri u pećinu, a mužu, umjesto njega dade da proguta
kamen uvijen u pelene. Kad je ojačao Zevs odluči da se osveti, pa
je uz pomoć Geje ili Metide, Okeanove kćeri, natjerao Krona da
povrati progutanu djecu.
Ova pripovijest ostala bi na nivou još jedne u nizu fascinantnih, drevnih, jelinskih da nije u dosluhu sa djelom, i što je još
važnije, sa životom Senada Karađuzovića koji nam i ovaj put nudi
nešto u svom maniru - prepoznatljivo, a opet bitno drugačije od
prethodnih djela.
Ovaj put Karađuzović pripovijeda o sebi, o nemogućnosti
izlaska iz začaranog kruga života, o proždiranju samog sebe, ali i o
nadi koja se rađa zahvaljujući zrnu ljubavi koju smo, ako smo blagosloveni od života, tog ružnog kučkinog sina, možemo osjetiti.
110
Vanja Kovačević Složeno i znimljivo djelo
Već na samom početku nereda te, polivalentne, teško odredive strukture
autor nam saopštava da je, započeti završeno, veoma teško. Ali ne i nemoguće.
A upravo u tome se krije jedna od vrijednosti njegovog najnovijeg djela - u
izazovu da dokuči teško ostvarivo, da stvori novi mit, ili kako sam kaže, barem
jevtin strip. Jer čemu književnost i sva druga često besmislena naklapanja, ako
makar ne pokušate da pomjerite granice. One unutrašnje, teško odredive, koje,
da bi živjeli život i djelo koje stvarate morate stalno iznova da brišete. I stalno
iznova da iscrtavate.
Karađuzović i ovaj put ponire u najdublji i najkompleksniji od svih svjetova - u čovjeka, pa nam nudi priče za koje ne možete utvrditi da li su istinite ili
ne. Manirom vještog pisca, ili makar dobrog čitaoca, kako je za sebe svojevremeno govorio slijepi argentinski bibliotekar, on od istorijskih priča pravi quasi
pripovijesti, a od fakata pseudoistoriju koja će tek u nekom od dalekih milenijuma pred nama biti domaštana.
Na trenutak može se učiniti da autor naslovom svog djela želi da opravda
sebe, pa je zato strukturu koju nije nimalo lako razumjeti nazvao neredom. I
zaista pri prvom čitanju može se učinti da je ovaj put pretjerao. Da nam bez
nekog velikog reda i smisla nudi pregršt svojih emocija nabacanih tek tako. Da
u isti koš stavlja i Sedamnaest izbrisanih tragova, i Evelin, i Očevi umiru dvaput,
i Orient Express, i da mu je u krajnjem, ponestalo dobrih ideja.Uostalom, što bi
nas čitaoce bilo briga za djelo koje nema jasnu strukturu? Za djelo u koje se naizgled bez ikakve povezanosti pojavljuju Lorens od Arabije i feldmaršal Romel,
slavna pustinjska lisica? Za djelo koje je, ako je vjerovati piscu začeto još 1989, a
zavrešno tek nedavno? I kakve veze ima Drvo života sa Drvetom smrti?
Ipak kad malo dublje promislimo, vidjećemo da Karađuzović već u naslovu
počinje da odmotava klupko. Da u njemu nudi i početak i kraj priče. Sve. U naslovu srijećemo nered, koji često poistovjećujemo sa Haosom, a Haos, u kosmogoniji jednog mudrog Jelina (kao uostalom i u etimološkom smislu) ukazuje na zjap,
na procjep koji je napravio vjetar, ljubomorni sin Eol, kada je pokušao da razdvoji
svoje dotad neraskidivo vezane i jake roditelje Urana i Geju, Nebo i Zemlju.
111
KRITIKA KRITIKË KRITIKA
Iz takve perspektive njegovo najnovije djelo postaje mnogo jasnije. I potpuno smisleno. Karađuzović nas u vremenskom neredu, vodi tajnim, začaranim stazama na kojima ćemo sresti razočarane i zaljubljene, žene koje lagano
truju svoje muževe i one koji mole da ih uspavaju molitvom i citatom iz Kurana.
Ljude koji spavaju u zaboravu i one koje budimo osluškujući njihove snove.
Struktura najnovijeg Karađuzovićovog romana, na “prvu loptu” prilično je
složena. Nju je moguće analizirati, ali čini se da bi time umanjili ljepotu doživljaja, te da bi takav postupak bio nalik Kitsovoj metafori o razgrađivanju duge.
A ako baš želimo da proniknemo ne samo u neki od beskrajnih svjetova koje
nosimo u sebi, čemu je u prvom redu i namijenjen vremenski nered, nego i u
suštinu djela koje je pred nama, onda se čini da bi jedan od elemenata za analizu
moglo biti vrijeme.
Iako svjestan proticanja vremena, autor nam, bivajući na tragu Svetog Avgustina, Kanta i Heideggera nudi posve drugačjiu sliku po kojoj vrijeme ne postoji
van nas. I potpuno je u pravu jer mi smo ti koji mjerimo vrijeme i koji ga ovremenjujemo. Koji mu dajemo smisao. Razlog zbog kojeg Karađuzović u svom
najnovijem ostvarenju raspravlja o vremenu, kroz prizmu ličnih istorija koje se
na kraju, kao i svim njegovim prethodnim romanima pretvaraju u istoriju svijeta
(čime nedvosmisleno potvrđuje jedan od aksioma svake prave umjetnosti - da su
lične priče u umjetnosti mnogo važnije od svake faktografije) ne leži u akuelnosti
problematike ili autorovoj namjeri da po svaku cijenu bude u trendu, već u njegovoj istinskoj potrebi da sebi predoči, dočara i ako je moguće sebi bliže objasni
zašto više ne vrijedi ni priča o kraju vremena i zbog čega je naše vrijeme toliko
iščašeno. Zbog čega smo baš mi imali tu čast i nesreću da živimo u pretjerano
burnim vremenima. To je i razlog zbog kojeg Senad Karađuzović piše svoju novu
knjigu.(Ovdje treba imati na umu da pitanje o vremenu nije samo teorijsko, već
je ujedno i pitanje o tome zašto smo ispali iz kosmičkog ciklusa života i da li postoji neki put nazad, tj. put koji bi omogućio povratak u bivstvovanje i ponovnu
ne - ispalost iz njega. Karađuzović, naprosto želi da postavi pitanje da li postoji
put koji bi ponovo mogao da nas dovede do Suštine i u krajnjem, do Riječi.)
112
Vanja Kovačević Složeno i znimljivo djelo
Sada je jasno da je pitanje vremena za Karađuzovića, pitanje samootrežnjenja. U tom smislu, njega ne treba shvatiti samo kao traganje za početkom
u istorijskom smislu. Pitanje, kako ga promišlja autor je, prije svega, traganje za
sopstvenim, autentičnim povijesnim životom. VRAĆANJE NA VREMENSKI
POČETAK JE BITNO VRAĆANJE SAMOM SEBI, koje tek omogućava ono
“biti u vremenu,” i “biti sa vremenom” (biti sa-vremen). A život u svojoj najdubljoj i najistinskijoj suštini nije ništa drugo do vremenovanje.
U naizgled zamršenoj strukturi vremenskog nereda možemo pronaći
mnoštvo različitih stvari, ali nit koja spaja sve je ljubav. Tek kad nju ukalkulišemo vidimo da nespojive ili slučajno spojene stvari postaju neraskidivo povezane, pa roman taj “vrt sa stazama što se račvaju” postaje harmonična cjelina.
Zato nas na jednom od svojih nivoa vremenski nered i podsjeća na priču o Tsui
Penu, glasovitom pjesniku i kaligrafu koji se povukao da bi napisao jednu knjigu i sagradio jedan lavirint i kojeg su nasljednici nakon njegove smrti proglasili
skoro bezumnim jer su našli knjigu koja nije bila ništa drugo do gomila nepovezanih bilježaka u kojoj se na jednoj stranici dva čovjeka srijeću kao prijatelji,
da bi već na sljedećoj bili smrtni neprijatelji.
Ipak, sljedbenici Tsui Pena nijesu razumjeli da mudri kaligraf nije pisao o
različitim prostorima, već o vremenima koja teku uporedo i istovremeno. Da
se na taj način stvaraju različite budućnosti, da su sve podjednako istinite , da
se svi mogući raspleti ostvaruju i da je svaki od njih polazna tačka za druga,
sljedeća račvanja. Tek kada na taj način shvatimo vremenski nered vidjećemo
da Karađuzović piše knjigu čvrste strukture.
Puštajući da se sve odvija po zakonima Vaseljene, uvjeren u smisao i postojanje reda, autor će kao u Atlasu oblaka jasno reći da su sve stvari povezane čvrstim nitima koje čovjek, zbog svoje ograničenosti može tek da nasluti. Ali, život,
to zrno, tako beznačajno, koje postoji u samo jednom trenu velike, proklete Vaseljene, tog Svemira kojem tek možem naslutiti rubove njegovog Beskraja - taj
dar rijetkih, ipak možemo učiniti smislenim. Zato će, već na uvodnim stranicama autor i zapisati:” Razmišljam sve ove godine o zamršenosti sudbina. Uspio
113
KRITIKA KRITIKË KRITIKA
sam na kraju da proniknem u isprepletanost ljudskih puteva i danas znam da je
i nasumični gest nevažnog čovjeka u sprezi sa istorijom čovječanstva. Ništa se
ne dešava tek tako, već po nekim nama neshvatljivim zakonima svemira!...
Ćutanje i pustoš – mislio sam – koga je tražila kada je znala da na ovom
svijetu živimo kao bogomdana kopilad, to jest naši daleki preci
Adam i Eva. Sve je zamršeno i nepristupačno.” Osim možda ljubavi zahvaljujući kojoj beskrajni Svemir i isto takvo vrijeme ne postoje van nas. Zahvaljujući kojoj možemo sagraditi još jedan lavirint iz kojeg je itekako moguće izaći i
zahvaljući kojoj nasKronos možda i neće progutati.
114
Mladen Lompar
Apokaliptična prozodija
Vremenski nered Senada Karađuzovića
V
remenski nered je ostvaren u kratkim lirskim pasažima s neotuđivim pravom
na ličnu simboliku, uglavnom neuhvatljivu, u sekvencama usmjerenim ka slomu prolaznosti.
Iz tjeskobe u grudima “...iza tih vrata glasovi i dalje traju, kakofonični idiomi potpaljeni zracima mladog mjeseca, potpaljeni prljavom krvlju iz praskozorja još prije Muhameda... Čuješ li sinkopirane rečenice drevnih dijaloga, tu
pustaru nasljedne svijesti i genetskog koda? Oslušni?!”
Vremenski nered Senada Karađuzovića je uzbudljivo štivo mediteranske
melanholije, preporučljivo za čitaoca i inspirativno za stvaraoca.
Mladen Lompar Apokaliptična prozodija
Ili potiranju njene pogubnosti u teškim noćnim vizijama. Prepoznatljivost
se može naslutiti samo u mjestima lirske poluapstrakcije i fantastike, između
nježnje idile i razornog maskenbala, đe jarka emotivnost opredjeljuje viziju, bez
obzira na vrstu iskaza. Da li ljudi pišu da bi prepričavali svoje laži, zapisuje na
jednom mjestu stihove lčnog očaja. Ili osjećanja otuđenosti u sopstvenom tijelu.
I kao strah od beskorisne tišine i ljubavi, najveće strahote usuda. Ima u svemu
tome Sioranovske gorčine: uzdiži se iznad samoga sebe nije lako. Iznad svijeta
još manje. Da sam barem luka za plovidbe svojega ja! No više sam od svijeta,
svijet nije ništa.
115
NAUKA SHKENCË SIKLJOPE
Haxhi Shabani
NIVELET E NDRYSHME TË
DYGJUHËSISË TE SHQIPTARËT
NË MALIN E ZI
E
shtë e kuptueshme se hulumtimi i dukurisë së dygjuhësisëte shqiptarët në
Malin e Zi me shkrim dhe me gojë është shumëpërfshirës, që nga familja, në
mjediset e ndryshme të takimeve joformale dhe formale si në:institucionet
e ndryshme politike, qeveritare, ekonomike, turistike, hoteliere, shkollore,
kulturore, joqeveritare, mediatike, fetare, sportive etj. Në të njëjtën kohë
kam vëzhguar se si manifestohet dygjuhësia në veprimtari dhe fusha të ndryshme qofshin ato private apo kolektive.
Njëgjuhësia dhe dygjuhësia në familje
Sa i përket familjes së shqiptarëve në Malin e Zi, më shumë mund
të flitet për mungesën sesa për ekzistimin e dygjuhësisë. Marrë në përgjithësi përdorimi i shqipes, në krahasim me gjuhën malazeze dominon
në pjesën kryesore të kohës. Në rrethin familjar të shqipfolësve në Malin
e Zi shqipja ka shtrirje më të gjerë se në asnjë nga hapësirat e tjera të saj.
Ajo njëkohësisht edhe si kohë përdorimi zgjat më shumë në raport me
kohëzgjatjen në funksionet dhe fushat e tjera që i realizon te shqipfolësit
e përmendur. Pra shqipfolësit në Malin e Zi në familje janë më shumë
njëgjuhësor se në asnjë mjedis tjetër jetësor.
Njëgjuhësia në familje realizohet gjerësisht në situatat e zakonshme
midis anëntarëve të ndryshëm të familjes gjatë komunikimit në marrëdhëniet ndërfamiljare dhe për temat intime siç janë shprehja e ndjenjave dhe emocioneve brenda familjes. Kështu shprehen në gjuhën shqipe
emocionet pozitive: dashuria, mirësia, urimet, falënderimet, por edhe
ato të tjerat si: keqardhja, pikëllimi, vuajtja, zemërirmi, urrejtja, sikurse
edhe nevojat, kërkesat, vërejtjet, apo edhe sharjet, mallkimet, kërcënimet,
fjalët e pista etj. Por, shqipja edhe në këto domene, ndonëse herë-herë
118
Haxhi Shabani NIVELET E NDRYSHME TË DYGJUHËSISË TE SHQIPTARËT NË MALIN E ZI
fragmentarisht, me raste edhe më shumë se kaq, ndodh të zëvendësohet me
gjuhën malazeze. P.sh. kur prindërit e rinj duan që të flasin me njëri-tjetrin për
një ngjarje a temë që nuk dëshirojnë t’i kuptojnë fëmijët e tyre, flasin në gjuhën
malazeze. Ose mashkulli i moshës së tretë, flet në gjuhën malazeze, për një
përjetim dashurie nga rinia e tij, kur nuk dëshiron që ta kuptojë bashkëshkortja
e tij e cila nuk e kupton mirë këtë gjuhë. Shqipja mund të këmbëhet me malazezishten edhe kur shkëmbehet ndonjë fjalë dashurie apo sharjeje për të krijuar
moskuptimin e qëllimtë të kodit. Zakonisht ata që nuk duhet kuptuar kodin
janë fëmijët.
Në mjedise familjare shqiptare në Malin e Zi, gjuha malazeze i zë vendin
gjuhëse shqipe edhe në situata gjuhësore kur parafrazohet ose citohet folësi që
ka folur në gjuhën malazeze. Zakonisht gjatë këtyre situatave folësi fillimisht i
përshkruan situatën përkatëse bashkëfolësit (ëve), duke folur ndonjë fjalë në
shqip dhe pastaj kalon në malazezisht, por ku përmbledh fjalët e folësit malazez, boshnjak apo serb, rikthehet në shqip për të shprehur mendimet e tij. Në
këtë gjuhë thuhet jo vetëm fjalët e një folësi të gjuhës MSBK, me të cilin ka pasur
kontakt shqipfolësi, por edhe kur parafrazohen fragmente të malazezofolësve
në mediet e gjuhës përkatëse, por edhe leximet që i kanë lexuar në këtë gjuhë.
Situata e këmbimit të kodit me kohëzgjatje më të madhe nga gjuha shqipe
në gjuhën malazeze ngjan kur në famlijen e shqipfolësve vjen për vizitë folësi i
gjuhës MSBK. Në situatën e këtillë, në raste të veçantë, mund të ketë ndonjë fjalë
apo përshëndetje në shqip, por komunikimi në gjuhën malazeze, në këtë rast
në gjuhën “jo familjarje” është dominues. Anëtarët e familjes që gjuhën shqipe
e kanë gjuhë amtare i përshtasin kodin mysafirit . Kështu veprojnë shumica,
edhe ata që kanë njohje sipërfaqësore, kurse folëset e moshës së tretë nga pjesët
rurale që zakonisht nuk njohin gjuhën malazeze flasin me mysafirin gjuhën
e tyre, ndërsa ai (ajo), në malazezisht, kurse ndonjë fjalë që e dinë mund ta
shkëmbejnë edhe në gjuhët e tyre jo amtare.
119
NAUKA SHKENCË SIKLJOPE
Dygjuhësia në gëzimet familjare
Në gëzimet familjare, kryesisht mbizotëron gjuha shqipe, pra këndohen
këngë e valle shqipe. Tashmë është bërë e zakonshme që këngët të cilat interpretohen nga orkestra që është e ftuar për të bërë muzikë të përcillet me vallëzimin e të
ftuarve në dasmë apo në ndonjë gëzim tjetër. Edhe urimet, bëhen në shqip, të cilët
lexohen nga këngëtarët e orkestrës, sikurse dhe ndonjëherë edhe pjesët e folura të
cilët i thotë, zakonisht kryefamiljari kur bëhet nisja për të marrë nusen.
Por, kur janë të ftuar në dasmë, subjekte që zakonisht gjuhë amtare kanë
gjuhën MSBK edhe urimet që i bëjnë ata i kërkojnë në këtë gjuhë, sikurse edhe
këndohen këngë dhe valle në gjuhën përkatëse. Në këtë drejtim, duhet precizuar se në funksionimin e dygjuhësisë në dasmat e shqiptarëve, ndikon edhe
përbërja e përzier e çiftit, apo mund të themi gjysmë të përzier. Kështu në një
“synetllëk”, në Ulqin, këndohej e kërcehej me këngë e valle që u takojnë mjediseve të ndryshme të ish-Jugosllavisë, përfshirë këtu edhe valle serbe, sepse daja i
djalit ishte boshnjak, kurse gjyshja shqiptare nga Ulqini. Ky djalë që kishte kryer
këtë obligim fetar, babain e kishte nga Ana e Malit, kurse nënën nga Tivari,
por kjo e fundit në emër të saj nuk kërkon ndonjë këngë për të uruar djalin në
gjuhën MSBK. Në këtë rast rolin vendimtar për të përcaktuar gjuhën e muzikës
e luan vendi ku jetojnë folësit.
Në dasmat e shqiptarëve të përkatësisë fetare katolike në komunën e Ulqinit, zakonisht kanë punë grupet e muzikantëve që këndojnë në dy gjuhë, apo
edhe merren dy orkestra, njëra për njërën e tjetra për tjetrën gjuhë, pasi që në
to zakonisht tërë gazmendi familjar zhvillohet në dy gjuhë, herë me dominimin
të njërës gjuhë, herë tjetrës. Kështu p.sh. ndodh që në të njëjtën dasmë të këndohen këngët me të njëjtin dedikim: “Mirëmrama i Zoti Shpisë” dhe “Veseli se
Kućni Domaćine“. Në këtë situatë, vendimtar për të krijuar dygjuhësinë në gëzimet familjare është përgjigja në pyetjen kujt i dedikohet diçka. Janë të njohura
lidhjet e shqiptarëve të fesë katolike në komunën e Ulqinit me malazezët. Një
prirje e këtillë ka edhe shtrirje në trevat e tjera, por duhet veçuar se lidhjet e
shqiptarëve të fesë islame, ose më sakësisht të atyre që janë me origjinë shqiptare është e theksuar te subjektet nga qyteza e Tuzit.
„Dasma dygjuhësore“, deri në fillim të viteve të tetëdhjeta të shekullit të kaluar, pra deri më fillimin e demostratave të vitit ’81 në Kosovë, bëheshin edhe në
trevat rurale shqiptare në Malin e Zi, ku vallet sllave vallëzoheshin në mënyrë
masovike, madje edhe nga gratë, kurse këngët më pak. Pas rizgjimit të shqiptarëve në ish-Jugosllavi në drejtim të rikthimit të vlerave kombëtare të nëpërkëmbura, sidomos pas viteve të nëntëdhjeta të shekullit të shkuar, këngët dhe
vallet e këtilla u braktisën nga repertori i dasmave në këto treva.
120
Por rikthimi i dygjuhësisë dhe i shumëgjuhësisë në muzikën që e dëgjojnë
të rinjët, sidomos, është evident në dhjetëvjeçarin e fundit. Në një ekskursion
disa ditor që kishte organizuar Gjimanzi privat „Drita“ nga Ulqini, me nxënës
100% shqiptarë, të rinjtë e kësaj shkolle këndonin këngë të llojllojshme në
gjuhën shqipe dhe MSBK, madje edhe ato që i kushtoheshin Adem Jasharit,
apo ato që i këndon këngëtarja serbe Ceca, e veja e kriminelit të luftës në ishJugosllavi, Arkan.
Në jetën politike të subjekteve përkatëse, përdorimi i gjuhë shqipe është
me përparësi. Në kuadër të fushatave parazgjedhore, fjalimet e politikanëve,
kandidatëve për këshilltarë e deputetë bëhen në gjuhën shqipe. Rrallë ndodh
që një pjesë e përmbledhur e fjalimit, p.sh. të ndonjë kandidati për kryetar të
komunës së Ulqinit të bëhet në gjuhën malazeze. Kështu ndodh edhe në kuvendet apo përvjetorët e e themelimit të subjekteve të partive të cilat si rezultat i të
ftuarëve nga ndonjë subjekt malazezë apo ambasadë, përshëndetjet të bëhen
edhe në gjuhën malazeze e angleze. Nga ana e tyre përfaqësuesit e ftuar në një
kuvend të një paritie shqiptare zakonisht përshëndesin në gjuhën e tyre, por një
përfaqësues i një partie proserbe në Malin e Zi në kuvendin e partisë përkatëse
shqiptare përshëndet në gjuhën shqipe.
Edhe paraqitjete mediatike, materiali propagandistik, programi zgjedhor,
afishet, panotë, videoklipet, materiali tjetër i marketingut bëhet kryesisht në
gjuhën shqipe, rrallë edhe në gjuhën malazeze. Sa i përket prezentimit mediatik
të partive politike gjatë fushatave, si në mediat vendore, ashtu edhe qendrore,
gjuha shqipe zë vend kryesor, kurse ajo malazeze ka rol të dorës së dytë. Por, në
këtë drejtim, ta zëmë, në Ulqin, Tuz e Podgoricë kur organizohen konferencat
për media, paraqitja fillimisht bëhet në gjuhën shqipe e pastaj malazeze. Po, kur
konferenca mbahet në Podgoricë, fillimisht teksti i konferencës shumicën e rasteve lexohet në gjuhën malazeze e pastaj në shqip. Por, prezentimi i subjekteve
shqiptare në mediet lokale bëhet edhe në gjuhën malazeze, ndonëse më pak në
raport me gjuhën shqipe.
Shqipja përdoret e para edhe në konferencat për medie që organizon kryetari i komunës së Ulqinit, apo ai komunës urbane të Tuzit, por duhet veçuar
se në këto lloje veprimtarish malazezishtja, ndonëse përdoret e dyta, është e barabarta me gjuhën e parë, madje prezentimi në gjuhën e fundit mund të zgjasë
më shumë për arsyen sepse mendohet se mesazhi politik është më komunikues
Haxhi Shabani NIVELET E NDRYSHME TË DYGJUHËSISË TE SHQIPTARËT NË MALIN E ZI
Dygjuhësia në jetën politike e qeveritare
121
NAUKA SHKENCË SIKLJOPE
dhe më i rëndësisshëm kur bëhet në këtë gjuhë. Shumica e këtyre teksteve në
gjuhën shqipe vërehet se janë përkthime nga gjuha malazeze (janë shkruar në
këtë gjuhë), pasi nuk janë të natyrshëm dhe vërehet se kanë kalke të gjuhës së
përmendur.
Por, situata ndryshohet krejtësisht në preznetimet publike që bëjnë qeveritarët në komunën e Plavës, Rozhajës e Tivarit, edhe në rastin kur ata mund të
jenë shqiptarë apo me origjinë shqiptare, në të cilat shqipja mund të jetë vetëm
si gjuhë përshëndetëse.
Njëgjuhësia, dygjuhësia e shumëgjuhësia në tregti, turizëm e hoteleri
Në fushat e tregtisë, hotelerisë e turizmit vërehet superioteti gjuhësor i gjuhës malazeze.Çdo gjë që ka të bëjë me paranë në fushë të ekonomisë, të tregtisë,
të hotelerisë e të turizmit, por edhe në fusha të tjera, me përjashtime të rralla
është e shkruar në gjuhën MSBK. Që në fillim duhet pohuar se në këto fusha shteti,organet qeverisëse qendrore në tërë territorine vet këmbëngulin për
të qenë “i sigurt” dhe për të mos bërë kurrfarë kompromisi, pra duke i besuar vetëm një gjuhe.Nëtë gjitha shkresat zyrtare që nga vendimi për hapjen e
një ndërmarrjeje deri te një faturë që i jepet një klienti për të paguar, përdoret
vetëm gjuha e përmendur. Ndodh kështu, duke pasur parasysh faktin e njohur
se shteti i Malit të Zi, në fushat në të cilat qarkullon paraja më së shumti ka qendërzuar përgjegjësitë, duke ju lënë qeverive vendore, një rol shumë anësor.
Në këto tri fusha si: tregti, turizëm e hoteleri, sipas logjikës që tejkalon përshtatjen e zakonshme të kodit gjuhësor ai (ajo) që bën shitjen, ofertën e mallit
apo të shërbimit, rregullisht përshtat gjuhën, blerësit, klientit të tij. Thënë më
shkoqur shitësi i mallit apo i ofertës i flet vazhdimisht gjuhën e atij që paguan
paratë. Subjektet që gjuhën e parë e kanë shqipen, në këto situata gjuhësore në
mënyrë maksimale flasin jo vetëm gjuhën malazeze, kur dialogojnë me folësin e
kësaj gjuhe, por ata në varësi të gjuhës së bashkëbiseduesit përdorin gjuhën e tij.
Në Ulqin, sidomos, ka ekzistuar një traditë e mësimit dhe njohjes së gjuhëve të huaja, posaçërisht i të nxënit të gjuhës gjermane, pasi ata deri në mbarim të viteve të tetëdhjeta kanë qenë turistët kryesorë në bregdetin e këtij qyteti.
Në mënyrë të veçantë të folurit e gjuhës gjermane ka qenë e zakonshme për
subjektet që kanë punuar në sektorin e turizmit dhe hotelerisë. Edhe sot ka një
vazhdimësi të kësaj tradite, ndonëse paksa është zbehur, për arsye se mungon
turisti gjerman në sasinë dhe cilësinë e viteve të përmendur. Fakti i përmendur ka ndikuar që edhe në sistemin shkollor dhe të mesëm, gjuha gjermane
si lëndë mësimore të mbizotërojë rusishten dhe të vihet përpara anglishtes si
122
Haxhi Shabani NIVELET E NDRYSHME TË DYGJUHËSISË TE SHQIPTARËT NË MALIN E ZI
gjuhë kryesore në shkolla. Pas viteve të tetëdhjeta situata ka ndryshuar disi, pasi
anglishtja është bërë gjuhë e parë e huaj nëpër shkolla, kurse gjuha gjermane zë
vendin e dytë, ndërkaq rusishten pothuajse s’e mëson kush në shkollë.
Përshtatja e kodit, kur kemi të bëjmë me shitjen e mallit, ofertës dhe shërbimeve të tjera në sektorin privat, bëhet, kryesisht edhe nga folësit e gjuhës
MSBK, banorë të Ulqinit, Plavës dhe Gucisë. P. sh. gjatë verës një taksist, apo
një shitës i ofertës turistike flet në gjuhën shqipe me klientin, turistin shqiptar
nga Kosova në mënyrë të rregullt për aq sa e di, edhe pse ai këtë përshtatje të
kodit gati asnjëherë nuk e bën me bashkëqytetarin e tij shqiptar. Duke u përgatitur për të përshtatur kodin shqiptarët në Malin e Zi, gjatë dhjetëvjetëshit të
fundit është duke gjalluar sidomos përhapja e anglishtes te të rinjtë, por edhe
njohja dhe mësimi i disa gjuhëve të tjera në bazë të kërkesave të tregut. P. sh.
në njëfarë mase është rikthyer interesi për njohjen e gjuhëve sllave si: rusishtja,
çekishtja që kishte prezencë të pjesësshme te shqipfolësit, por edhe polonishtja
si gjuhë, për të cilën më përpara nuk kishte interes. Është e qartë se interesi për
këto gjuhë është i pakët dhe aq sa është, lidhet me shtimin e turistëve të cilët
gjuhë amtare kanë gjuhët përkatëse. Një depërtim të pakët ka bërë edhe gjuha
italiane, për shkak të prezencës së turistëve italianë gjatë sezonit të gjahut gjatë
fundjavave si dhe për shkak të afërsisë së Italisë me Malin e Zi.
Kodi përshtatet edhe në tregun e pemë-perimeve, ku zakonisht prodhimet
e veta bujqësore i shesin femrat, të cilët kanë kompetencë të kufizuar të gjuhës
malazeze, pasi shumica e tyre janë nga pjesa rurale, subjekte të cilat edhe për
këtë arsye kanë më pak kontakt me gjuhën e përmendur. Është e zakonshme,
situata gjuhësore, kur femrat përpiqen të përdorin leksikun e tyre, zakonisht të
varfër të gjuhës së blerësit që është folës i gjuhës MSBK. Kjo situatë ndodh, jo
vetëm me gjuhën malazeze, por subjektet e këtilla bëjnë përpjekje të shprehen
edhe në gjuhë të tjera amtare të blerësve të ndryshëm, natyrisht herë me sukses
e herë pa sukses. Sidoqoftë, ndryshimi i kodit, në këtë rast është i kushtëzuar
nga “kodi i parasë” që imponon kodin gjuhësor të folësve përkatës.
Marrë në përgjithësi, kemi një përshtatje tërësore të subjekteve shqipfolëse
të gjuhës së bashkëbiseduesit të tyre, përjashto raste të izoluara, por përshtatja
e kodit nuk ndodh kur shqipfolësit nga Mali i Zi është në pozitën e klientit,
blerësit, kurse shitësi i mallit, ofertës apo shërbimit është folësi i gjuhës MSBK
nga po i njëjti shtet.
123
NAUKA SHKENCË SIKLJOPE
Dygjuhësia në shkolla
Në shkollat në të cilat vijojnë mësimin nxënësit shqiptarë dhe japin mësim
mësuesit shqiptarë, gjuha e shumicës së lëndëve në shkollën fillore dhe të mesme, përkatësisht gjuha e mësimdhënies është gjuha shqipe. Shumicën dërmuese të lëndëve e mbajnë në gjuhën shqipe mësimdhënësit shqiptarë, por ndodh
që lëndë të ndryshme, si p. sh. gjuhët e huaja për një kohë të gjatë në Shkollën
publike të Ulqinit ta kenë mbajtur mësimdhënës joshqiptarë, si p. sh. lëndën
e gjermanishtes, të frëngjishtes, të rusishtes dhe të latinishtes. Më përpara ka
ndodhur që edhe lëndë të tjera nxënësve shqiptarë t’ju mbajnë në gjuhën MSBK,
por edhe sot ka ndonjë rast të rrallë. Kjo ka ndodhur gjithnjë, siç është thënë për
mungesë të kuadrit, edhe pse kjo është një pjesë e së vërtetës. Fillimisht, para
30-40 vjetëve edhe mund të ketë pasur mungesë kuadri, por këta mësimdhënës
jo shqiptarë janë mbajtur deri në fund të karrierës së tyre, edhe pse, në ndërkohë kanë diplomuar mësimdhënës të profileve përkatëse. Është e qartë situata
e nxënies së gjuhës së huaj vështirësohet, kur një gjuhë e huaj mbahet nga një
mësimdhënës që nuk di gjuhën e tyre amtare të nxënësve.
Në këtë plan duhet përmendur edhe fakti i mbajtjes së lëndës së historisë në Degën e Edukimit në gjuhën shqipe në Universitetin e Malit të Zi nga
mësimdhënësi malazez, pas qëndrimit të prerë të organeve drejtuese të universitetit se kjo lëndë studentëve shqiptarë duhet t’ju mbahet nga një mësimdhënës
jo shqiptar. Arsyeja e këtij qëndrimi të prerë lidhet me faktin e qëllimtë se politika zyrtare malazeze ende nuk ka tejkaluar paragjykimet rreth mësimit të historisë, ashtu siç ishte, në marrëdhëniet jo shumë të hershme midis shqiptarëve
dhe malazezëve, e njohur edhe momente konflikti të hapët.
Sa u përket dokumenteve shkollore që nga ditarët, dëftesat, amzat dhe administratës shkollore kemi një praktikë e cila është standarde. Të gjitha dokumentet
shkollore, me ndonjë përjashtim të rrallë, pjesë e cila është e përgjithshme vijnë
të shkruara në dy gjuhë: fillimisht në malazezisht e pastaj në shqip. Kurse pjesa
që duhet të plotësohet, në shumicën e rasteve bëhet në shqip, që nga plotësimi
i orëve, pastaj raportet e ndryshme, emrat e lëndëve, por dëftesat e diplomat,
shumicën e rasteve plotësohen në gjuhën shqipe, por ndodh edhe në të dyja gjuhët, si rezultat i kërkesës së drejtorisë, por nganjëherë edhe të vetë nxënësve, me
arsyen se kështu ju duhet për t’u regjistruar në Universitetin e Malit të Zi.
Një nga aspektet, që duhet trajtuar sa i përket përdorimit të gjuhës në shkolla në të cilat mësimi zhvillohet në gjuhën shqipe është varianti gjuhësor që
përdoret nga mësimdhënësit dhe nxënësit gjatë orëve të ndryshme të mësimit.
Shumica e mësimdhënësve, me përjshtime të rralla të mësuesve të gjuhës shqipe, përdorin një variant në kuptimin e plotë të fjalës të pëzier që nuk është as
124
Dygjuhësia në kulturë dhe në punën e shoqatave joqeveritare
Në fushë të kulturës, pra të veprimtarive të ndryshme të kësaj fushe, në
viset shqiptare në Malin e Zi dominojnë veprimtaritë e zhvilluara në gjuhën
shqipe. Kështu, në veprimtaritë kulturore, përkatësisht letrare, përuruese, takime enë veprimtari me karakter shkencor që organizojnë sidomos shoqatat
1 Fran Camaj, Sfidat e shqipes standarde në Malin e Zi, në librin, Pozita e gjuhës shqipe
në Malin e Zi në krahasim me atë në përgjithësi, Ulqin, 2010, f.52.
Haxhi Shabani NIVELET E NDRYSHME TË DYGJUHËSISË TE SHQIPTARËT NË MALIN E ZI
e folme e tyre e vendlindjes, as gegërishte, po as variant standard.“Ka jo pak të
atillë që ngurrojnë të flasin në gjuhën letrare nga frika se nuk do t’i pranojnë
mjedisi ku jetojnë dhe veprojnë, në të vërtetë se do t’i përqeshin, do t’i quajnë
mendjemdhenj etj. Nga kjo frikë ata edhe në orë të mësimit flasin në gjuhën
lokale, që më duket se nuk është e lejueshme asesi1”. Madje edhe mësimdhënësit
e gjuhës shqipe (në pjesën urbane të Ulqinit), në kontaktet e tyre me nxënës
në pushime e veprimtari të lira jo vetëm që nuk përdorin standardin, por edhe
përdorin fjalë të gjuhëse malazeze që i shfrytëzojnë edhe vetë nxënësit, si p.sh,
fjalën slikë-fotografi, slikat-fotografoj.
Gjuha dominuese e mbledhjeve të ndryshme të Këshillit të arsimtarëve,
është gjuha malazeze. Shumica dërmuese e mësimdhënësve shqiptarë diskutojnë në gjuhën malazeze, edhe pse ata janë shumicë, në të shumtën e rasteve,
në krahasim me kolegët e tyre që gjuhë amtare kanë MSBK-ën. Kështu ndodh
edhe kur edhe vetë drejtori i shkollës është shqiptarë, si p.sh në Shkollën e mesme publike të Ulqinit. Kështu nuk ndodh vetëm në gjimnazin privat Drita
në Ulqin, ku mësimi zhvillohet vetëm në shqip, por edhe këtu kur merr pjesë
mësidhënësja e gjuhës malazeze, për shkak të saj ndonjë pjesë e diskutimit, jo
vetëm nga ajo por edhe të tjerët në rastin kur flitet për këtë lëndë, komunikimi
zhvillohet në gjuhën malazeze, edhe pse mësimdhënësja e kësaj gjuhe pohon se
e kupton gjuhën shqipe.
Sa i përket mbikqyrjes së nivelit të mësimdhënies nëpër shkollat ku mësimi
zhvillohet edhe në gjuhën shqipe, ai bëhet nga inspektorë jo shqiptarë, me përjashtim të atij të gjuhës shqipe dhe të ndonjë rasti tjetër të rrallë. Ata të gjithë pa
përjashtim ju dërgojnë shkollave raporte të shkruara në gjuhën malazeze.
Tekstet shkollore, me përjashtim të teksteve të letërsisë dhe të gjuhës shqipe
që janë të shkruara në orgjinal, të gjitha tekstet e tjera janë përkthime, përfshirë
këtu edhe atë të historisë. Gjuha e këtyre teksteve, përveç problemit të mospërshtatjes për nxënës shqiptarë, pra duke përdorur në mënyrë ekskluzive ta zëmë
emra sllavë edhe në variantin e përkthyer kanë edhe probleme përkthimi.
125
NAUKA SHKENCË SIKLJOPE
joqeveritare që merren me kulturë, gjuha shqipe është gjuhë dërmuese përdorimi, kurse gjuha malazeze apo nganjëherë edhe anglishtja janë fragmentare.
Shqipja, në këtë rast është gjuhë në të cilën zhvillohet i tërë ligjërimi i folur dhe
i shkruar në këto veprimtari, kurse gjuha malazeze, apo më rrallë edhe ndonjë
tjetër, janë gjuhë të cilat përdoren në formë përshëndetjeve të shkurtëra apo
si fjalë hyrëse. Kjo ndodh zakonisht kur veprimtaria i kushtohet librit, autorit,
ngjarjes shqiptar (e), por nëse autori nuk është shqiptar, apo edhe kur publiku
ka gjuhë të ndryshme amtare, atëherë dominimi i gjuhës shqipe relativizohet
edhe pse organizatorë të veprimtarisë janë shqiptarë si dhe vetë protagonisti. Në
këtë drejtim ka edhe situata të cilat dëshmojnë inferioritetin e shqipfolësve, si
në aspktin gjuhësor, por edhe të dinjitetit njerëzor. P. sh. në një veprimtari përuruese librore në Ulqin, apo në Tuz ndodh që vetëm për faktin se mund të jetë
ndonjë subjekt që nuk e di gjuhën shqipe, komunikimi për shkak të tij të jetë në
një masë të madhe edhe në gjuhën e tij, saqë të bëhet i bezdisshëm. Kjo pastaj
mund të interpretohet edhe si posedim i kulturës gjuhësore të subjekteve shqipfolëse të cilët përshtasin kodin në mënyrë të njëanshme, pasi rrallë ndodh që
këtë përshtatje ta bëjnë edhe subjektet e gjuhës MSBK. Kështu krijohej mbresa
në një përurim libri për fëmijë, autori i të cilit lexonte biografinë e tij në gjuhën
MSBK vetëm sepse aty ishte i pranishëm drejtori i një institucioni që kishte
financuar librin, me kombësi boshnjake.
Në fushë të botimeve, duhet përmendur edhe një dukuri që do të duhej
të ishte e zakonshme për mjediset dygjuhësore, por është e veçantë për natyrën e saj. Ka disa autorë shqiptarë, kryesisht botues librash me karkater letrar
e ndonjë publicistikë të cilët librat e tyre i shkruajnë në gjuhën MSBK, por i
përkthejnë dhe i botojnë njëkohësisht edhe në shqip. “Nevoja për të shkruar
në një gjuhë tjetër lind kur zëri i brendshëm ndryshon gjuhë. Kjo ndodh kur
vëllimi i shkëmbimeve në gjuhën e dytë dominon gjatë dhe në mënyrë absolute kohën tënde, ditët, studimin, punën, miqësitë, marrëdhëniet. Ky fenomen
është i natyrshëm. Nuk bëhet fjalë për ndonjë sforcim, apo diçka të stisur e të
paramenduar”2 . Duhet vërejtur se gjatë botimeve në gjuhët përkatëse ndodh të
përdorin mbiemrin pa dhe me viq në bazë të botimit në gjuhët përkatëse. Ka të
atillë që dorëshkrimin e shkruajnë në gjuhën malazeze, por librin e botojnë në
gjuhën shqipe, pasi ai të jetë përkthyer. Në fushë të medieve të shkruara dhe të
folura ka raste, kur edhe pse gazetari përkatës është shqiptar nga Tuzi apo Ulqini, gjuha e tij e shkrimit është gjuha malazeze apo edhe të dyja gjuhët.
Sa i përket veprimtarive artistike që organizohen nga qendrat kulturore,
themeluese e të cilave janë komunat përkatëse, në të cilat jetojnë shqiptarët, pa2 Rusana Bejleri, Letësia shqipe dhe bilinguizmi i shkrimtarëve, Radio Bullgaria, 4 shkurt 2010, shikimi i fundit në internet, 20 dhjetor 2013.
126
Informimi mediatik i shqipfolësve në Malin e Zi
Për të përshkruar cili është mjeti kryesor i informimit për një familje tradicionale shqiptare në Malin e Zi, duhet sjellë atmosferën që krijohet rreth orës shtatë e tridhjetë të mbrëmjes, kur zakonisht mashkulli më i moshuar i familjes ju
thotë anëtarëve të tjerë që të mos bëjnë zë “se dona me nigju vjestin”. Dhe kështu
ndodh, së paku 10-15 minutat e para krijohet qetësia të cilët më vonë zakonisht e
prishin gratë dhe fëmijët, që janë më indiferentë ndaj zhvillimeve politike të cilat
jepen në fillim të lajmeve. Ky është emisioni qendror i lajmeve “Ditari” (“Dnevnik”) që tradicionalisht jepet në këtë orë në TV e Malit të Zi, në programin e
parë. Ky fakt dëshmon se emisioni i përmendur është mjeti kryesor i informimit
të shqiptarëve në Malin e Zi për ngjarjet e ditës, edhe pse herëpashere mund
të ketë lëvizje të vogla, p.sh. të ndiqen edhe kanale të tjera, p. sh. ndonjë kanal
shqiptar kur ka ngjarje që tërheqin vëmendjen, por edhe në këtë raste ndodh
rrallë që të mos ndiqen edhe lajmet e përmendura të TV të Malit të Zi.
Haxhi Shabani NIVELET E NDRYSHME TË DYGJUHËSISË TE SHQIPTARËT NË MALIN E ZI
raqitja e gjuhëve është në disfavor të shqipes. Në veprimtaritë kulturore që organizon Qendra Kulturore e Ulqinit dominon shqipja, por në Plavë nuk ndodh
kështu, atje shqipja ka një përdorim simbolik, kurse në Tuz vërehet se ka një
kujdes për paraqitje të drejtpeshuar të gjuhëve në këtë fushë, ndërkaq në Rozhajë paraqitja e shqipes në këto veprimtari është simbolike, ndërsa në Tivar
mungon fare.
Paraqitja e gjuhës shqipe, pra edhe e veprimtarive kulturore ka marrë një
dimension të ri, ndonëse fragmentar në kuadër të Ditëve të Pakicave që gjatë
katër pesë vjetëve të fundit i organizon Qendra e për Ruajtjen dhe Zhvillimin e
Kulturës së Pakicave. Nëpër qytete të ndryshme të Malit të Zi, po edhe jashtë tij
në rajon kanë marrë pjesë edhe shkrimtarë, piktorë, muzikantë shqiptarë etj.
Në veprimtaritë që organizojnë shoqatat joqeveritare që merren me fusha
të ndryshme, përjashto kulturën, shqipja tashmë ndërron rolin e saj. Përgjithësisht ajo paraqitet si gjuhë ndihmëse dhe rrallë si gjuhë e barabartë. Shoqatat
e këtilla janë në varshmëri nga donatorët ndërkombëtarë dhe vendorë, që për
të financuar projektet kanë si kriter të domosdoshëm pjesëmarrjen e subjekteve
që kanë gjuhë amtare të ndryshme, pa marrë parasysh numrin e folësve të gjuhëve përkatëse. Kështu, ndodh p.sh. që në Ulqin gjatë komunikimit në një tryezë apo seminar të organizuar nga një OJQ, megjithëse pjesëmarrësit në të, janë
shumica dërmuese shqiptarë, gjuhët të trajtohen të barabarta vetëm në fillim,
kurse më pastaj 99% e komunikimit të zhvillohet vetëm në gjuhën malazeze, në
këtë rast, shqipja del vetëm si gjuhë përshëndetëse.
127
NAUKA SHKENCË SIKLJOPE
Një episodë tjetër që ilustron faktin se nga cilët mjete themelore informohen shqipfolësit në Malin e Zi është riti të cilën e bëjnë për çdo mëngjes ata që
ditën e punës e fillojnë duke pirë një kafe nëpër lokalet e ndryshme, apo ata që
në tryezën e tyre të punës, orarin e punës e fillojnë duke shfletuar gazetat ditore.
Pa përjashtim ata që ditën e nisin me një rit të këtillë, lexojnë gazetat në gjuhën
MSBK si gazetën “Vijesti”, “Dan” e ndonjë tjetër, po pa pasur mundësi që të
lexojnë ndonjë gazetë ditore në shqip, pasi një gazetë e këtillë nuk ekziston. Për
këtë temë në një diskutim midis një gazetari dhe politikani për problemin e mosekzistimit të një gazete ditore në gjuhën shqipe në Malin e Zi, gazetari i thotë
politikanit se gazeta kombëtare e shqiptarëve në Malin e Zi është “Vijesti”, kurse
politikani i përgjigjet, duket pa kuptuar thelbin e problemit, por duke shfaqur
pëlqimet e tij për një gazetë tjetër ditore në MSBK, se kjo është gazeta “Dan”.
Gazetat ditore nga Kosova që gjatë verës vijnë në Ulqin, herëpashere, kanë
një numër shumë të kufizuar lexuesish vendorë dhe si të këtilla kanë ndikim
shumë anësor, kurse gazetat nga Shqipëria nuk vijnë edhe pse ato do të mund të
vinin brenda ditës, për shkak të afërsisë. Por, këto medie edhe po të ishin prezente vazhdimisht, nuk do të zgjonin ndonjë interes të theksuar, sepse ato përveç në
ndonjë rast tepër të veçantë, nuk sjellin informata për shqiptarët në Malin e Zi.
Situata është më ndryshe sa i përket moshave të reja si dhe atyre të cilat
janë deri rreth 40-50 vjeç të cilat kanë ndryshuar llojin e mjetit të informimit.
Sidomos të rinjtë e moshës së shkollës së mesme, por edhe studentët dhe subjektet deri në moshën rreth 30 vjeç, informimin tradicional përmes gazetave,
por edhe radios e televizionit e kanë zëvendësur me informimin përmes internetit, përkatësisht rrjeteve të ndryshme sociale, si dhe telefonave celularë që
kanë qasje në internet, pasi përmes këtyre mundësive të informimit bëhen edhe
vetë protaganistë, por edhe si rezultat i shpejtësisë. Mosha 30-50 vjeç, është dikund në mes, është në rrjedhë të ngjarjeve, duke përdorur mjetet tradicionale,
por edhe të reja si kompjuterin, celularin, rrjetet sociale, përkatësisht internetin.
Këto kategori të folësve, burimet e informimit i kanë më heterogjenë, më të
shtrira dhe në më shumë se një gjuhë si: në shqip, në gjuhën malazeze, por edhe
në anglisht, duke konsumuar lloje dhe forma të ndryshme mediatike. P.sh. te të
rinjtë e shkollës së mesme e studentët, herë-herë vërehet një prirje për të komunikuar më shumë në anglisht, (studentët shqiptarë nga Mali i Ziqë studiojnë në
universitet shqiptare, qoftë në Shqipëri apo në Kosovë), ndërsa studentët shqiptarë që studiojnë në Universitetin e Malit të Zi, më shumë në gjuhën malazeze.
Informimi i shqipfolësve në Malin e Zi përmes medieve në shqip në Malin
e Zi, është me ndikim anësor, me ndonjë përjashtim dhe në varësi prej situatës
e kohës. Këto medie, qofshin të shkruara: “Koha javore”, e përjavshme e ndonjë
tjetër e herëpashershme, më shumë kulturore, qofshin të folura si: Televizioni
128
“Teuta”(dygjuhësor), e “Boin” (vetëm në gjuhës shqipe), redaksitë e Radios dhe
Televizionit të Malit të Zi, Radio Ulqini e disa portale elektronike janë modeste
dhe të pakta për të marrë rolin kryesor të medieve informuese për shqiptarët
në Malin e Zi. Ndonjë rol pak më të rëndësishëm për informimin lokal dhe
në kohëra fushatash parazgjedhore e marrin TV “Teuta” për Ulqinin dhe TV
“Boin” për Tuzin.
Kontaktet e para midis shqipes e turqishtes, si gjuhë e sunduesit, e detyrimisht edhe shqipes me arabishten, si gjuhë feje, të cilën në Ballkan e sollën
osmanët, janë të hershme, ato nisin para sundimit të shqiptarëve nga osmanët.
Njihet një kryengritje në viset jugore në vitin 1330, kur u bë ndeshja e parë
turko-shqiptare3. Pra marrëdhëniet në mes turqishtes e arabishtes me shqipen
janë më të hershme se data e dokumentimit të gjuhës shqipe (“Formula e pagëzimit, 1462), që në një mënyrë flet shumë për pozitën e gjuhës shqipe në kohën
kur filluan marrëdhëniet e saj të para me turqishten e arabishten. Derisa, gjuha
shqipe ishte gjuhë familjeje, shtëpie, gjuha turke (gjuhë e sunduesit) e gjuha
arabe (gjuhë e fesë) kishin pozitë e jetë institucionale; madje arabishtja kishte
rolin e veçantë të cilin e kanë pak gjuhë. “Janë vetëm pesë gjuhë që kanë pasur
rëndësi të gjithmbarshme si bartës të kulturës. Ato janë kinezishtja klasike, sanskritishtja, arabishtja, greqishtja dhe latinshtaja4”.
Duke qenë në pozita tërësisht të pabarabarta, shqipja si gjuhë popullore e
pashkruar dhe e painstitucionalizuar nuk arriti të bëjë rezistencë efikase psikologjike, sociale e kulturore, ndërkaq turqishtja e arabishtja si gjuhë e kultura
të institucionalizuara dhe të imponuara përhapeshin e shtriheshin sidomos në
nivele të institucioneve. Është i njohur fakti se “gjuhët, kulturat rrallë i mjaftojnë
vetevetës5”, pa marrë parasysh se në këtë rast, marrëdhëniet në mes shqipes dhe
turqishtes dhe arabishtes ishin jonormale, madje armiqësore, ndikimi i gjuhës
së sunduesit dhe i gjuhës së fesë është i pashmangshëm, sidomos përmes shfrytëzimit të letësisë e institucioneve arsimore. Shqipja në sistemin e arsimit
islamte shqiptarët, së paku në fillet e saj, rrjedhimisht kishte pozitën e një gjuhe
e cila në shkollat e edukimit e arsimit islam përdorej, në rastin më të mirë, në
mes orëve të mësimit.
3 Eqrem Çabej, Studime gjuhësore III, Prishtinë, 1976, f. 64.
4 Eduard Sapir, Gjuha-hyrje në studimin e ligjërimit, Prishtinë, 1980, f. 221.
5 Eduard Sapir, libër i cituar, f. 221.
Haxhi Shabani NIVELET E NDRYSHME TË DYGJUHËSISË TE SHQIPTARËT NË MALIN E ZI
Dygjuhësia në institucionet fetare
129
NAUKA SHKENCË SIKLJOPE
Një nga çështjet që ka të bëjë me trajtimin e gjuhëve në institucionet e fesë
islame te shqiptarët është përkthimi i letërsisë fetare. Problemi i përkthimit të
letërsisë fetare nga “gjuha e shpallur” (gjuha arabe) në gjuhë të popujve ësht
diskutuar mjaft, duke u vështruar më së shumti nga aspekte jashtëgjuhësore
e letrare, nga institucionet fetare e përfaqësuesit e këtyre institucioneve. Domethënia kryesore e kësaj logjike e psikologjie është se letërsia fetare (sidomos
“Kurani”) është krijuar e shpallur në gjuhën arabe, prandaj i këtillë duhet të
ekzistojë e të kryejë funksionin e tij.
Çështja e përkthimit të letërsisë fetare është vënë në dyshim edhe për faktin
se gjuhët në të cilat do të përkthehet letërsia fetare, a janë të denja për të dhënë
tërë pasurinë e vlerat kulturore, letrare, gjuhësore e fetare të letërsisë, të shkruar
në “gjuhë kulture” si arabishtja. Derisa te popujt si: latinët, italianët, gjermanët,
francezët6, historia e përkthimit të literaturës fetare islame, realiteti gjuhësor i
arsimit islam nuk ishte veçse kaotik, deri në kohë të vonshme. Bashkëjetesa e tri
gjuhëve: turqishtes si gjuhë e sunduesit, arabishtes fetare dhe shqipes popullore,
krijoi një përzierje gjuhësh, gjithnjë në dëm të gjuhës së popullit e në favor të
gjuhës së qendrës së gjuhës politike e kulturore.
Në fillim u krijuan marrëdhëniet armiqësore, mirëpo më pastaj u kalua
në “huazime apo këmbime të gjërave shpritërore –të shkencës, të fesë7”. Dhe
pikërisht me përhapjen e fesë dhe pranimit të saj nga një pjesë e mirë shqipëfolësve, marrëdhëniet e gjuhës së fesë (e gjuhës arabe), po edhe e gjuhës turke
me shqipen ndryshuan. Në njërën anë, këto dy gjuhë u përhapen në sistemin
shkollor islam, duke ruajtuar statusin e gjuhëve të arsimit dhe në anën tjetër ,
pasi në edukimin e arsimin islam edhe si nxënës edhe si mësimdhënës pjesën
dërmuese e përbëjnë shqipfolësit, domosdoshmërisht u paraqit nevoja e hyrjes
së gjuhës shqipe, në fillim si gjuhë sqaruese e më vonë si gjuhë mësimi8, në shkollën fetare të edukimit islam te shqiptarët9.
Sa i përket trajtimit të përdorimit të gjuhëve në ritet fetare të shqiptarëve
në Malin e Zi, duhet pohuar faktin sesa i përket shfrytëzimit të gjuhëve në këtë
marrëdhënie kemi një ndryshim të theksuar midis shqiptarëve të përkatësisë
fetare islame dhe asaj katolike.
Shqiptarët e përkatësisë fetare katolike në ritet e tyre fetare (lutjet) kanë
një përdorim të gjerë të gjuhës shqipe, kurse të gjuhës latine në nivel krejtësisht
6 Kurani i madhëruar, Prishtinë, 1988, në hyrje (përkthimi i Kuranit).
7 Pesë Mevlude në gjuhën shqipe, Albanien Center Happer, Wuds. Mich. USA, 1991. F.
II, III, IV.
8 Po aty.
9 Pjesa hyrëse për dygjuhësinë në institucionet fetare është një variant i shkurtuar
dhe me pak ndryshime që për këtë temë kam paraqitur në Prishtinë në një konferencë
shkencore.
130
Haxhi Shabani NIVELET E NDRYSHME TË DYGJUHËSISË TE SHQIPTARËT NË MALIN E ZI
fragmentar. Shumica dërmuese e lutjeve si dhe pjesët të cilat citohen nga „Bibla“
bëhen në gjuhën shqipe. Në të njëjtën kohë edhe predikimi gjithandej bëhet në
gjuhën shqipe: në kishat e Malësisë dhe Ulqinit, Shtojit dhe Plavës. Por, kështu
nuk ndodh në qytetin e Tivarit, edhe pse ka aty-këtu ndonjë përpjekje. Në këtë
qytet, ku është edhe Ipshkvia e Kishës Katolike, për shkak të vendit, në të cilën
gjendet (shqipja në formë publike gati ka përfunduar së përdoruri), si predikimi ashtu edhe lutjet bëhen në gjuhën kroate, kupto në gjuhën MSBK.
Te shqiptarët që i përkasin fesë islame në ritet fetare të ndryshme, gjatë
predikimit hoxhallarët përdorin gjuhën shqipe të një varianti gegë, me shumë
orientalizma, sidomos arabizma e turqizma. Duhet theksuar se të gjitha citimet
nga „Kurani“ si dhe lutjet bëhen në gjuhën arabe. Gjatë faljeve të ndryshme, të
gjitha lutjet (duvatë) realizohen në gjuhën arabe, por me shqiptime jo precize,
jo vetëm nga besimtarët e thjeshtë, por edhe nga vetë hoxhallarët, sidomos ata të
gjenarateve të mesme dhe vjetra. Në këtë drejtim, përjashtim bëjnë gjeneratat e
reja, që kanë kryer universitetin, disa nga ata edhe shkollën e mesme në Arabinë
Saudite dhe vendet e tjera të ngjashme, të cilët jo vetëm që bëjnë një shqiptim
më të mirë të arabishtes, por disa nga ata edhe kur flasin shqip, në shqiptimin e
tyre dallohet ndikimi i gjuhës arabe. Në lutjet e ndryshme, nganjëherë del edhe
shqipja, ndonëse në mënyrë fragmentare, si p.sh. „Duaja e bukës“ apo „Duaja e
të vdekurit“. Por, shumica e varianteve të tyre të përkthyera duken të artificiale,
pasi nuk kanë natyrshmërinë e gjuhës shqipe.
Duhet pohuar se gjatë vdekjeve, ngushllimet bëhen me formulat: Past rahmet! (te shqiptarët e fesë islame), kurse Past dritë!(te shqiptarët e fesë katolike).
Edhe në këtë rast shqipja është më prezente në rastin e dytë. Në nderimet që i
bëhen të vdekurit, duhet përmendur se ngushllimet, apo urimet në disa raste i
bëjnë në gjuhën shqipe edhe subjektet të cilët gjuhë amtare kanë gjuhënMSBK.
P.sh. Past rahmet! Apo: Past dritë! Në këtë rast kemi fragmente të përshtatjes së
kodit nga malazezofolësit të cilët në shumicën dërmuese të rasteve qëndrojnë
të paluhatshëm në kodin e tyre, kur komunikojnë me subjektet të cilët gjuhë
amtare kanë shqipen.Por, kjo luhatje ndodh vetëm në nivel të këtyre rasteve
dhe në ndonjë fjalë tjetër që mund të dalë si përshëndetje, apo edhe sharje, normalisht në përputhje me regjistrin midis folësve përkatës. Kështu p.sh. ndodh
që edhe në komunikimin formal ndonjë folës i gjuhës MSKB të fillojë fjalimin
e tij, duke shqiptuar ndonjë fjalë në shqip të tipit: mirëdita, në fillim apo edhe
në fund ndonjë përshëndetje tjetër. Më së shumti, mund të lexohet edhe ndonjë
fjali në shqip, që është e përkthyer dhe e gatshme paraprakisht, por vetëm kaq.
131
NAUKA SHKENCË SIKLJOPE
Dygjuhësia në veprimtaritë sportive
Në veprimtaritë sportive të cilat zhvillohen në trevat, në të cilat jetojnë
shqiptarët në Malin e Zi, dominon gjuha malazeze, sidomos aty ku gjuhët kanë
përdorim zyrtar me shkrim. Kështu, p.sh. që nga pjesa e protokolit që ka të bëjë
me zhvillimin e një ndeshjeje: nga vendimi për përcaktimin e gjyqtarëve deri te
proceverbalët e ndryshëm që bëhen për një ndeshje, gjuha që shfrytëzohet është
malazezishtja. Edhe pjesa kryesore e reklamave, me ndonjë përjashtim është
në gjuhën malazeze, sado që në ndonjë rast kemi edhe mbishkrimet e tyre që
janë në dy gjuhë, gjithnjë duke u paraqitur e para gjuha malazeze. Shpalljet dhe
panotë e ndeshjeve, në shumicën e rasteve bëhen po në këtë gjuhë, edhe pse ka
raste kur përdoret edhe gjuha shqipe.
Ja një model i reklamës që është i vendosur në murin e sallës së basketbollit në
të cilën për një kohë të gjatë zhvilloheshin ndeshjet e basketbollit të klubit të Ulqinit: Dobrodošli u grad košarke Ulcinj! Mirësevini në qytetin e basketbollit Ulqin!
Sa i përket pjesës së folur, gjyqtarët të cilët janë subjekte të nacionalitetit jo
shqiptar, flasin me lojtarët dhe delegatët e ndeshjes në gjuhën malazeze. Madje
edhe lojtarët, pa marrë parasysh se a janë shqiptarë apo jo, kryesisht flasin në
këtë gjuhë. Mirëpo, në raste të rralla, subjektet shqipfolëse gjatë ndeshjes përdorin ndonjë fjalë, apo sintagmë në shqip, kur dëshirojnë që të mos kuptohen nga
lojtarët kundërshtarë. Ndodh që gjatë ndeshjes, kur nevrikosen, lojtarët shqiptarë të përdorin ndonjë sharje, drejtuar lojtarit kundërshtar apo gjyqtarit.
Është interesant për të vërejtur se p.sh. në ndeshjet e klubit të basketbollit
të Ulqinit, që zyrtarisht është i regjistruar Ulcinj, shikuesit në sallë ku zhvillohet
ndeshja brohorasin: Ulcinj, Ulcinj, Ulcinj, por jo Ulqin, Ulqin, Ulqin, edhe pse
shumica dërmuese e tyre janë shqiptarë. Gjuha shqipe shpërfillet në ndeshjet që
janë me karkter shtetëror edhe kur bëhet prezentimi i lojtarëve, nga folësi zyrtar
në ndeshje, i cili përdor vetëm gjuhën malazeze gjatë prezentimit të lojtarëve dhe
aktorëve të tjerë të ndeshjes përkatëse. Mirëpo, në turne të nivelit vendor (të komunës së Ulqinit) respektohet dygjuhësia: folësi zyrtar bën prezentimin zyrtar
në fillm të ndeshjes, fillimisht në gjuhën malazeze e pastaj në shqip, ose duke
miksuar gjuhët. Kjo ndodh, veçanërisht, në garat e shumta që zhvillojnë klubet e
karatesë në komunën e Ulqinit. Gjuha malazeze ka ndikimin e saj edhe në lojërat
sportive të fëmijëve. P.sh. disa fëmijë në Anë të Malit, duke luajtur futboll në një
rrugë, kur jepnin gol, rezultatin e thoshin në gjuhën malazeze, p.sh.jedan-nula.
Edhe emrat e klubeve sportive, me ndonjë përjashtim, siç është ekipi i futbollit “Deçiq” (pa i) nga Tuzi apo klubi i karatesë “Albulena” nga Ulqini, janë
nga kultura dhe gjuha MSBK apo të ndikuar nga gjuhët e mëdha. Kështu kemi:
“Federal”, “Bjelogorac”, “Ulcinj”, “Otrant”, “Chamipion”.
132
Milenko M. Pasinović
O dobrotskoj čipki
sjećajući građansku i profesionalnu obavezu i nastojanje za očuvanje kulture
uopšte, i u slučaju o kojem će biti riječi, kulture manjina, odlučio sam da vas
upoznam sa slučajem za koji sam posebno zainteresovan, kao stručnjak i pripadnik hrvatske manjinske zajednice u Crnoj Gori.
Slučaj zbog koga se obraćam nije u vašoj nadležnosti, ali, očuvanje kulture
manjina jeste. Pošto kulturu doživljavam kao jedinstvo materijalne i nematerijalne kulturne baštine, i pošto sam bio profesionalno vezan za njeno očuvanje,
bez obzira ko je baštinio, osjećam obavezu da vas obavijestim da je Fondacija
„ Sv. Eustahija„ u Dobroti kod Kotora, u okviru poslova koje obavlja na zaštiti
materijalne i nematerijalne kulturne baštine, u dva navrata učestovala na konkursu koji je raspisao Fond za finansiranje kulturne baštine manjina u Crnoj
Gori. Konkurisali smo sa projektom: „ RESTAURACIJA, KONZERVACIJA I
PREZENTACIJA DOBROTSKE ČIPKE „.
Dobrotska čipka je dio nematerijalne kulturne baštine, čiji primjerci sežu
u XVI vijek, a čuvaju se u zbirci crkvenih predmeta i relikvijara Sv. Eustahija
u Dobroti. Zbirku čine prilozi : 38 oltarnika, 32 ručnika i 9 misnih košulja.
Priloge su dali mještani naselja Dobrota kod Kotora, tokom minulih vjekova, a
baštine je pripadnici hrvatske manjinske zajednice.
Riječ je o primjercima visoke umjetničke vrijednosti, umijeća i vještine,
koje ovu čipku čine jedinstvenom pa je i uvrštena u prva četiri dobra nematerijalne kulture u Crnoj Gori (UP/1 br. 02-3/2013. od 24.01.2013), upisana u
registar nematerijalne kulturne baštine Crne Gore.
Da bi se navedena zbirka izložila i time učinila dostupna javnosti, po preporuci Prof. dr Nerine Eckel, profesorice etnologije na Sveučilištu u Zagrebu
i saradnice Etnološkog muzeja u Zagrebu, potrebno je izvršiti konzervaciju,
restauraciju i katalogizaciju. Za navedeno su potrebna sredstva u iznosu od
17500 eura.
Milenko M. Pasinović O dobrotskoj čipki
O
133
NAUKA SHKENCË SIKLJOPE
Bila nam je namjera da navedenom zbirkom upotpunimo izložbenu zbirku
crkvenih relikvijara, predmeta, slika i rukotvorina, i prihodom od ulaznica participiramo ili u cjelosti održavamo kulturno nasljeđe o kome brinemo.
Odbijeni smo iz „ formalnih razloga „. Kojih? Nije nam poznato.
Na narednoj sjednici Fondacije „ Sv. Eustahija„, namjeravamo da donesemo
odluku da se navedena zbirka i dalje drži pohranjena , van domašaja javnosti,
iako smo je namjeravali izložiti među eksponate zbirke crkvenih relikvijara.
Budući da je riječ o dijelu kulturne baštine koju baštine Hrvati, a vi brinete
o očuvanju i razvoju kulture manjina u Crnoj Gori, osjećao sam potrebu da vas
upoznam sa navedenim slučajem.
S razlogom se nadam da će Dobrotska čipka biti nominovana i za nematerijalnu kulturnu baštinu UNESCO-a.
Radeći na nekoliko elaborata za upis nematerijalne kulturne baštine, to s
pravom očekujem. Biće to ponos Crne Gore ali ne i onih čiji je predmet bavljenja finansiranje kulture manjina, njeno održavanje i prezentacija.
Na kraju, da se predstavim. Ja sam Milenko Pasinović, prof.univ. i naučni savjetnik u penziji. Između ostalih, rukovodilac i jedan od autora Projekta
prirodno i kulturno područje Kotora, na osnovu koga je izvršen upis područja
Kotora u listu UNESCO-ve prirodne i kulturne baštine. Predlagač i koautor
projekata za upis dobara u nematrijalnu kulturnu baštinu. Član sam Fondacije
„Sv. Eustahija„. Jedan sam od onih koji nematerijalnu kulturnu baštinu doživljava kao tradiciju koja se održava njegovanjem, zbog čega sam i jedan od onih
koji podržavaju osnivanje kurseva za izradu Dobrotske čipke. I izložbe radova
polaznika navedenog kursa, koju planiramo da organizujemo .
Iako predmet o kome je riječ u prethodnom tekstu, nije u vašoj nadležnosti, u smislu raspodjele sredstava , jeste u smislu brige za očuvanje tradicije.
134
135
CIP - Кaтaлoгизациjа у публикациjи
Цeнтрална нарoдна библиотeка Црнe Горe, Цeтињe
ISSN 1800-9271 = Kod (Podgorica)
COBISS.CG-ID 19031056

ELIF

Preuzmite časopis u PDF formatu

ELIF - MonteIslam.com

Preuzmite časopis u PDF formatu

ELIF - Prvi Islamski Web Portal u Crnoj Gori

ELIF

BM-900 - ПАКОМ Компани > Насловна страна

HMT85M - Bosch

HBN630250S

7. Instalacija unutarnje jedinice

Untitled - Montenegro Travel

V-100 V-200 V-300

Ukusi jezera Shijet e Liqenit Tastes of the Lake

o forumi

FORUMIJA KI JEKHIN